Ылым министрлігі с. Аманжолов атындағы шығыс қазақстан мемлекеттік университеті
| Вид материала | Документы |
- Ылым министрлігі л. Н. Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті заң факультеті, 1996.9kb.
- Конкурс қабілетті, дарынды мемлекеттік қызметшілерді айқындауға, оларды ынталандыруға,, 35.26kb.
- Ылым министрлігі әЛ–фараби атындағЫ Қазақ Ұлттық университеті, 577.59kb.
- Д. Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік, 677.48kb.
- Диссертациямен М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ғылыми, 618.1kb.
- Ылым министрлігі министерство науки и образования республики казахстан л. Н. Гумилев, 255.46kb.
- Д. Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік, 570.46kb.
- Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі, 74.63kb.
- Диссертация 2010 жылы тамыздың «27» күні сағат 14. 30-да Қазақстан Республикасы Білім, 486.04kb.
- М.ӘУезов атындағы ОҢТҮстік қазақстан мемлекеттік университеті жоғары оқу орнынан кейінгі, 254.54kb.
Жұмыр құрттардың көптеген түрлері теңіздер мен мұхиттарда, тұщы суларда, топырақта қозғалып өз бетімен тіршілік етсе, біразы өсімдіктер мен жануарлардың, адамның паразиттері. Бұлардың планета биосферасында кездеспейтін ортасы жоқ. Сондықтан бұлар космополиттік топ болып табылады.
Жұмыр құрттар типінің кірпікшелі құрттардан айырмашылығы, ішкі мүшелерінің арасында дене қуысының болуы. Бұл қуыстың өзіндік қабырғасы болмағандықтан оны алғашқы қуыс немесе схизоцель деп атайды. Сондықтан кейде жұмыр құрттарды алғашқы қуыстылар деп атайды. Денесінің ішкі қуысындағы сұйық заттың біркелкі қысымда болуы оның дене жұмырлығын тұрақты етеді. Құрттардың денесі жұмыр болып келетіндіктен типтің аталуы да солай. Типтің негізгі сипаты: денесі бөлшектенбеген; аналь тесігінің, кутикуланың болуы, жеке мүшелер құрамындағы клеткалар санының тұрақтылығы, сақина тәрізді бұлшықеттерінің жоқтығы, жұтқыншақ айнала нерв сақинасының болуы, айналмалы аппаратының, жұтқыншақтың шайнағыш – мастакс бөлімінің түзілуі.Зәр шығару жүйесі дамымаған, зәрді денеден тері бездері шығарады, немесе протонефри-
15
диальды; сезім мүшелері нашар дамыған; дара жыныстылар, жыныс жүйесінің құрылысы өте қарапайым.
Жұмыр құрттар типі 5 класқа бөлінеді:нағыз құрттар класы, құрсақ кірпікшелілер класы, киноринхалар класы, түкті құрттар класы, коловраткалар класы.
Нағыз жұмыр құрттар немесе нематодтар класы түр саны жағынан (27000-нан астам), кеңістікке таралуы сипаты жағынан да ең жоғарғы тұрған топ. Бұлардың бүкіл әлемде кездеспейтін жері жоқ.
Нематодтардың тіршілік ету орталарының алуан түрлі болып келуіне қарамастан құрылыстары бірдей.Өкілдері: адам аскаридасы, жылқы аскаридисы, шошқа аскаридасы. Туғызатын аурулары – аскаридоз. Балалар острицасынан болған ауру энтеробиоз деп аталады. Острицалар ішектің сілекейлі қабатын, сондай-ақ соқыр ішекті қабындырып, соқыр ішек ауруына себепші болады.
Ішек угрицасы – адамның он екі елі ішегінде және ащы ішекте паразиттік тіршілік етеді. Дамуында екі ұрпағы болады: біреуі паразиттік немесе ішектік; екіншісі – еркін тіршілік етуші немесе топырақтық.
