Түркімен тілінде бөрік вö: rüк деп, ал, чулым – түрік тілінде рö: rüк деп беріледі. Р.М. Бирюкович түркімен сөздерінің бірінші буынында чулым – түрік параллелі бар екендігін айтады. Баш., тат. Бөрі – вüн, ал якут рü: r; алт., müre ~ mörü / вürü – қасқыр [43, б.79-158, 314]. Бөрі в одном из диалектов тувинского языка встречается в форме бөрік//börük (ЭСТЯ, 220). Бұл форма қазақ тілінде де сақталды. Бұл жорамалдың шығуына мына: бөріктіру (<бөрік+тір+у) сөздері түрткі болған сияқты. Мысалы, бөлтірік бөрік астында деген тіркесті тура мағынасында бөлтірік бөрі астында; жау жоқ деме жар астында, бөрі жоқ деме бөрік астында – деп түсіну қажет болар. Соңғы (бөрік астында) тіркесіндегі бөрік сөзін де «бөрі» деп түсіну керек болады. Себебі тілдің ұзақ жылғы даму барысында бөрі сөзінің өзгергені соншалықты бөлтірік деген басқа мағынаға айналды. Сондықтан да логиқалық тұрғыдан бөрік астында бөрі жоқ деп айтпа (Расында да, ол бөрік астына тығылып қалар ма еді?) деген түсінік дұрыс болмас еді. Біздің ойымызша, бұл мақалдың тарихи архетипі былай: Жау жоқ деме жар астында, бөлтірік жоқ деме бөрік астында болар еді. Оның үстіне бұнымен бірге параллель қазақ тілінде өз алдына дербес бөлтірік бөрік астында – деген көне фразеологизм өмір сүруде. Жалпы бөрік пен бөрі сөзінің байланысы туралы Е. Жанпейісов өзінің зерттеуінде айтып өтті [44, б.43]. Бұл сөздің бөрі сөзімен түбірлес екендігі көкпар бөлімінде айтылды.
Бөрік: құтұрма бөрік, қайтарма бөрік. Оның алдында, артында да қайыруға болады дейді М. Қашқари (548 бет). М-Ж. Көпеев камшат бөрік, тымақ бөрік, пұшпақ бөрік сияқты түрлерін атайды. Г.А. Алиевтіњ: Каждая названная лексическая единица является родовым наименованием для целой группы слов, которые различаются по дифференциальным признакам «внешний вид одежды» (формы, цвет), «материал», «сезон ношения», «мужская или женская одежда» и.др. – деп: баш кеjими (головные уборы) jаjлыг (платок) шал, баш шалы (шаль), дєсмал, лєчєк (косынка), башлык сияќты бас киімдерін атап µтеді. Мысалы: қарашай – балқар. «Бёрю атарык бёркюнден белгили» (Удалого по шапке видно), «Бёркю аманны бети аман»; киргиз.: («У кого шапка плохая, у того лицо плохое») (Отаров, 1978: 31-32) тебетей кийгендин намысы; (мужское достоинство) тебетейингер бар эмести? (вы же как никак мужчины?) (К.Н. Юдахин, 1965: 717) Салыс. Бөркүнү көjә атмаг – папагыны көjә атмаг (бас кимін көке атпақ) [45, б.13]. Ж. Манкеева бөрік (кәмшат бөрік) т.б. киім атауларының шығу тегіне зер салған [46, б.41]. Осы орайда, шоқ (чокъ) – қалмақтар киетін бас киімнің ерекше түрі. Мұндай бас киімді кию ерекше мәртебе саналған. Оны көбіне губернаторлар киген (Будагов, 494).
Түйін. Бөріктің: камшат бөрік, пұшпақ бөрік, тымақ бөрік сияқты түрлері болған. Мәшһүр-Жүсіп ханның киген бөркі сияқты бас киімді қолданған. Бөрі > бөрік. Бөрік сияқты тақия да бас киімнің бір түрі.
