«Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы заттық мәдениет лексикасы» : Монография. 1 том. Павлодар : Кереку, 2008. 244 б
| Вид материала | Монография |
- Избранное, 886.75kb.
- Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25)(075. 8) Ббк 63. 3(5Каз)я73, 3259kb.
- История зарубежной социологии Учебно-методическое пособие для студентов всех специальностей, 725.22kb.
- Габит Нажмединович Иренов. Павлодар: Павлодар гос ун-т, 2008. 285 с. Isbn 9965-08-323-1:, 414.13kb.
- Учебное пособие Павлодар Кереку 2010 удк 53 (075. 8) Ббк 22. 3я73, 1449.38kb.
- Врамках программы «Прометей» Павлодар Кереку 2009 удк 316(038) ббк 81. 2Англ-4+60., 1211.12kb.
- Қазақстан Республикасының Мәдениет министрлігі, 186.4kb.
- Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25) Ббк 63. 3(5Каз), 6238.86kb.
- Врамках программы «Прометей» Павлодар 2007 удк ббк 63. 3(5Каз), 8203.42kb.
- Список публикаций сотрудников Апатитского филиала мгту в 2008 году Монографии, 492.82kb.
Қос. Мәшһүр-Жүсіп: қос, кепе, күрен, күрке, шалаш, шатыр мағыналас атауларды қолданған. Екінші к‰ні м±ѓалімге бір ќос тігіп беріп, он шаќты шєкірт жиналып оќу басталды (М. Дулат, 134); Сол уақытта жоғарыдан бір қос жетті, Бір тасты Абыраһаға хамила етті; Үш ағаш, басын қосса, мосы болар, Көп болса, жылқышының қосы болар! (М-Ж., 127); Мен оны ќосќа кіргізіп, Маќанныњ орнына жатќыздым (С. М±ќанов, 168).
Л. Будагов: дж. тат. тур. كوج кöчь, кир.. كوش 1) переселеніе, перекочевка, перем
на мста жительства, временная кочевка на одномъ мст,اوج كوج سند باقهسي بيله اوق كيلدوك. стоянка лагеря во время военныхь дйствій т.б. [20, б.144]. «Қыз Жібек» жырында: қос – маленькая походная юрта, которую ставили во время перекочевок или в походах; род шалаша, покрытого кошмами – деп түсінік берілген [66, б.286]; Кош – небольшая юрта с упрощенным остовом (Потанин, 126). Ќос 1. зат. Адам уаќытша т±ру ‰шін ќамыстан, киізден, брезенттен т.б. нєрселерден жасалѓан к‰рке, жаппа, ‰йшік, мекен, т±рѓын ‰й. 2. II. Зат. Отарѓа, жайылымѓа шыѓарылѓан бірнеше ж‰з жылќыныњ тобы. 3. Ќос. Сын. Екі, егіз, пар (ЌТТС, 71). Н. А. Баскаков Кощей сөзіне байланысты. П.М. Мелиоранский (1902) определяет происхождение этого слова из qoš `кочевой поезд`, вереница вьючных животных и арб`, а qoš – cу из qoš + cу – аффикс деятелля- `состоящий при обозе` ~ ~ `погонщик вьючных животных` см.: Пребраженский, 1956). При использовании в качестве qošcу пленников слова это получило новое значение - `пленник, раб`.
В современных языках, например казахском, киргизском, каракалпакском, ногайском, qoš ~ qos имеет значение 1) `шалаш, временное жилище, в котором живут рабочие, пастухи` и 2) `соха, плуг, прочие земеледельческие орудия`, а qoš – су ~ qos – šу – 1) сопровождающий в пути, канюх` и 2) `пахарь`.
Основа qoš ~ qos в тюркских языках является синкретичной и имеет первичное значение имени `пара, парный, двойной, спаренный присоединенный и проч.`. Возможно, что слова qoš в именном значении исторически восходит к словообразовательной модели qoš – уš, стянувшейся в qoš . В процессе семантического развития оно получило вторичные значения: 1) `уприяжка, земледельческое орудие, соха, плуг` (как нечто сопряженное, запряженное, присоединенное); 2) `кочевой обоз` (как сложная, соединенная упряжка), ср. турец. qoš `грут, стадо, табун, обоз`; 3) `шалаш, временное жилище при перекочевке` (как ничто сложенное, соединенное), ср. узб. qoš `лагерь`.
