«Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы заттық мәдениет лексикасы» : Монография. 1 том. Павлодар : Кереку, 2008. 244 б

Вид материала

Монография

Содержание Жыға лексемасы туралы әртүрлі пікірлер айтылып келді. Олардың бір қатары төмендегідей

Подобный материал:

• Избранное, 886.75kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25)(075. 8) Ббк 63. 3(5Каз)я73, 3259kb.
• История зарубежной социологии Учебно-методическое пособие для студентов всех специальностей, 725.22kb.
• Габит Нажмединович Иренов. Павлодар: Павлодар гос ун-т, 2008. 285 с. Isbn 9965-08-323-1:, 414.13kb.
• Учебное пособие Павлодар Кереку 2010 удк 53 (075. 8) Ббк 22. 3я73, 1449.38kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар Кереку 2009 удк 316(038) ббк 81. 2Англ-4+60., 1211.12kb.
• Қазақстан Республикасының Мәдениет министрлігі, 186.4kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25) Ббк 63. 3(5Каз), 6238.86kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар 2007 удк ббк 63. 3(5Каз), 8203.42kb.
• Список публикаций сотрудников Апатитского филиала мгту в 2008 году Монографии, 492.82kb.

Жыға сөзінің мағынасын дұрыс білмегендік қателіктерге ұрындырады. Қ. Мұқаметханов Абай өлеңі туралы: 1977 жылғы жинақта «Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да» деп басталатын өлеңінен: Пайда үшін біреу жолдас бүгін таңда, Ол тұрмас бастан жыға қисайғанда, және М. Єуезовтіњ «Ењілік-Кебек» пьесасынан мысалдар келтіре отырып: Тобықтының жығылған жығасын қайта тұрғызған Найманның бір шіріген жұмыртқасы…» Жыѓа ќисаяды екен (Абайда), жыѓа жыѓылады екен (М±хтарда), сонда «жыѓа – дулыѓаныњ сыртынан ќаптап ќоятын зат» – деп т‰сінік беру оѓаштыќ емей немене. Жыѓа дулыѓаныњ сыртынан ќаптап ќоятын зат емес, батырлардыњ дулыѓасыныњ тµбесіне шаншылта ќадап ќоятын зат болады. Егер жауы жењіліп ќалса, жау жыѓасы жыѓылды, не жаудыњ жолы болмаѓан шаќта, жау жыѓасы ќисайды – деп, жау басына т‰скен істі оныњ жыѓасына ауыстырып айтатын ќазаќтыњ дєст‰рлі сµзі болѓаны белгілі. Қараңыз: Қ. Мұқаметханов. Ќазаќ єдебиеті, 1986. № 41 (1959) 11 б; Семей таңы. 1991. № 94 (16494); [40, б.164-165];

Академик Ә. Т. Қайдар жыға – архаичного компонента, представляющего собой знак (из перьев павлина с инкрустацией) на головном уборе, символизировавший власть и господство высокопоставленных лиц (хана, шаха, бека, султана и др.), а его падение считалось приметой лишения этой власти или постижения неудачи – деп алдыңғы ойды қуаттайды [41, б.154].

Жыға лексемасы туралы әртүрлі пікірлер айтылып келді. Олардың бір қатары төмендегідей:

Қ. С. Ахметжанов: Тамѓалы тас суретінде малдасын ќ±рып, ќауырсынды бас киім киген т‰рік бейнеленгенін айтады. Б±дан біз айналдыра кµп ќауырсын ќадалѓан бас киім кию дєст‰рі кµшпелілерде т‰рік заманында да жалѓасып келгенін кµреміз. Бас киімнің төбесіне не маңдайына (бір-екі қауырсынды) жыға (джига) тағумен ауысқан – деп жазды (Ана тілі, 1994 жыл, аќпанныњ 2-сі). Р. Шойбеков: Жыға – дулығаның артынан (мойынды қылыш кеспеу үшін) қаптап қоятын зат, бас киімнің артқы жиегі, батырлардың төбесі үшкір, әшекейлі дулығасының етегі (Бас киімдер және оның әшекейлері. Ана тілі: 1991: № 16). Б. А. Атабаев: ғалымдар қалай деп таласса да, мағыналары жақын. Жыға сөзі қазақтың төл сөзі болып кеткен – дейді [42, б.102-103].