Тақия. Пешпент ойдым мақпалдан тақия, бөрік, үкі шоқ! (Қобыланды, 105); Шоњ би аќын Саќауѓа алдымен мына Шондыжанѓа µлењ айтып, басындаѓы таќиясын алып ки! (М-Ж., 85); Жасырѓан Таќияњды тастап, сєукелењді ки деп кµп жалынады, ќыз б±ѓан кµпке дейін кµнбейді (Алтынсарин – 181); Ќылышпенен шабысып, Балдаѓы ќолда ќалысып, Онан айла болмаса, Таќиядан бас ш±ќып, Тартып алып берісіп; Сонан таќиядан бас ш±лғысты, Манастайын батырыњ ашып оны берді дейді (Манас, 342-343); Біз сіздіњ тіліњ сыйлап барамыз деп, Ќызыл таќия сый – сипат киіп алдыќ (ЌКБС, 29);
Таќия мен тµбелдірік сµзін бірге ќарастырѓан жµн бе деп ойлаймыз. Себебі, екі сµздіњ де шыѓу генетикасы бір сияқты. Оның өзіндік себептері де жоқ емес. Тіпті, сыртқы формасы жағынан да ұқсастық табуға болады. Л. Будагов: ќаз. توبة тµбе (ÿ) тµба توبا,тие تبه, дж. توبا тµбе,تيبه тµба, тиба تيبا, тµба تيبا, تَوبه т‰рік. Ад.те تبه, тµе دبه 1) жоѓары, тµбесі, таудыњ басы, ќ±зар шыњ, тµбе; тµбешік, дµњес, ‰стімен, бетімен, таудыњ тµбесі, тасы, тиесі, ‰йдіњ шатыры, тµбесі, тµбешік, Ценк. Изь SL= тµбетейка: телпек (шєпкі) адамныњ тµбесіне киіп ж‰ретін бас киімі; (ќырѓ. Тюбетей – деп ‰шкіл келген бас киімді айтады, немесе онша ‰шкіл емес біраќ жиектері асыл тастармен, ќымбат матамен кµмкерілген бас киімді де ќосады (тµр, тµбек). Тµбе. Іленіњ жолы, ќырѓ. Тµбешік жер бетіндегі аздаѓан шыѓыњќы жер, тµбе, ќырѓ. т‰бек, µзенніњ б±рылыстаѓы саѓасы, жер бетініњ бедері, жабу, жасау, шатырын жасау, дж. Басынан ±ру, ќырѓ. тµбелесу, 2) башќ. Ќырѓ. Тµбе-сая – жайға бµлінген жер, 3) алт. тобе - ќаќпа, бекініс (384); тат. (тэпэ = төбе ) вершина, холмъ сияқты мағыналарын көрсетсе [8, б.384-553]. Ќ. Ж±банов дµңгелек – тµбе – тау – термен («дµњ» сµзініњ де б±ѓан ќатынасы болуы керек – дейді. Е. Бекмұхаметов таќия (а) (таќия). Сырып кестелеп істелген, тµбеге ѓана киетін ж±ќа дµњгелек бас киім [Тюбетейка (маленькая круглая шапочка, облегающая темя)] (Ќазаќ тіліндегі араб-парсы сµздері. 1977: 165 б). Л. Рүстемов таќия- а. таќийє: шапочка, вид головного убора-тюбетейка, круглая или островерхная шапочка с вышитыми или ткаными узорами (Казахско-русский толковый словарь арабско-иранских займствованных слов. 1989: 268). В. Радлов сөздігінде тебäтäі шапка, тюбетейка – деп түсіндірілген [17, 1120]. Тюбетейка -и, ж. маленькая без тулби и полей узорчатая восточная шапочка, облегающая голову. II прил. Тюбетеечный, -ая, -ое (ТСРЯ. Москва, 1999: 818). Тµбетейін ќолѓа алып, Тынып ж‰рген солањдар (Манас, 293). С. Аманжолов: тµбелдірік – (проф): шыѓырдыњ арќалыѓы (перекладина чигира). Тµбелдірік- в литературном языке не употребляется, а на западе оно озночает: поперечный ремень узды, перетянутый над челкой. К-р. Сл., 1950, 223; 1954, 374; Тµбелдірік: капор (капор). Г.О. «А.К.», 219; Тµбетей: кепеш, жас баланыњ таќиясы (тюбетейка маленького ребенка). Шев. ГО. [24, б.414]. Тебетей: төбетей, тақия, кепеш (тюбетейка, аракчин) н Ур.ЗКО. (С. Аманжолов, 410). Р. Шойбеков: тµбелдірік–сєукеленіњ тµбесіндегі тєж сияќты єшекей, бергек (Бас киімдер және оның әшкейлері, 1991: 51). Абайда бергек дербес бас киім ретінде қолданылған. Қызыл арай, ақ күміс, алтын бергек, Қызықты ертегіге көтермек (Абай, 74) *Бергек- шаршының үстінен жабатын сәндік жаулық.