Производное же от него - qoš – šу ~ qos – šу – приобрело также несколько значений с общей семантикой `относящийся к qoš `: 1) `пахарь, сопровождающий упряжку`; 2) ` сопровождающий кочевой обоз, караван; гуртовщик, ухаживающий за лошадьми при перекочевке, поводырь, ведущий навьюченных лошадей в караване, слуга для ухода за лошадью; 3) `живущий во временном шалаше, не имеющий постоянного жилья > бедняк, представитель низшего сословия, работник, батрак`, ср. ккалп. qos – šу ` сопровождающий в пути`, аt qos – šу ` сопровождающий лошадей (на обязанности которого лежит уход за лошадьми в пути), свита, пахарь`(ККРС, с. 405). qos šу awqamy `союз кошчи` (соответствует по значению комитету бедноты` в 20-х годах нашего века). В аспекте же классовых и сословных отношений слово qoš – šу ~ qos – šу приобрело отрицательные значения `плебей, пленник, раб`, выражающие также презрительное отношение господствующего класса к низшему сословию.
В украинском языке слово кош заимствовано, вероятно, из крымско-татарского языка в значении `стан, поселение`, ср. также кошевой `старшина, начальник, коша; кошевой атаман; воинское звание в казачестве` (Баск. 1985: – С. 157-158). Баскаков qoššу > кощей `раб, пленник` және де «Кощей бессмертный» ертегілерде кездесетінін жазады. Бірақ та, түркінің қос сөзі арқылы туынды түбірлер жасалғанын жоққа шығармайды.
Ш. Уәлиханов: «Ќазаќтардыњ негізгі т±раѓынан басќа таѓы бір ‰й болады, оны ќос немесе ж±лым ‰й деп атайды. Ќосты жылќышылар кµшіп-ќонѓанда пайдаланады және де бір аттыњ ‰стіне сиып кетеді. Ќазаќ ауылдарында ќос µте сирек кездеседі, егер кездесе ќалѓан к‰нде де ол саудагерлердікі болып шыѓады. Ќостыњ киіз ‰йден айырмашылыѓы, оныњ шањыраѓы болмайды, тек ±зын уыќтардыњ бастарын біріктіріп шошайтып байластырады, ал уыќтардыњ тµменгі жаѓы ілмек жіппен керегелердіњ басына бекітіледі, екі керегеден артыќ ќос сирек болады» – деп [81, б.101]. Ал ¤. Жєнібеков: Алѓашќы ањшыныњ дала жаѓдайында ќалыптастырѓан баспанасы жерге ќадалѓан сырыќтардыњ басын ќосып буатындыќтан ќањќасы с‰йір болып бітетін, сырты аѓаштыњ ќабыѓымен, ањ терілерімен жабылатын ќос (бастапќы аты белгісіз) немесе жерді ш±ќырлап ќазып, ортасына тµбедегі т‰тін шыѓатын тесіктіњ ернеуін шабаќтауѓа орайластыра єр жерден ќойылатын, бір-бірімен байластырылѓан тіреуіш ашаларѓа аѓаш б±таќтарын тастап, ‰стін шµп-шаламмен жаба салатын, кіріп-шыѓатын ойыѓы бар кепе (бастапќы аты белгісіз) болѓан деп жорамалдауѓа болады – дейді [82, б.18-19]. Байпақов пен Нұржановтың пікірлері де ден қоярлық: г‰н ќостарыныњ архитектуралыќ – жоспарлау негіздері кµшпенділер µмірініњ кµптеген басќа да жаќтары сияќты ±заќ уаќыт бойы саќталѓан. Ќостар ќалалардыњ ќалыптасуына негіз болѓан деген ойды айтады [83, б.126].
Түркі лексемасы көш көптеген елдерге еніп, олардың да жиі қолданатын лексиконына айналды. Мысалы мына алынған деректе: Одним из самых употребляемых тюрккизмов в английском языке является соасћ – «‰лкен жабыќ телега в основном значении. Большинство этимологических словарей указывают первоисточником слова соасћ название деревни в Венгрии – Косs, где якобы была сделана первая большая крытая телега. Но еще в древнерусском языке было известно тюркское заимствование кочь, обозначавшее «большую крытую телегу для кочевания», которую позже начали называть кибиткой. От тюркского корня *куч «кочевать, переходить» образовано множество производных в разных языках, в том числе русские кочевать, кочевник, кочевье, кошевой, кощей, куча. Учитывая то, что древнерусский язык уже знал слова кочь в том же значении «большая крытая телега», когда венгры только пришли на аварские земли в Паннонии, логично предположить, что и венгерский, и русский, и немецкие 4343 языки 4545 (в форме kutsce) заимствовали это слово из 4444 язык 4646 одного из тех тюркских народов, с кем контактировали венгеры, русские и немцы, а именно из 4545 языка 4747 4646 тюрков 4848 – аваров, живших на территории современной Венгрии и разбитых в 800 году Карлом Великим, или даже из 4747 языка 4949 предков аваров–гуннов. В испанском языке также есть тюркизм сосће – «автомобиль, вагон». Тюркизмы переходили в английский язык через разные языки, например, немецкий: shabrack, trabant, испанский: bocasin, lackey; латинский: janissary, sable; итальянский: bergamot, kiosk/ Наибольшее количество тюркизмов перешло в английский язык из французского, например: badian, caigue, caviar, odalisgue, sabot, turkuose [INTERNET].
