«Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы заттық мәдениет лексикасы» : Монография. 1 том. Павлодар : Кереку, 2008. 244 б

Вид материала

Монография

Содержание Түйін. Тұмақтың: салпиған тымақ, түлкі тымақ, пұшпақ тұмақ сияқты түрлері бар. Тұмақ – қысқы бас киім. Мәшһүр-Жүсіп қысқы бас ки Сәукеле. – Сонан соњ бар да ілкі б±рын Саржан тµреге µлењ айт, онан кейін ¤тебай жындыѓа айт, басынан сєукелесін

Подобный материал:

• Избранное, 886.75kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25)(075. 8) Ббк 63. 3(5Каз)я73, 3259kb.
• История зарубежной социологии Учебно-методическое пособие для студентов всех специальностей, 725.22kb.
• Габит Нажмединович Иренов. Павлодар: Павлодар гос ун-т, 2008. 285 с. Isbn 9965-08-323-1:, 414.13kb.
• Учебное пособие Павлодар Кереку 2010 удк 53 (075. 8) Ббк 22. 3я73, 1449.38kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар Кереку 2009 удк 316(038) ббк 81. 2Англ-4+60., 1211.12kb.
• Қазақстан Республикасының Мәдениет министрлігі, 186.4kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25) Ббк 63. 3(5Каз), 6238.86kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар 2007 удк ббк 63. 3(5Каз), 8203.42kb.
• Список публикаций сотрудников Апатитского филиала мгту в 2008 году Монографии, 492.82kb.

Малақай. Малақайын қолға алып, Басып жүрген солаңдар (Манас, 293). Каз. مالاخاي малақай, шапка съ ушками (Будагов, 199). Құлақшын п. كلاه кулах, кулах, шапка, головной уборь, кир.كلاه باره большой женскій малахай,زين كلا كلاززر кулакша, шапка, головной уборъ, шапочка надваемая на ночь, شب كلاهнемесе түркілердің әйелдер бас киімінің түрі (Будагов, 1871: 89, 133). Оның үстінде белін бүрген орысша ұзын тон, басында малақай бар еді (С. Мұқанов, 156); Малақай олонецктердің тілінде – махлай, махлак, махалай; монғ. Mala, gai `бас киім` дегенді білдірсе, қалмақша maхlä, тарша malaхаі түрінде айтылады (М. Фасмер. ЭСРЯ, 1967. II том. 562). Малахай – (С.И. Ожегов, 1984: 297; В.И. Даль, ТСЖВЯ, 1981, II том. 292).

Түйін. Малақай (мал + а + қай) түбір мен қосымшалардан тұрады. Мал а. 1. Богатство: 2. имущество, собственность; 3. деньги, капитал, денежный фонд; п. Товар-1 скот (Рүстемов, 183). Сауым>мал. Мал > тері > ақша. Малақай тұмақ сияқты қысқы бас киімнің де атауы ұшырасады.

Тұмақ. Ќазаќ байѓ±стыњ салпиѓан т±маѓыныњ ќ±лаѓын с‰йретілген тоныныњ етегін, ањќиѓан аузын кµрген соњ, кµрген ќызыѓып, с±ќтана бастайды ѓой (М-Ж., 10); К‰лєпара басымда, п±шпаќ тымаќ, Ішкі бауын µткізген тесік ќ±лаќ (Абай, 214); Жуан ќоныш, кењ ќолтыќ ќазаќтар деп, Ќ±лаѓынан т±маќтыњ тартып к‰лер (М. Дулат, 65); Т‰лкі тымаќ, сырты пай Мойнында бар аќ шарып (Шєкєрім, 57);

Орыс тіліндегі: ту’ловище: то же, что тело; тулу’п: долгополая меховая шуба, обычно нагольная, не крытая сукном. Овчинный; тулья: Верхняя часть шляпы, шапки, фуражки (без околыша, полей, козырька), тума’к: тумак-тумак, (прост) Удар кулаком. Дать тумака кому-н. Тумаки сыплются на кого-н – (ТСРЯ, 816). Тумак 1. «гибрид, поместь» (заяц - тумак «помесь беляка с русаком»). Этимологи отмечают неясность происхождения. А. Проебраженский считает возможным заимствованием из к.-л. Тюркского яз. С прибавлением (под влиянием слов типа беляк) к основе суф. -ак (ср. Сайга и сайгак); Тумак 2. «рыба-тунец» (Краткий словообразовательно-этимологический словарь русской полисемии и однокорневой омонимии // Русский язык в школе. – Москва: Просвещение, 1986. № 3. – С. 57).

Л. З. Будагов: томаѓа توماغه кир., дж., (ط – у) шапочка на голов сокола; птичье перо надвамое на каску, султанъ, томаѓа طوماغا- кожаный колпачокъ, которымъ закрывають глаза охотничъихъ птицъ, домаѓа кµзды имющій глаза на выкат; тат.تومق т±маќ шапка (вообще), кирг. зимній малахай [8, б.406]. В. В. Радлов: тумак – зимняя шапка, малахай-дейді [7, б.1518]. Тµрт сай ќарќаралы тымаѓы да кµњіл бµлерлік [37, б.130]. Г. Алиев папаг (шапка) – малахаj (гулаглы папаг – шапка с ушами [45, б.13].