Он екі елі ішектің свайнигі – адамның он екі елі және ащы ішектің ішінде паразиттік тіршілік етеді. Көбінесе тропикалық, субтропикалық елдерде кездесіп, адамды анемия неемесе қаны аз ауруына шалдықтырады, өлімге душар етуі мүмкін. Бұл кішкене қызғылт түсті құрт, ұзындығы 10-18 мм.
Негізгі әдебиеттер: (1,2,3,6,7)
Қосымша әдебиеттер: (12,13,14,18,28,29)
Тақырып 7. Буылтық құрттар типі.
Буылтық құрттар типі – жоғарғы сатыдағы құрттар, целом қуысты жануарлар. Буылтық құрттар төменгі сатыдағы құрттардан – морфологиялық жағынан да, биологиялық жағынан да ерекше. Бұлардың денесі сегментелген немесе метамерлерден құралған. Дене сегмент аралықтары қыналған белдеумен бөлініп тұрады әрі ішкі мүшелері де сегменттелген, яғни сыртқы метамериясы ішкі метамериясына сәйкес. Тағы бір ерекшелігі дененің екінші қуысы немесе целом қуысы бар. Ол бірінші қуысты (схизоцель) ығыстырып, өзіндік қабықталған қабаты бар қуысқа айналады. Қуыс сегменттелген және сұйық затқа
16
толы. Целом қуысы пайда болуына байланысты қан айналу жүйесі де дамыған.
Ас қорыту жүйесі алдыңғы, ортаңғы, аналь тесігімен біткен артқы ішектен құралған. Зәр шығару жүйесі метанефридиялы.
Зәр шығару жүйесі метанефридиялы.
Нерв жүйесі жұп жұтқыншақ үсті ганглиядан, жұтқыншақ айналасы коннективадан және ұзынынан орналасқан құрсақ нерв тізбегінен тұрады. Нерв жүйесі дененің әрбір сегментінде жұп нерв ганглиядан құралған.
Жыныс жүйесі көпшілігінде гермафродитті, кейбіреулерінде дара жынысты. Төменгі сатыдағы өкілдерінің дамуы метаморфоз арқылы өтеді. Личинкасы трохофора.
Буылтық құрттар теңіздерде, тұщы суларда, топырақтарда кездеседі, паразиттік тіршілік ететін өкілдері де бар.
Буылтық құрттар типі екі тип тармағына бөлінеді: белдеусіздер және белдеулілер.
Белбеусіздер тип тармағына- теңіздерде тіршілік ететін, дара жынысты, жыныс сегменттерінде белдеулері болмайтын, дамуында трохофора деп аталатын личинкасы бар құрттар жатады. Бұларға бір класс жатады – көпқылтанақтылар – Polychaeta.
Полихеттердің 5000-нан астам түрі бар. Денелерінің ұзындығы бірнеше миллиметрден үш метрге дейін. Басым көпшілігі жүзіп, ал кейбіреулер бекініп немесе топырақты қазып тіршілік етеді, “үйшіктер”, түтікшелер жасайды. Паразиттік тіршілік ететін түрлері де кездеседі. Өкілдері: нереис, палоло, құмқазар т.б. жатады.
Белдеулілер тип тармағының өкілдері топырақта, тұщы суларда тіршілік ететін, гермафродитті жыныс сегментерінде белдеу аймағы бар, личинкасыз дамитын жануарлар. Тип тармағы екі класқа бөлінеді: азқылтанақтылар – Oligochaeta және сүліктер – Hirudinea. Олигохеттердің 3400-ге жуық түрлері бар. Топырақта, тұщы суларда тіршілік ететін гермафродитті буылтық құрттар. Жыныс жүйесі денесінің алдыңғы сегменттерінде жинақталған.
17
Олигохеттердің регенерациялық қабілеті күшті дамыған. Жауын құрттарының ауыл шаруашылығында алатын маңызы зор.