*Кµш – откочевка. «При наступлении весны киргизы (ќазаќ-автор) с зимнего пребывания перекочевывают на другие места. За несколько дней до этого они советуются со старейшинами своими о назначении места, на которое должны перекочевывать, и о времени начала передвижения аулов. Еще до вечера перед тем женщины навьючивают всем имуществом своих верблюдов, а утром они и мужчины наряжаются в лучшие платья и чуть свет последние гонят впереди скот, а первые следует за ними с навьюченными верблюдами» (Истор. КазССР, ф. 4, д. 2798, л. 248, л. 68) Из женщин «одна, преимущественнее, убрав лощадь, имеющую быть под нею, хорошей сбруею, следует впереди ..., девицы же, находящиеся в возрасте лет, во время перекочевик поют песни и на лошадях перегоняют одна другую» (Там же, лл. 70-73) [80, б.289].
Қос түбір сөзі көптеген туынды мағыналы сөздерге негіз болған: Алпыс кісі ќосщы алып, Шашаќты ќара ту алып (20); Мойныњнан аќќан ќара ќан, Ќос уыстап ішерсіњ (ЌЖ, 21); Ќос-ќос пышаќ асынѓан, Ќосалыќтап отау тіктірген (Едіге-32); Ќоќиланып ер сайып, Ќосаѓымен ќыз алып (Манас, 288); Онды – бесті соңыма, Қощы ертсем нетеді? (Қобыланды, 95). Жапалаќ батыр Ќосаяќ деген ќызын Т±рсынбайѓа беріп, Т±рсынбай оны тоќалдыќќа алып, кешегі аты шыќќан Бєйтен сал сол Ќосаяќтан жалќы туѓан (М-Ж., 27); Ќ±латайдан – Ќоскел, Ќоскелден – Ќарике (М-Ж., 43); Ќосаѓымен екеуі, Єнін ќосып жылайды (М-Ж., 173); Ќос уыс ділда берді Єзімге шал (Абай, 325).
Л. З. Будагов: дж. кошы кощъ, кир. қосы косъ, каз. кушъ (монг. хошъ – пара) 1) пара наполненныхъ виномъ чашъ: ќос ќос по парно, ќос аяќ `жердіњ ќояны, тышќан`; ќос аѓаш `екі т‰бірден жалѓыз аѓаштыќ µсіп шыѓуы`; ќосауыз `екі ±њѓылы мылтыќ`; ќосе мылтыќ, екі соќќылы мылтыќ`; ќоштас `µркештері бір-біріне с‰йкеніп ж‰рген т‰йе (бір µркешті жєне екі µркешті т‰йелердіњ ж‰рісі)`; ќ±с жауырын `екі айрыќты ±шы бар жебе`; ќос тамба` екі//таяќшалы тањба`; Ќос тањбалы `ішкі Ордадаѓы рудыњ аты`; ќосылмаќ, ќосылым`шаѓыстыру, ж±бымен ќою`; коштаймакъ `µлењді дуэтпен айту, дуэтъ-бірігіп µлең айту`(Вамб.); ќос кµрік `екіден кµріну, ќорыќќанѓа ќос көрінеді – А. Ќ.` алт. кошъ `малдыњ екі жаѓына артќан тењ`; ќосто `ќосарланып сµйлеу`; ќосто `жарыса сµйлеу`; апарар ќосќа т±рѓан `киіз ‰й жанында т±р`; ќоштан `бірге болу, бірге т±ру`; т.б. б±л сµздердіњ алѓашќы мағынасы, кейіннен шалаша, лачуги, балаган `малшылар мен балыќшылар мекені`; `уаќытша ќойылѓан палатка`; ќырѓ. жорыќ кибиткасы, жолым ‰й`; б±ќ. Сол мағынамен сєйкес, Ќырѓыздыњ ќос аѓасы сµзініњ шыѓуына себеп болды дейді. Ќос аѓасы кµшті, керуенді басќаратын, жорыќтаѓы ењ ‰лкені, басшысы; ал, кейіннен титул ретінде (мырза сµзі ќолданылды. Б±ќ. Хиу. Ќос басы деген мағына береді. Б±л деген жоѓарѓы лауазымдыќ шен. Министрдіњ бірінші орынбасары, ќызметшісі, ханныњ кµмекшісі т.б. ќолданылѓан. Запорожье єскері, татарлардан ауысќан кµшем сµзін бас штабтыњ т±рѓан ‰йін атаѓан, ќосташы `бір кибитканыњ ішінде отыру, ашынасы, жолдасы; ќ±шаќта `ашынасы, єйелі; ќос ауыл кµшмак`шарбаќ секілді ќамыстан т±рѓызылѓан баспана т.б. көптеген мағынасы бар – аударған – А. Қ. [20, б.82-83]. Бұл орайда Д. С. Лихачевтан алынған мына мысалдың да маңызы зор: Стр
ляй, господйне, Кончакά, поганого кощея, за землю Русскую, за раны Йгоревы, буего Святславлича...Кончак (ќон+шаќ) -шаќ//шек (ќ±лыншаќ, келіншек т.б.) кішірейткіш ж±рнаќ екендігі белгілі, кощей (ќосшы) т‰рік сµздері екендігі айдан аныќ [84, б.136]. Түйін. Мәшһүр-Жүсіп 1. қос әскери жасақ; 2. жылқышының қосы – деген мағынада қолданған. Ќос > аѓаштыњ ќосылѓан тамыры, одан µсіп шыќќан қос б±таќ. Кейіннен бірнеше мағына берген (уақытша баспана, әскери қосын).