Түйін. Тұмақтың: салпиған тымақ, түлкі тымақ, пұшпақ тұмақ сияқты түрлері бар. Тұмақ – қысқы бас киім. Мәшһүр-Жүсіп қысқы бас киім салпиған тымақ түрін қолданған. Томаға > тұмақ шығу тегі бір сияқты. Бас киімнің бір түрі – сәукеле.

Сәукеле. – Сонан соњ бар да ілкі б±рын Саржан тµреге µлењ айт, онан кейін ¤тебай жындыѓа айт, басынан сєукелесін с±ра, ќанша д‰ние берсе алма. Егерімде сєукелесін бере ќалса, етегіне орап, алды-артыңа ќарамай м±нда алып кел. Елі білсе, тартып алып ќалар деп батасын беріп жµнелтіпті. Б±л ¤тебай жынды Алтай – тоќаныњ Тоќасынан. Кµктіњ кµліндегі енем баласынан шыќќан Сал екен. Сол он екі мыњ жылќы м±ны жындандырмай ќалай тыныш ќояды. Осы асќа киіп келуге µзіне арнап сєукеле жасатќан екен. Тоќа Сапаќ ќызыныњ сєукелесінен де артыќ болсын депті. Осы асќа барѓанныњ бєрінен биік боламын деп сєукелені басына киіп, т‰йеге мініп келген екен. ¤зі бір ‰йде жалѓыз жатады екен де, сєукелесі басында, ‰лкен ќ±с жастыќ арќасында, аяќ жаѓында есіктей айна ќойдырып, µз т‰рін µзі айнадан кµріп, «бар т‰ріњ осы ма, бар болѓаныњ осы ма деп, ішіње ±райын», – деп, аузын µсіртіп, айнаѓа ќарап ернін шыѓарып, µзін-µзі келемеждеп жатады екен. Сегіз ±лдан соњ кµрген жалѓыз ќызы Жанды ±затќанда басына кигізсін – деп сєукелені Шоњтыѓа байлады дейді (М-Ж., 85-86). Сєукеле адыра ќалѓыр ќолына алды, Беліне бет моншаѓын* т‰йіп алды (*Бет моншаѓы – понизь, из бисера или монет - деп т‰сінік берілген,) (Ќыз Жібек, 286);

Сєукеле – бас киімніњ єшекейленген бір т‰рі [54, б.121]. Саукеле – высокая коническая шапка, которую женщины носят в первый год замужества (Потанин, 154). Кµбіне жас ќыздар киген. Б±л бас киім кедейлердіњ ќыздарыныњ ќолына т‰се бермеген. С. Е. Толыбеков былай дейді: «Первым признаком бедности было отсутствие на голове невесты конусообразной формы головного убора из бархата или парчи с насечками из драгоценных металлов и камней, украшенного красивыми перьями филина - саукеле» [5, б.290].

М-Ж. Көпеевтіњ «Шоњ би» жазбасынан сєукеленіњ баѓасы ќанша екендігін мµлшерлеуге болады. Мысалы: Жасаѓан ±сталар ж‰з биеніњ ќ±нына п±лын жеткіздіњ деген екен (М-Ж., 85). «‡йден барып ќысыраќ ал – деді, ж‰зді ал, мыњды ал – деді» (М-Ж., 86); Толыбеков сєукеленіњ µте ќымбат маталардан тігілгенін тіліне тиек ќылады. Расында да, киімдер мынандай маталардан тігілген: *лауанты (жібек мата, жібек орамал) [55, б.19]. Сєукеленіњ этимологиясын Е. Жанпейісов та қарастырған болатын [7, б.7-14]. Сол сияқты Е. Жанпейісов лауанты сөзін *(лэу жєне данэ) – екіге бөліп ќарастырады [10, б.39]. Б.С. Қарағұлова да лауанты сөзіне мән берген [55, б.19]. Ю.Ф. Ефимов: 1. Ткань. Пархат «бархат» – пурсäн «шелк» – деп таратады (1978: 7). Б±л орайда, Ж.А. Манкеева ќазаќтыњ бас киімдері мен єр т‰рлі металл, материалдардыњ аттарын келтіреді [46, б.41]. Г. А. Алиевтіњ пікірі кµњіл аударарлыќ: Каждая названная лексическая единица является родовым наименованием для целой группы слов, которые различаются по дифференциальным признакам «внешний вид одежды» (формы, цвет), «материал», «сезон ношения», «мужская или женская одежда» и.д.р [45, б.13]. А. А. Ниязгалиева орыс лексикасындаѓы т‰ркі киімдерініњ атауларын жазады (Ниязгалиева, 1993: 12).