Түйін. Ілгеріде келтірілген талдауға қарағанда жыға атауы түркі тілдерінде үш түрлі мағынада: құс қауырсыны, асыл тасты алтын әшекей (екеуі де бас киімдікі) және бас киімнің тұтас өзі де осылай аталған. Мәшһүр-Жүсіп жығы – деп бас киімге алтын тасты орнатқанды айтқан. Жыға>тас<>тәж. Тәж-деп жыға сияқты бас киімге тағатын затты да атаған.

Тәж. Тәж ~ тас тілдің даму барысында фонетикалық өзгеріске түсіп бас киім атауына айналған сияқты. Таж – венецъ (Радлов, 944). Патшалардың ұрлаған тәж бен тахты (М-Ж., 162); Таққа мініп басына таж қойғанмен (М-Ж., 79). Таж – 1. корона, венес (Рүстемов, 266); Тәж [täj] зат (ҚТС, 492). Тәж, тәсбих, тәжім, тәжік сөздері түбірлес болуы мүмкін.

Түйін. Мәшһүр-Жүсіп тәж//таж вариантын қымбат тас сияқты қолданған. Бас киім: тәж атауының шығуына о баста тас (руда) әсер еткен болуы мүмкін. Тас>таз (таз кепеш, кепиек). Жыға>тәж<>тас <қарқара (қымбат тас) (Қарқара – бөлімін қараңыз). Жыға мен дулыға кейіннен соғысқа киетін бас киім атауына да ауысқан.

Дулыға. Дулыға, қалқан, сауыт – баршасынан, Аты мен өзінен һәм кетер өтіп (М-Ж., 55); ¦шќыр от, т‰зу мылтыќ, болат найза, Киінген кµк дулыѓа батыр ќайда? (М. Дулат, 107), Алтын қалпақ дулыға, Шекесінде жарқылдап; Алтын қалпақ, жез телпек, Баса киіп көзіне (Қобыланды, 32,71); Құрама болат дулыға, Шекесіне қояды (Қамбар, 347).

Дулығаны М. Қашқари ашиқ, ашұқ дулыға, темір қалпақ - дейді (Түрік сөздігі, 1997: 96). Дулыға – шлемь (Радлов, 1905: т. III. Ч. 2. 1792). Дулыға сөзінің түбір тұлғасы ду болуы мүмкін. Ду ќытай тілінде екі деген ±ѓымды білдіреді екен (Хамраев, 29; Рүстемов, 96). Демек, (ду) ќалыњ – деген мағына беретін сияқты. Дулыға – шлемъ (Радлов, 1792). Сол себепті: ду < ~ дуал ~ дуан ~ дуанбасы ~ дулыѓа шығу тегі бір болуы мүмкін. Бұл соңғы шешім емес, жорамал ғана. Материалдың аздығы сезіледі.

Түйін. Мәшһүр-Жүсіп дулыға лексикасын батырдың киетін сауытының құрамдас бөлігі ретінде алған. Дулыға темірмен қапталған (каска) бас киім, соғыста ғана киетін сияқты. Дулыға алтынмен де қапталғанын: алтын дулыға, көк дулыға, темір дулыға т.б. түрлері болған. Тері қалпақ пен дулыға соғыста киетін бас киім сияқты. Дулыға в литературном языке оно означает «шлем», а здесь нардың өркеші (горб верблюда). Тру.Ко. Монг. Дулыға. Үйдің сыртқы жиегі, кенересі (наружный карниз дома). Кар.ЮКО. (С. Аманжолов, 371). Дулыға сөзінің түбір тұлғасының дуалау сөзімен қаншалықты қатысы барлығы белгісіз. Қытай сөзі болуы мүмкін. Дулыға сияқты бөрік те бас киім атауларына жатқан.

Бөрік. Ханның басындағы бөркін біреу қағып түсірсе, хан хандық қылып қандай қылар еді (М-Ж., 65). Алайық қуанғаннан бастан бөрік. Камшат бөрік басыңда (М-Ж., 67, 232). Көрінгенмен қызыл болдым түлкі, Талайдың жаңаланған тымақ бөркі (М-Ж., 139); Аламын, құнан алмай пұшпақ бөрік (М-Ж., 112); Сайға біткен қоқтымын, Бөрік үстінде шоқтымын (Қобыланды, 41); Жатсыз түрік болмас, Бассыз бөрік болмас (МҚ. I том. 406).