Кепе. Бєйімбеттіњ малыныњ µрісіне, балыѓы кµп бір суѓа жатаќ ќылып, ќамыстан кепе ќылып жатып алыпты (М-Ж., 57);
Алашұ: баспана, кепе – дейді М. Қашқари [23, б.166]. Кепе жартылай қазылған жер төре сияқты.
Түйін. Кепе мен кептіру сөздері түбірлес сөздер. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев кепе-баспана жылы орын сияқты мағынада қолданған. Кепе > кеп (терімен байланысты сияқты > кепеш, кебіс т.б. салыстырыңыз). Ерте уақытта түркілер өңделген теріні баспанасына жапқан. Сахалар қазіргі уақытқа дейін чумға (баспана – А. Қ.) бұғы терісін жабады.
Күрен. Єрбір к‰ренде бір мыњ киіз ‰й болѓан (Єбілѓазы, 204). Л. Будагов: тур. тат. قورو куру قرو, قوري 1) сухой, невлажный, 2) пустой, тщетный, безплотный (78); алт. قوره курэ-жердъ; дж. قوريا курія- шалаш, хата изъ камышей (Вамб.) (79); К‰рен - монѓолдарда. Кµшпелі елдердіњ уаќытша жиналатын т±раѓы. Уйг. Курьянъ كوريان – стань, лагерь (монг. кÿріа, кÿренъ كرن ) كوريان نوردي снятіе лагеря, разбить, стань лагеремъ (152); уйг. Тат. كيبت кибітъ كبت, كبوت лавка, магазинъ (можеть быть изъ а. Кие قيه – осы сөзден кейін орыс тіліне кибитка түрінде ауысуы мүмкін (172) [20, б.78-79, 152-172];
Н. А. Баскаков куръ может рассматриваеться как заимствование из половецкого со значением `земляные валы, дворы, огороды`, т.е. со значением, близким к современному русскому слову курень. В русском языке слова курень имеет значение `шалаш, стан, барак`, в украйнском `избы в одной куче, часть войска` ср. куренной атаман (Преображенский, 1958, с. 416). `казацкое селение, пекарня, будка, шалаш`, в польском - `землянка, лачуга` (Фасмер, II, 425). Слова курень этимологически связано с тюрко-монгольской основой: алт. küre-, кирг. kürö-, `грести землю лопатой, сгребать лопатой` и производными от этой основы: алт. ` küren- `окапывается землей`, küreе `земляной вал`, küren `толпа, племя`, куманд. kürentik `двор, вычищенное место перед домом`, кумык, güren `загон для скота`, kürän `юрты в степи, построенные по кругу`, монг. gürіen ~ gürjen `огороженное место, загон для скота`. Однако возможно также, что слова куръ, كور генетически связано с тюркской глагольной основой qurmaq `строить, поставить `, šadyr qurmaq `поставить, разбить палатку` (Будагов, II, 77- бұл туралы құрық бөлімін қараңыз – А.Қ.), ср. тат. qur. `строить, сооружать, воздвигать ~ строительство, сооружение, постройка` (ТРС, 1966, с. 283), от глагольное имя от которой (quruw `строение, постройка`) могло быть заимствовано русским языком в форме кура, ср. каз., ккалп. qora `хлев, загон, загородка (для скота) (ККРС, 1958, с. 401), كور курь – тюркское заимствованное слова кура или курень со значением `земляные валы, огороды, постройки, стены`, но не кур. ~ русск. петухов – дейді (Баск. 1985: – С. 159-160).
К‰рен мен к‰рке сөздерінің мағынасы бір болғанымен күрке арбаның, тегершіктің үстіне құрылады.