Сүліктер класы – теңіздерде, тұщы суларда және топырақта тіршілік ететін 400 түрі белгілі, еркін қозғалатын жыртқыштар немесе жануарлардың қанымен қоректенетін эктопаразиттер. Сүліктерде сегменттер саны тұрақты, параподиялары, қылтандары болмайды. Бас (простомиум) және аналь (пигидиум) бөлімдері жоқ. Денесінің алдыңғы және артқы жағында сорғыштары дамыған. Целом қуысы редукцияланып, лакунарлық жүйеге айналған. Ішкі мүшелерінің арасы паренхимаға толы. Көпшілігі гермафродиттер, тікелей дамиды.
Негізгі әдебиеттер: (1,2,3,6,7)
Қосымша әдебиеттер: (12,13,14,18,28,29)
Тақырып 8. Моллюскалар типі.
Моллюскалар немесе былқылдақденелілер жануарлардың айқын шектелген типін жасап, буылтық құрттардан басталады. Былқылдақденелілерге негізінде, суда, кейде құрлықта тіршілік ететін жануарлар жатады.
Былқылдақденелілер билатералды- симметриялы жануарлар, бірақ кейбір былқылдақденелілердің мүшелерінің ерекше орын ауыстыруына байланысты денесі асимметриялы болады.
Былқылдақденелілер – екінші кезектегі дене қуысы бар жануарлар. Целомның метамерсіз қалдығы жүрек қабы (перикардий) мен гонадалар қуысы түрінде берілген.
Былқылдақденелілер денесі үш бөлімнен тұрады- бас, көкірек және аяқ. Көкірегі ішкі қапшық түрінде арқа жағына қарай үлкейіп өседі. Аяқ - дененің құрсақ қабырғасының бұлшықетті сыңар өсіндісі және қозғалту қызметін атқарады.
Көкіректің негізгі үлкен терілі қатпар – мантиямен қоршалған. Мантия мен дененің арасында мантия қуысы орналасады да ішінде желбезектер, кейбір сезім мүшелері жатады және артқы ішектің, бүйректер менжыныс аппаратының тесіктері ашылады. Бұл құрылымдар бүйректермен және жүрекпен бірге мүшелердің мантиялы жиынтығы деп аталады.
18
Дененің арқа жағында мантия бөліп шығаратын қорғаныш бақалшағы болады, ол көбінесе тұтас, кейде қос жақтаулы немесе бірнеше тақталардан тұрады.
Көпшілік былқылдақденелілердің жұтқыншағында асты ұсататын ерекше аппарат радуланың болуы тән. Қан айналу жүйесі қарынша мен жүрекшелерден тұратын жүректің болуымен сипатталады; ол тұйық емес. Тыныс алу мүшелері – алғашқы желбезектер – ктенидиялар. Зәр шығару қызметін түрі өзгерген целомодуктылар – бүйректер атқарады.
Қарапайым түрлерінің жүйке жүйесі жұтқыншақ маңындағы сақинадан және төрт ұзын бағанадан тұрады, жоғарғы түрлерінің бағаналарында жүйке клеткаларының шоғырлануының нәтижесінде бірнеше жұп түйіндер жасалады. Осындай жүйе шашыранды – түйінді жүйке жүйесі деп аталады.
Дамуы көп қылтанды құрттарға өте ұқсас. Төменгі сатыдағы өкілдерінің жұмыртқасынан трохофора шығады, қалғандарында – түрі өзгерген трохофоралы дернәсіл – желкенше (велигер) пайда болады.
Бауыраяқтылар класы. Бауыраяқтылар немесе ұлулар - былқылдақденелілердің өкілдерге өте бай класы. Алғашында бауыраяқтылар теңізде тіршілік еткен, бірақ көпшілігі тұщы суларда және құрылықта өмір сүруге бейімделген. Біраз түрлері паразиттер. Бауыраяқтылардың мөлшері 2-3 мм-ден бірнеше ондаған сантиметрге дейін.