Түйін. Қорыта келгенде, күрен, күрке түбірі біздің жорамалымыз бойынша құр (бұй. рай.етістік) болуы мүмкін. Күр > құр > құрық > қора > қорамсақ. Ал, алт. күрэ `жердь, бақан`; тур. тат. куру `құрғақ, бос жер` – деген ұғымды да береді. Жердіні (бақанды) бос жерге құру. Құрмалдық (құр) малды соятын орынды дайындау. Күрен > күрке > шалаш. Құрмалдық және құрық, қорамсақ бөлімдерін қараңыз.
Күрке. Бір күні құдағи күйеу мен қызының күркесіне кіріп келсе, күйеу бақыр қалыңдығының аяғын қойнына салып, жылытып отыр екен (М-Ж., 47). Ол заманда киіз ‰йімен ќыстап шыѓат±ѓын к‰н. ‡й сыртынан к‰рке тіккізіп беріпті. Оныњ артынан іле он кісі т‰се ќалыпты. Оѓан да к‰рке тіккізіп беріпті (М-Ж., 67);. Зылиќа к‰ркеден кµрпе-жастыќты алып итарќасын шала-п±ла жайып, Марияны ќ±шаќтап ±йыќтаѓандай боп жата кетті (Шәкәрім, 513), Баѓанаѓыдай жаппа к‰рке емес (Шєкєрім, 515).
Кÿркö – шалашик, делается на скорую руку при перекочевке, расстилается кошма на оглоблях телеги или на шестах) (Ильминский) (М. Малбақов, 17).
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп қара жерге тігілген күрке – деп қолданған. Чум – (шалаштың ауыспалы мағынасы) Солтүстік ненецтер, энецкілер, эвенкілер, кеттер қолданған. Ненецкінің және энецкілердің чуми (тюми) – «от» дегенге келеді. 20-30 уықтан, үсті бұғы терісімен жабылады (БСЭ, 475 – 476); Чум мен шу (су) (Шу стансасы) сөздері түбірлес сияқты. Шалаш – (түрік) тас дәуірінен белгілі. Талдар мен ағаштардан бірі-біріне байланады. 20 ғ. басына дейін Солтүстік халықтарда сақталды (БСЭ, 501). Шалаш (сал – ағаш) – деген мағынада қолданылған.
Жолым үйдей киізді Алып келіп басты дейді (Манас). Қазақ: «Жолым үй» - дейді. Керегесі жоқ қос, баспаналары болды (М-Ж. 8т. – Б. 4). Жолÿм ÿм – лачужка вроде кибитки, у которой унины прямы и верх осроконечный итарка – род шалаша из двух полотен кереге (Ильминский). Жолма үй: балаған (шалаш) манн. ГО. Жұлым үй: лашық үй (лачужка, убогоя маленькая юрта). Ж.Ж. 1946. (С. Аманжолов, 1959: 389-380).Чум мен жолым үйдің құрылысы бір-біріне өте ұқсас. Шалаш пен шатыр мағыналас сөздер. Шал>сал>тал>құр (құрық) > ағаш. Тал (Талас) >су>чум (Судан қорғану).
Шатыр. Шатыр боп қырық жамаулы баспана үйім (М-Ж., 105); Ұяттан қол шатыр қып ал басыңды (М-Ж., 92); Мен келмедім ойыңа, Шатырым сайдың бойында; Талма талтүс шағында Шатырыма келдің кез (Қобыланды, 161). Шатырына патшаның атының мойынын бұрады (Қамбар, 347). Қараман патша қасарды, Шатырын тігіп шаңданып, Қорқытты біздей нашарды (Қамбар, 343);
Л. Будагов: к. جادر,جانر,جاتور кир. شاتر1) палатка, шатёръ, пологъ. 2) женское б
лое покрывало, въ которое окутываются съ головы до ногъ, занвсъ у постели, зонтикъ т.б. (454); п. جَتْر шатыр – күнқағар Шығыста патшаның беделіне ежелден қызмет еткен. Қолында күнқағары бар сүрет (парс. тарихы 612 ж. Қолжазбада. Гиджры. Анкет те бар). Арабтар «жтр جتر», «штр شتر» – дейді. Көпше «شتور штер», аударылғанда «المِظَللَة алғале» болады. Түрк. Мағынасы жоғарыға құрылған «палатка» (جادر шатер – мүмкін جتر жтр – дің өңделіп орыс тіліне шатёръ болып енген) аударған, транскрипциясын жасаған – А. Қ. (470) [8, б.454, 470]. Шатырдың әуелгі мағынасы күнқағар болған сияқты. М. Қашқари отау сөзінде де кіші, кіші үй деген мағына бар сияқты. Мысалы, онда отау сөзі «шатер, жилище» мағынасында келтірілген (ДТС, 373) (Жанпейісов, 126)
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп шатыр үй – деп қолданған. Шатыр > күн қағар сөзінен шыққан. Шатыр мен кепе мағынасы жуық лексемалар.
Үй. Аттанды ауқым салып үй басына, Суыр қашты жондағы ордасына (М-Ж., 357); Үй бірлігіне қатысты ғалымдардың пікірі төмендегідей:
А. Ж±банов: «Точно так же нельзя признать в оформлении слов ±йат и ±йал флективного начала только лишь потому, что основа ±йа мертва. Впрочем, ±йа в свою очередь не чистая, а производная основа, образованная от имени ±й посредством суффикса «а» (наличного в ас – а – «кушать» от ас – «кушанье», ойна – «играть» от ойын – «игра»)» – дейді [12, б.544]. Ѓ. М±сабаев: «Мысалы, ±йы, ±ял, оян етістіктерініњ т‰бірі – ‰й болѓан» – деп жазды [85, б.117]. Ѓ. М±сабаев µз ойын жалѓастыра келіп, біз келтірген жоғарыдағы Ќ. Ж±бановтың пікіріне қарай ±я депті де, ар жаѓын айтпапты дейді. Б±лар кµне д‰ниеніњ µзінде – ±д/уд, од деп айтылѓан. Сондыќтан, Орхон жазуында бу одке олуртым делінген. М±ндаѓы одке – ‰й-ге деген сµз еді. Ол ‰й орда деген ±ѓымда еді. Кµне т‰ркі тілінде уд сµзініњ бір мағынасы ±йќы. Мысалы, ±да, тышта ќалысы ќобыранып йеті юз болты – ‰йде, тыста ќалѓандар жиналып жеті ж‰з болды (Тоныќ±ќ ескерткіші, 4-шумаќ, С. Е. Малов, ПДП, 61-бет.) О бастағы ұд>ұй, 1) хандан атауы; 2) тұрақ үй; 3) ұйқы сөзінің түбірі; 4) ұю – сүттің ұюы, аяқ ұю, ұйып тыңдау; 5) осыдан ұят сөзі жасалуы; 6) ояну, ояту етістіктерінің түбірі болуы таң қаларлық құбылыс емес – дейді [85, б.118]. Демек, Мұсабаевтің ұд // үй (мекен-жай) көне түбірі болған деген сөзінің жаны бар. Көне түркі тілінде үй дегенді отке деген.
Ѓ. М±сабаев, Н. Я. Бичуринніњ ‰йсін жєне хун жайында айтылѓан деректерді талдайды. Єсіресе, бізді ‰йсін туралы пікірі ќызыќтырады. ‡йсін деген атау ‰й жєне сін (шењ) деген екі сµз. Ескі т‰ркімен тілінде ‰йшен (Кµроглы жырында) бір нєрсеніњ ‰йілген, топталѓан жері деген мағынасы осы к‰нге дейін саќталѓан. Сондыќтан, ‰йсін сµзі ру, тайпалардыњ жиналатын жері, мемлекеті деп ±ѓынуѓа болады. ¤йткені, м±ндаѓы ‰й сµзініњ мағынасы да ќазіргі т‰сініктен басќашараќ – дейді [85, б.24].
Л. З. Будаговтың сөздігінде: тур. اُيْ ауы уй, эй, звукъ, крикъ (шшу سس ) اوي ويرمك ауы ±йрмќ издавать звукъ, кричать; қаз. اويا а±ие (у), اُيا айа, اويهа±йе, тур. ад. يوا й±а, к. Сл. اوا а±а 1) гнъздо, берлога, нора; اويالامق ауйламақ, اوياطاشيمق ауйа тасмаќ вить гн
здо, اويالاشمق ауиалашмаќ, اوالانمق ауаланмаќ, гнздиться; кир. جانمز اويادن شيغا جازدي жанымыз ±адан шыѓа жазды чуть душа не выскочила изъ гнзда (жаны ±ядан шыѓа жаздады. 2) алт. اويه а±йа äjÿ суставъ (въ членахъ тла): а±йа зйнйы اويه زينين ايريغار айрѓар а±йа отдлите его суставы другь оть друга, т.е. разските его на части – деп түсіндірген транскрипциясын жазған және аударған – А. Қ. [8, б.165]. В. В. Радлов: «ін телеуіттер нора, берлога, въ которыхъ живутъ животные; м
тка въ ух домашнихъ животныхъ какъ знакъ собственности каждого отд ленія рода» – дейді [17, б.1438]. Ал, С. Е. Малов еңбегінде: ¦йа `ж±мыртќа`; ќара. Ойа; басќа т‰ркі тілдерінде б±л сµз «±я» деген мағына береді; ќара. Чыдан (Малов, 129-бет). Бұдан әрі Малов й±, й±е (< ±й ) `дом`; меніњ й±те `у меня дома`; ќара й± `палатка, шатер` (горных уйгыров, прокопченный дочерна дымом). АФТ, 0104: й± ваш `крыша дома, верх дома`; см. Ж±е, йу (45 б); ±й `дом, жилище` (чаще употребляется с метатезисом: й±); ара ±й `кладовка, чуланчик`; аќ ±й `белый дом` (т.