Бауыраяқтылардың басы денесінен айқын ажыратылған, аяғы жақсы дамыған және жорғалағыш табаны жалпақ, көкірегі жоғарғы жағында үлкен ішкі қапшық түрінде өсінді жасайды. Бақалшағы бір бөліктен тұрады, кейде жойылып кетуі мүмкін. Барлық бауыраяқтыларға тән белгі-құрылысының асимметриялылығы.
Бауыраяқты моллюскалардың асимметриялылығы біріншіден, мантия жиынтығының оң жақ мүшелерінің жойылып, олардың серіктерінің сол жақта күшті дамуынан және екіншіден ішкі қапшықтың спираль бұратылуынан байқалады- кейінгі ерекшелігі бақалшақтың сыртқы пішінінен айқын көрінеді.
19
Бауыраяқты моллюскалардың өкілдері: шалғын ұлуы, битиния, литорина, түтікмүйіздер, рапана, қырлыаяқтылар, кәдімгі тоспа ұлуы, кіші тоспа ұлуы, мүйізді катушка, янтарка, жүзім ұлуы.
Тақтажелбезектілер немесе қосжақтаулылар класы. Үлкен класс, 20000 түрі белгілі. Денесіне бүйірінен бастап киіліп тұратын қосжақтаулы бақалшағы бар теңіз және тұщы су моллюскалары. Оларға тән ерекшелік – басының болмауы. Көпшілік өкілдерінде үлкен тақталы желбезектерге айналған жұп ктенидийлері бар.
Тақтажелбезектілер аз қозғалатын жануарлар, судың түбінде жартылай немесе толық құмға көміліп тіршілік етеді. Кейбіреулері жартастарға немесе балдырларға биссус жіпшелерімен бекінеді, яғни қозғалмай тіршілік етеді. Устрицалар мен мидиялар судың күшті табиғи биофильтраторлары.
Пайдалы маңызы – маржан мен інжудің көзі. Ең бағалы інжу теңіз меруертінен алынады.көптеген теңіз тақтажелбезектілері тамаққа қолданады. Ең бағалысы устрицалар, тарақша және мидиялар.
Басаяқтылар класы. Басаяқтылар 700-ге таяу теңіздерде тіршілік ететін күрделі құрылысты, өте ірі 18 м былқылдақденелілерді біріктіреді. Еркін жүзуші, өте сирек жорғалаушы қозғалғыш жыртқыштар, көбінесе жылы теңіздерде мекендейді. Денесі билатералды – симметриялы, басы мен көкірегі айқын бөлінген. Аяғы қармалауышқа немесе қолдарға айналған және екінші рет басқа ығысып, ауыз қуысына кіре берістегі құрсақ жағында жатқан оймыш түрінде берілген. Қарапайым түрлерінің бақалшағы сыртқы, көп камералы, жоғарғы сатыдағы өкілдерінде ішкі, көбінесе редукцияланға. Жүйке жүйесі мен сезім мүшелері өте жақсы жетілген.
Басаяқтылардың өкілдері: кальмар, каракатица, сегізаяқтар, аргонавт. Көпшілік басаяқтылардың кәсіптік маңызы бар. Каракатица, кальмар және сегізаяқтыларды тамаққа кепкен, консервіленген және жас күйінде қолдануға болады. Каракатица мен кальмарлардың сия қапшығының өнімі де қолданылады.
Негізгі әдебиеттер: (1,2,3,4,5,6,7)
Қосымша әдебиеттер: (10,11,16,20,33)
20
Тақырып 9. Буынаяқтылар типі.
Типтің жалпы морфо-физиологиялық сипаттамасы. Триловитоморфа тип тармағына сипаттама. Шаян тәрізділер классы..Шаян тәрізділердің классификациясы. Алуан түрлілігі.
Буынақтылар типіне шаянтәрізділер, өрмекшітәрізділер, көпаяқтылар және насекомдар жатады. Бұлардың барлығына тән белгілерінің бірі – аяқтары бірнеше буындарға бөлінген, буынаяқтылар деп аталатыны да осыдан. Олар екі жақты симметриалы және гетерономды сегменттелген жануарлар. Денесі екі немесе үш бөлімге бөлінеді: баскеуде, құрсақ немесе бас, кеуде, құрсақ. Денесін хитинді кутикула жауып тұрады. Ол жануардың ішкі мүшелерін зақымданудан қорғайды және оның ішкі жағына бұлшықеттер бекінеді. Хитинді кутикула өспейтін, созылмайтын қосынды, сондықтан буынаяқтылардың өсуі түлеу арқылы өтеді.
Басы акроннан және төрт сегменттен құралады. Акронда сезім мүшелері:антенна немесе мұртшалары, күрделі фасеттік көздері және бірнеше қарапайым құрылысты көзшелері орналасқан, тек өрмекшітәрізділердің антеннасы жоқ. Акронға денесінің төрт сегменті қосылып бас бөлімін құрайды. Бас бөлімінің осылайша қалыптасуын цефализация (грекше kephale – бас) процесі деп атайды.
Басына қосылған сегменттерінің буындалған аяқтары қорегін ұстау, майдалау, шайнау қызметтерін атқаруға бейімделіп ауыз мүшелеріне немесе ауыз аппаратына айналған, олар жұп үстіңгі жақ – мандибула және астыңғы жақ – максилла I-ші мен максилла II-ші. Максилла II-ні астыңғы ерін деп те атайды.
Буынаяқтылардың кеуде сегменттері өте жақсы дамыған, олардың жұп аяқтары жылжу, жүру, жүзу, яғни қозғалысқа бейімделген. Құрсақ аяқтары көпшілігінде редукцияға ұшырап, олардың қалдықтары құрсағының соңында әр түрлі өсінділер ретінде қалған, мысалы, құйрық жіпшелері, церкийлер, грифелькийлер, шаншарлар, жұмыртқа салғыштар, тек өзен шаянының аналықтарында құрсақ аяқтары ұрықтанған жұмыртқаларын жинап ұстауға, ал аталықтарында жыныс өнімін аяғына құйып сақтауға бейімделген.
21
Буынаяқтылардың дене қуысы аралас немесе миксоцель, оның қызметі – тірек, тасымалдау және қор жинау.
Зәр шығару жүйесі бір түрлерінде буылтық құрттардың түрі өзгерген метанефридиясына ұқсас болса, екіншісінде – Мальпиги түтігі түрінде болады. Олар антеннальды және максиллярлы (шаянтәрізділерде), коксальды бездер (өрмекшітәрізділерде), Мальпиги түтікшілері (насекомдарда, көпаяқтыларда, кейбір өрмекшітәрізділерде).
Буынаяқтылардың ортаға бейімделуіне байланысты тыныс алу мүшелері желбезек, өкпе, трахея түрінде болады. Трахеялары хитинді кутикуламен астарланған, бұтақталған түтік сияқты. Олар дененің бүйір жағындағы стигма деп аталатын тыныс алу тесіктерімен сыртқа ашылады. Көпаяқтылар мен насекомдар тек қана трахея арқылы тыныс алады, бұлар -трахеата тип тармағының негізгі кластары.
Буынаяқтылардың нерв жүйесі жұтқыншақ үсті, жұтқыншақ асты ганглия, жұтқыншақ маңындағы сақина коннективасы және ұзына бойлық ганглиялардан құралған құрсақ нерв тізбегінен тұрады. Жұтқыншақ үсті ганглиясы немесе миы үш бөлімнен тұрады: протоцеребрум -алдыңғы; дейтоцеребрум -ортаңғы; тритоцеребрум -артқы.
Буынаяқтылар – дара жыныстылар. Жыныс диморфизмі жақсы дамыған. Эмбриональды және постэмбриональды дамудың ұзақтығы өзгеріп тұрады. Даму кезеңі әр алуан: тура даму немесе анаморфоз, шала түрленіп даму – гемиметоморфоз, толық түрленіп даму – голометаморфоз.
Буынаяқтылар типі төрт тип тармағына бөлінеді: желбезектыныстылар – Branchiata, трилобиттәрізділер – Trilobitomorpha, хелицералылар – Chelicerata, кеңірдекпен тыныс алушылар – Tracheata.
Желбезектыныстылар суда тіршілік ететін, желбезектері арқылы тыныс алады. Бас бөлімінде екі жұп мұртшалары, яғни антеннулалары мен антенналары бар. Осы тип тармағына бір ғана шаянтәрізділер класы - Crustacea жатады.
22
Шаянтәрізділер класы – Crustacea. Шаянтәрізділердің 30000-ға жуық түрі белгілі, негізінен тұщы су қоймаларында, теңіздерде кең тараған. Олардың арасында бентосты, планктонды, паразитті және құрлықта тіршілік ететін түрлері бар. Шаянтәрізділер басқа буынаяқтылардан. Аса айрықша белгілерімен ерекше. Біріншіден, оларда екі жұп мұртшалары: акронның өсінділері – антеннулалары және денесінің бірінші сегментінің түрі өзгерген аяқтары – антенналары болады. Екіншіден, тек шаянтәрізділерде ғана қарапайым екі бұтақты құрылысы сақталған.
Шаянтәрізділерге өзен шаяндары, крабтар, креветкалар, тақуа шаяндар, қарақшы шаяндар т.б. жатады.
Негізгі әдебиеттер: (1,2,3,4,5,6,7)
Қосымша әдебиеттер: (10,11,16,17,21,33)
Тақырып 10. Хелицералылар подтипы.
Хелицералылардың 54000-ға жуық түрлері бар, басым көпшілігі құрлықта тіршілік етеді. Хелицералылардың денесі – баскеуде және құрсақ бөлімдерінен тұрады. Баскеудеде 7 сегменттің қосылуынан түзілген, сондай-ақ 7-ші сегменті көп түрлерінде редуцияға ұшыраған. Баскеуде бөлімінде 6 жұп аяқтары бар. Олардың бірінші жұбы қоректі шайнау және ұнтақтау қызметін атқарып, хелицераға айналған тип тармақтың аталуы да осыдан, екінші жұбы педипальпалар – сезу, қармау, кейбір түрлерінде шағылысу қызметін атқарады, ал қалған төрт жұбы – жүру аяқтары.
Хелицералылардың негізгі ерекшелігі – бас қалақшасындағы (акрондағы) мұртшасының немесе антеннуласының редукцияға ұшырауы.
Хелицералылар тип тармағына үш класс жатады: Семсерқұйрықтылар – Xiphosura, Алып қалқаншалылар – Gigantostraca және Өрмекшітәрізділер - Arachnida.
Өрмекшітәрізділер құрлықта тіршілік ететін, өкпемен немесе трахеямен тыныс алатын буынаяқтылар. Денелері – баскеуде және құрсақ болып екіге бөлінеді. Ал кенелерде баскеуде мен құрсақ бөлімі бірігіп кеткен. Баскеуде бөгінде 6 жұп аяқтары орналасқан, оның бір жұбы ауыздың үстінде, ал қалған 5 жұбы ауыздың артқы жағында
23
орналасқан. Аяқтарының алғашқы жұбы – хелицералары қысқарған екі-үш буыннан тұрады, ол қысқыш немесе тырнақ тәрізді. Көпбуынды аяқтарының екінші жұбы -пышақтәрізді және олар қорегін ұстау мүшесінің қызметін және сезу қызметін атқарады – бұлар педипальпалар, ал қалған 4 жұбы – жүргіш аяқтары.
Денесінің артқы бөлігі – құрсақ – әдетте сегменттелген. Құрсақтың соңғы сегментінің аяқтары 2-4 жұп өрмек сүйелдеріне айналған. Эволюция барысында өрмекшілердің елеулі жетістігі – оларда өрмек бездерінің дамуы, осыдан өрмек сұйықтығы бөлініп шығады. Өрмек бездері ауадақататын кілегейлі, созылатын затты(өрмекті) бөліп шығарады. Өрмек жіпшелерінің көптеген түрлері болады: құрғақ, ылғалды, кілегейлі, гофрирленген және т.б. Олар ау торларын, жұмыртқа пілләсін жасауға арналған. Өрмекшітәрізділер класында оншақты отряд, 60000-нан астам түрлері бар.
Негізгі әдебиеттер: ( 1,2,3,4,5,6,7)
Қосымша әдебиеттер:(17,19,21,31,32,35,36)
Тақырып 11. Кеңірдектыныстылар тип тармағы немесе қосмұршалылар.
Тип тармағына құрлықта тіршілік ететін, кеңірдек (трахея) арқылы тыныс алатын буынаяқтылар жатады. Бұлардың бас бөлімі денеден айқын ерекшеленіп акрон және төрт сегменттен құралған. Акронда жұп күрделі көздері, бірнеше қарапайым көзшелері және жұп мұртшалары немесе антенналары орналасқан (қосмұртшалылар деп аталуы да осыдан).
Құрлықта тіршілік етуіне байланысты бұлардың сыртқы тері жамылғысы, яғни хитинді кутикуласы өте жақсы дамыған. Сондай-ақ, бұлар тек қана кеңірдек немесе трахея арқылы тыныс алады.
Кеңірдектыныстылар тек қана жыныстық жолымен дамиды, жыныс диморфизмі айқын, ұрықтануы іштей, постэмбриональды дамуы көп жағдайда метоморфоз жолымен жүреді, ол әр алуан.
Кеңірдектыныстылар тип тармағы екі класқа бөлінеді; көпаяқтылар және насекомдар. Көпаяқтылардың 53000-нан астам түрі бар, басым көпшілігі құрлықта тіршілік етеді, ұзындығы 1-3 мм-ден 28 см-ге, дене
24
сегменттерінің әрқайсысында жұп немесе екі жұп аяқтары орналасқан, олардың саны әр алуан, кейде 177 жұпқа дейін (кластың аты да осыдан).
Көпаяқтылар класы төрт класс тармағына бөлінеді: симфилалар, пауроподалар, ерінаяқтылар, қосжұпаяқтылар.
Көпаяқтылардың құрт тәрізді созылған денесі екі бөлімді: бас және тұлға. Бас бөлімі тұлғасынан айқын ажыраған, оның құрамында акрон және оған біріккен 4 сегмент немесе 3 сегменті бар. Кейде соңғы сегменті “мойын” сегменті деп аталады. Бас құрылысының бұл ерекшелігі көпаяқтылардың белгілі бір қарапайымдылығының көрінісі. Акронда бір жұп фасеттік көздері орналасқан.
Бас бөлімінен кейінгі дене немесе тұлға бөлімінің сегменттері айқын бөлінген. Олардың саны әр түрлі: пауроподаларда -14, симфилаларда – 18,ерінаяқтыларда -181.
Көпаяқтылардың тұлға сегменттерінің біркелкі болуымен қатар, олардың аяқтарының құрылысы да ұқсас, 6-8 буыннан тұратын және тырнақпен бітетін жүру аяқтары болады. Аяқтың түбінде улы безі бар, оның тесігі аяқтың ұшында ашылады. Бөлінген у буынаяқтылар мен омыртқалыларға күшті әсер етеді. Кейбір жұп аяқтары копуляцияға қатысып, құрлысы жағынан біраз өзгерген де, олар гоноподий деп аталады.
Негізгі әдебиеттер: (1,2,3,4,5,6,7)
Қосымша әдебиеттер: (19,32,33,34,35,36)
Тақырып 12. Бунақденелілер класы.
Бунақденелілер класы үш жұп аяқтары бар барлық кеңірдектынысты буынаяқтыларды біріктіреді. Денесі бас, кеуде және құрсаққа айқын бөлінген, өкілдерінің көпшілігінің ұшу қабілеті барлық омыртқасыздардың ішіндегі жалғыз осы топқа ғана тән белгі.
Бунақденелілер класы басқа кластарға қарағанда өкілдер санына бай. Ересек бунақденелілердің денесі 3 бөлімге бөлінген: басы, кеудесі және құрсағы.
Бас бунақтары бірігіп кеткен, кеуде мен құрсақ бунақтары жақсы ажыратылады. Басы акрон мен 4 бунақтан, кеудесі үнемі 3 тен, құрсағы 11 бунақтан және тельсоннан тұрады. Басында 4 жұп өсінділері орналасқан.
25
Оның жоғарғы жағынан акронның өсінділері – бір жұп антенна кетеді. Оларды мұртшалар деп атайды және бір қатар бунақтардан тұрады. Мұртшалары қылтанақ, жіп,ара, тарақша, қауырсын, бунақты және т.б. түрлі болады. Олар негізінде сипап сезу және иіс сезу мүшелері.
Қоректену әдістерінің әртүрлі болуына байланысты бунақденелілердің көпшілік топтары ауыз аппаратының құрлысы арқылы ажыратылады. Ауыз аппаратының негізгі міндеті – қорегін ұстау және ұсату.
Бунақденелілердің кеудесі алдыңғы, ортаңғы және артқы кеуде деп аталатын үш бунақтан тұрады. Кеуде бунақтарында стернит пен бүйір тақталарының арасында бекінетін үш жұп қозғалу аяқтары орналасқан.
Аяқтары әрқашанда бір қатар бунақтардан тұрады; 1) жамбасша жалпақ негізгі бунақ; 2) ұршық; 3) сан аяқтың ең жуан бунағы; 4) сирақ ең ұзын бунақ; 5) табан әртүрлі санды кішкене бунақтардан тұрады. Табанның ұшында екі тырнағы бар.
Бунақденелілерге тән ерекшелік-олардың ұшу қабілетінің болуы. Ұшуы қанаттардың көмегімен жүзеге асады. Қанаттары – дене қабырғасының күшті қатпарлары. Қанат жіңішке тұтас тақта түрінде болғанымен қос қабатты; үстіңгі және төменгі қабаттары дене қуысының жалғасы болып саналатын жіңішке саңылаумен бөлінген.
Құрсағы бунақденелінің ақырғы дене бөлімі. Оның құрамына кіретін бунақтардың саны кластың әр өкілдерінде әр түрлі. Құрсағында аяқтары болмайды.
Бунақденелілердің жабыны үш негізгі элементтерден- кутикула, гиподерма және базальды жарғақтан тұрады. Кутикуланы гиподерма клеткалары бөліп шығарады, ол үш қабатты. Кутикуланың үстінде әртүрлі, днемен қозғалмалы қосылған өсінділер – жіңішке түктер, қабыршақтар, қылтанақтар болады. Осындай ірі құрылым бір ірі гиподермалы клетканың шығарған өнімі. Түктердің пішіні мен құрылысы көп түрлі, сондықтан сезгіш, жабын қызметтерін атқарып, тіпті улы болуы да мүмкін.
Бунақденелілердің реңі көбінесе гиподермада немесе кутикулада болатын ерекше бояу заттары – пигменттерге байланысты. Бунақденелілердің жабынында
26
әртүрлі маңызы бар бар бір және көп клеткалы бездері бар, мысалы, қандалалардың кеудесіндегі сасық бездер, көпшілік жұлдызқұрттардағы қорғаныш бездері және т.б. Көбінесе түлеу бездері кездеседі. Түлеу кезінде шығарған өнімі жаңа жасалған кутикула қабатын қозғамай ескі кутикуланың ішкі қабатын ерітеді. Араның, қалқаншаның және кейбір басқа бунақденелілердің ерекше бездері балауыз шығарады.Бунақденеліле әр түрлі тітіркеністерді қабылдауға қабілетті – механикалық, дыбыс, химиялық, көру және басқа арнайы рецепторлары бар.
Негізгі әдебиеттер: (1,2,4,6,7)
Қосымша әдебиеттер: (19,32,34,35,36).