е. палатка невесты и ее родных при приезде свадебных поездом к жениху) см. ±. Ср.: тувинск.: ±й `юрта` (132 -бет) түрлі нұсқасын берген [11, б.129, 45, 132]; О. Сулейменов: Например, буква – иероглиф A – äb (äv, ev) - «дом» в булгаро – кипчакских языках, видимо, должен был называться üj – «дом» (каз., тат., башк. и. др.). В словах письменного происхождения мы до сих пор встречаем странное чередование, которое нельзя считать фонетическим. Чередуются слоги – ev / üj. (cр. Тур. sev, аз. Säv – «люби» и каз.). süj – «люби»; тур. sevinch, аз. Sävinch – «радость» и каз. Süjinshi.) – дейді [86, б.3]. Расында да ±д > ±й > ‰й (т±раќты ‰й) аты шыќќан. Ал, ‰й (топыраќтыњ ‰йілуінен ж±ѓынѓан). Шошаќ зираттар, *к‰мбез (к‰н + бас) аспан мен тілдескен деген мағына бєрі де о бастаѓы мағынасы топыраќтыњ ‰йілуінен (‰й) ±ќсастырып, сол бейнені шындыќќа жуыќтатќан [87, б.226]. *Кумбез – мавзолей, надгробное сооружение (Потанин, 352). Тағыда Л.З. Будаговтың сөздігіне жүгініп көрелік: «дж. тат. а±й (о) низменное м
сто, ямина, оврагъ (противуп. وي ±йы) اويكن جير а±йгы жер земля съ оврагами, اويلو جوقورلوجر ±й аяќ ж±ќараќ жер ямистое и неровное мсто, дж, тат. اوُي ±й (ÿ), тур. او ±й, ад ±йы. ايو эвъ, домъ, اويجكلاج اوي كنه ±й алды, يوقاري اوي жоѓары ±й, ауылдасы жильцы одного и того же дома, ќырѓыз. قرا اوي ќара ±й черная балка б±дан єрі єйелдер туралы, ‰йдіњ жиһазы туралы» т.б. айтылады [8, б.163-165]. Сары Ұйғырлар тілін зерттеген С.Е. Малов осы ойға ұқсас: Ор - `класть`; зур орса йемес – тро `если положишь (в род) ягоды «зур», - не ест`; см. Ур-. Ср.: ору -. РСЛ., 1, 1048: ора-; шорск., койб., кач., сагайск., кирг., уйг.-таранч., чаг. `завертывать, пеленать, обивать`. Ор `в древности`, `когда – то`: ор ахќа `в древности (был) старик`- древний старец деген мағыналарын көрсетеді [11, б.82]. В.В. Радлов орда [Tel] = орда нора животныхъ – die Höhle der Thiere және орду – хан ордасы деген мағынасы барлығын жазады [17, б.1071].
Жоғарыдағы мысалдарда кµњіл бµлетін бір дерек бар ол - юз сµзі. Юз//жүз сөзі қазақ құрылымының ‰ш ж‰зіне дейін болѓан юз оныњ ‰ш ж‰зге ешбір ќатысы жоќ. Б±л туралы танымал тілші Мұхтар Арын: Мысалы, «орда» сµзін ќазаќ даласына алып келген Шыњѓысхан. Моњѓолдыњ «орду» деген сµзі. Б±л µз кезегінде «‰лкен ‰й», «ќасиетті ‰й» деген мағынаны білдіреді. Осылардыњ ішіндегі бізге ќажетті мағына – «‰лкен ‰й». Кµпке дейін «орда» сµзі «юз» деген сµзбен бірге ќолданылып келген екен. Б±л кезде ќазаќта «ж‰з» пайдаланылмайтын. Мысалы, «юз орда» – деп айтылатын. М±ндаѓы «юз» ќазаќтыњ «ж‰з» санымен мағыналас сµз емес. Оѓан тіпті ќатысы жоќ. «Юз» деген сµздіњ бір мағынасы «боз» деген сµзбен жаќындасады деп Юдиннің пікірін қолдайды [88]. Демек, орда//‰й//юз// ‰й сияќты да ќолданылѓан. Тµњкеріске дейінгі сµздіктерде ‰йдіњ бірнеше атаулары: Скалон, Лаптев, Кушербаев, Бокин (Бокин Т. Русско-киргизкий словарь. Верный, 1913., С. 12.). Фальк (Рalk G Р. Beutrage zur th1erkenntn3ss und volkezeibung. Bd III. CПб 1786. s. 581.) т.б.; Ильм., КРС: кіийз ‰й, аѓа ‰й, тас, отау, орда. Букин: аѓаш ‰й, кепе (землянка), курке (балаѓан), лашыќ (чулон), там (дом), ‰й (дом, кибитка) түрлерін атайды. Аталѓан сµздіктердіњ ішінде ќазаќ ‰й (киіз ‰й) жан-жаќты сµз болатыны – Ильминский сµздігі. 1897 жылѓы ќазаќша-орысша сµздіктіњ Ильминский материалын т‰гел ќамтыѓаны белгілі – дейді М. Малбақов [77, б.13-19]. Ұя түркі сөзінің негізінде жаңа бір мағыналы ұранқай баспана атауы пайда болған сияқты.
Түйін. Үй - көне атауы äв болған. Қараңыз: Қаз. ССР. Тарихын, 1957: 88 бет. Ә. Қайдар: ауыл // айыл // аал // авыл т.б деп қарастырады. Қараңыз: ҚТӨМ, 1998: 61 бет. Демек, авыл > ав ~ äв түбір + -ыл қосымша деп түйіндеуге болатын сияқты.
Ұранқай – монғ. Нооронхой `жыртық, жыртылған` деген мағынада (МҚС, 272, 459), бур. Уранхай 1) `(ыс) күйген`, 2) `ысталған, (ыс) жанған` (БурРС, с. 473). Монғ. Нооронхой мен қаз. Ұранқай қатар салыстыра отырып, монғ. Нунтаг `ұнтақ, ұнтақ сияқты зат` және қаз. Ұнтақ осы мағынада қарастыруға болады. Ұранқай сөзінің семантикалық эволюциясы: лашық, балаған және қонақ үй сияқты дәрежеге жеткен. Оны якут. Уорағай – ұя, жай, монғ., бур. Уурхой – 1) копи, рудник, шахта, прииск; 2) беличье гнездо (Антонов, с.84) (Жанпейісов, 38). Ұран+қой>(қойма)>ұра>ұр>уо (якут-ұя)>ұя. Шошала ~ шошала ~ тошала > ас үй; Алтын үй салдырмаққа шебер жиды (М-Ж., 65); Қоңыр үй, қараша үй т.б. атап өтеді (Жанпейісов, 124-125); Жолым үй (Манас); алтын үй (Мәшһүр-Жүсіп). Абылайша. ¤. Жєнібеков: «Ќостан киіз ‰йге µтетін баспана – к‰рке, абылайша т‰рінде, кепеден ќоржын ‰йге µтетін баспана – ќаќыра (бастапќы аты белгісіз) т‰рінде болѓаны даусыз» – дейді [82, б.18-19]. Абылайша Абылай қос – киіз үйдің бір түрі. Кереге болмайды, тіккенде уығы жерге қадалып, шаңыраққа шаншылады да, есігі киізбен жабылады. Абылайша алыс жерге көшкенде не ұзақ жорыққа шыққанда қолданылған. Абылай хан әскерлерінің жортуыл кезіндегі киіз үйлері осындай болыпты. Абылайша деп аталуы содан болса керек (ҚСЭ. I. 36) [37, б.124-125].
Түйін. Ұранқой, шошала, тошала, жолым үй, қоңыр үй, қараша үй, абылайша түрлері бар. Мәшһүр-Жүсіп үй лексемасын баспана сияқты қолданған. Ұя < ұд > ±й > ‰й. Үй < > орда > ор > ін. Бұлардың дамыған формасы киіз үй.
Киіз үй. Жазда отыратын киіз ‰й, ішкі-тысќы тµсеніштері мен ќысќы ‰йдіњ астына тµсейтін тµсеніш-б±лардыњ бєрінен артылѓанын жєне сатып керек-жараѓын алады. Кеше ќазаќ ж±ртында Едіге баласы Шоњ би жаз к‰нінде ќанша игі жаќсы бас ќосып, бір киіз ‰йде отырѓанда жарќ-ж±рќ етіп найзаѓай ойнап жањбыр жауды дейді; Аспан, кµк деген кигіз емес, кілем емес, таќтай емес, бу мен су (М-Ж., 56),
Є. Марѓ±лан «Ќазаќ ‰йі жєне оныњ жићаздары» деген ењбегінде киіз ‰йлердіњ екі, ‰ш ќанаттан бастап, он екі, он сегіз, отыз ќанатќа дейін жететін ‰лкен т‰рлері болѓандыѓын, бір ‰йдіњ керегелерініњ басы 70-80-нен бастап 360-ќа дейін болатындыѓын айтады (Қасиманов, Қазақ әдебиеті. 1993. № 14 (2296). Л. Н. Гумилев: Біраќ ќытайларѓа бєрінен де гµрі киіз ‰й кµбірек ±найды... Бо Цзюй-и киіз ‰йді «кµгілдір» - деп, атап «Кµк ордамен ќоштасу» – деген µлењін шыѓарады: