Ф. Г. Хисамитдинова мифологический словарь башкирского языка

Вид материалаДокументы

Содержание


Хазина йәнләнеү
Хазина эйәһе
Хаҡҡа тапшырам
Хаҡҡа тапшырыу
Хаста. См. Хәстә
Харамғанатын ҡаҙҙың утҡа яғырға.
Хисса (среднеурал.). Доля. Үҙ хиссаһын алды. – Взял свою долю. См. Өлөш
Хоҙай бәндәһе
Хорашайтлы йылан
Хөппи бабай
Хөппөниса орлоғо
Хәйер бирмәһәң, доға ҡылмаһаң, әрүахтар төшкә инә
Хәйерсегә ел ҡаршы
Хәстә. Болезнь, болезни от воздействия нечистых сил. Хәстә булыу.
Баҫыу өстөндә һабантурғай уйнаһа – муллыҡҡа: ашлыҡ уңа
Яҙғы сәсеү бөткәс кешеләр һыу һалыша ямғыр теләп, шуны һабан һыуы тиҙәр
Убыр. Һайыҫҡан
Тапма булһа ауырыуҙың кейемен ҡаҙап киткәндәр. Ҡаҙағанда ең-балағын төймәһәң, балаҡтан һалаҡ ауырыуы сығыр, тиҙәр
Балаһыҙ ҡатынды йыуындырғанда һамаҡ әйтелгән
Дүрт һаны теүәл
...
Полное содержание
Подобный материал:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   46
Хазина. Клад; мифологизированный предмет, имеющий своего духа. По представлениям башкир, клад со временем может обрести духа, духа хранителя, который наносит вред кладоискателям. Берәйһе берәй ергә хазинә йәшерһә, йылдар үткәс, шуға йән инә (БХИ. Т. 1). – Если кто-нибудь закопает клад, со временем клад обретает своего духа. Слово имеет арабское происхождение.

Хазина йәнләнеү. Оживание клада, обретение кладом духа, появление у него хозяина. Хазина оҙаҡ ятһа, йәнләнә, тиҙәр (М. Латыпов). – Говорят, клад со временем обретает духа.

Хазина эйәһе. Дух, хозяин клада. Показывается в облике собаки или другой живности. Кешегә һарыҡ бәрәсе булып та, кеше, эт ҡиәфәтендә лә күренә ти хазина эйәһе (БХИ. Т. 1). – Говорят, дух, хозяин клада показывается человеку в облике ягненка, человека, собаки.

Хаҡ I. Аллах. Хаҡҡа тапшырам. – Отдаю воле Аллаха; Халыҡ һөйгәнде Хаҡ һөйгән (Посл.). – Того, кого народ любит, любит и Бог.

Хаҡ II. Доля, судьба. Халыҡ һүҙен ташлама, кеше хаҡын ашама. – Не пренебрегай мнением людей, не входи в чужую долю.

Хаҡ яҙмыш. Доля, судьба. Маңлайыңа яҙылған хаҡ яҙмышты һыпырып алып булмай ҡул менән (ЙФ). – То, что написано на судьбе, рукой не сотрешь. См. Хаҡ.

Хаҡҡа тапшырыу. См. Аллаға тапшырыу.

Хализ (кизил.). См. Фалиж.

Халиҡ. Творец, создатель, бог. Балыҡ белмәһә, Халиҡ белер (из посл.). – Если рыба не узнает, узнает Бог. Слово имеет арабское происхождение.

Хаста. См. Хәстә.

Харам. См. Хәрәм.

Харамғанат (средн.). Маленькие крылышки птиц, которые сжигают или бросают в воду с продуцирующей целью. Харамғанатын ҡаҙҙың утҡа яғырға. – Маленькие крылышки гуся надо сжечь.

Харам йөн (танып.). Перья домашних птиц, которые бросают в огонь или пускают по ветру, чтобы на следующий год был хороший приплод.

Хауана (гайн.). Дух, хозяйка угодий. «Хауанаға хәйер бир», – тип үрәтәләр ийе әбейләр (Х.Әширова). – «Духу, хозяйке угодий подай милостыню», – учили нас раньше.

Хисса (среднеурал.). Доля. Үҙ хиссаһын алды. – Взял свою долю. См. Өлөш.

Хоҙай. Бог, Аллах, Всевышний. Хоҙайҙың ҡаты ҡәһәре төшкөрө (Проклятие). – Пусть падет Божья кара. Слово имеет иранское происхождение.

Хоҙай бәндәһе. См. Алла бәндәһе.

Хоҙай ҡунағы. См. Тәңре ҡунағы.

Хоҙай ороу. Наказание от Всевышнего. Ханды Хоҙай ораһы булһа, үҙ халҡына хасланыр (Погов.). – Когда хану суждено быть низвергнутым Богом, он ополчится против своего народа (досл.).

Хорашайтлы йылан (среднеурал.). Змеи того света. «Хорашайтлы йыланнарға бездин күп сәләм», – тип әйтсәң, ул йыланнар, «дөнъялыҡта ул безне искә алды» тип яҡлашырлар, ти (СФ). – Если сказать «Привет от нас змеям того света», говорят, они за то, что ты их вспомнил при жизни, заступятся за тебя на том свете.

Хөппи бабай (танып.). Имя домового. Өй эйәсен Хөппи бабай, тиләр (БФ). – Домового называют Хуппи бабай.

Хөппи хужа (танып.). Домовой. Өйҙән сығып киткәндә: «Хөппи хужа, өйҙө һаҡла», – тип сығып китәләр (БФ). – Выходя из дома, надо сказать: «Хуппи хужа, береги дом». См. Хөппи бабай.

Хөппөниса орлоғо (дем., средн.). См. Тилебәрән орлоғо.

Хөрәйес фәрештә. Дух кладбища.

Хөрәфәт. Поверье.

Хужа. Хозяин, дух. Бөтә заттың да хужаһы була. Донъя хужаһы – Зәңке баба менән Хужа Баһауетдин, Тимер хужаһы – Дауыт, Һыуҙыҡы – Сөләймән, Ерҙеке – Ҡотдос хужа, Һөлөк хужаһы – Әйүп. Хәйер биргәндә шуларға бағышлап доға ҡылырға кәрәк, донъя именлеге өсөн (ҺҺФ). – У всего на свете есть свой дух, хозяин. Хозяин имущества – Занки баба и Хужа Багаутдин, Хозяин железа – Даут, Воды – Сулейман, Земли – Кутдус хужа, Хозяин улитки – Аюп. Когда даешь подаяние, надо молиться и во имя этих духов, хозяев, чтоб в мире было все спокойно. Слово имеет персидское происхождение.

Хур ҡыҙы. Гурия, райская дева. Кейәүгә сыҡмаған ҡыҙҙар, өйләнмәгән егеттәр теге донъяла хур ҡыҙҙары, хур егеттәре була, ти (ҺҺФ). – Говорят, не вышедшие замуж и не женившиеся станут райскими девами и юношами на том свете.

Хуш итеү. Проводы. Обряд последнего дня свадьбы в вывернутых шубах с кнутом, которым шутливо выгоняют сватов. Ҡоҙа, ҡоҙасаларҙы сыбыртҡылап шаяртып ҡыуалар, шуны хуш итеү, тиҙәр (Ғ. Мәхмүтов). – Сватов начинают в шутку выгонять кнутом, это называют хуш итеү (досл. попрощаться).

Хызыр. См. Хызыр Ильяс.

Хызыр Ильяс. Имя пророка, бродящего по земле в облике старика, странника в белом или нищего и приходящего на помощь в нужный момент; дух дороги. Хызыр Ильяс юлдаш булһын! – Пусть спутником тебе будет Хызыр Ильяс!

Хәйер. Милостыня, подаяние, подаваемое башкирами пожилым, служителям религии, убогим, детям или собаке. Хәйер бирмәһәң, доға ҡылмаһаң, әрүахтар төшкә инә (БФ). – Если не даешь подаяние, не молишься, снятся покойники. Слово имеет арабское происхождение.

Хәйер биреү. Дать подаяние. Атна кис хәйер бирергә ҡушалар (БФ). – Милостыню подают в четверг.

Хәйерсе. Нищий; мифологизированное лицо, имеющее как положительную, так и отрицательную семантику. Хәйерсегә ел ҡаршы (Посл.). – Нам, грешным, и ветер навстречный.

Хәләл. Дозволенный, законный, честный. Күҙ ауырығанда күҙгә зина белмәҫ ҡатындың хәләл имсәк һөтөн һалалар (БИТК). – При глазных болезнях в глаза закапывают молоко девственницы. Слово имеет арабское происхождение.

Хәмзәбармаҡ (сакм.). Безымянный палец; досл. палец Хамза.

Хәрәм. Запретный, нечестный; хәрәм аш – запрещенная шариатом еда; хәрәм мал – добро, нажитое нечестным путем. Слово имеет арабское происхождение.

Хәситә. Оберег. «Менә синең йөзлөгөң, хәситә итеп йөрөт», – тине әнкәй! (БФ). – Мне мама сказала: «Вот твоя плацента (рубашка), носи как оберег».

Хәстә. Болезнь, болезни от воздействия нечистых сил.

Хәстә булыу. Заболеть. См. Хәстәгә тарыу.

Хәстәгә тарыу. Заболеть; досл. попасть болезни от нечистой силы.

Хәүеф-хәтәр. Беды и несчастья. Боҙ аҡҡанда яҙ боҙ менән хәүеф-хәтәрҙе ағыҙып ебәрәләр (Гөл. Латыпова). – Весной во время ледохода вместе со льдом отправляют и все беды, несчастья. Оба слова имеют арабское происхождение.

Һаба. Посуда; сакральный предмет, связанный с молочными продуктами; выполняет проецирующую изобилие функцию. Возможно, слово имеет персидское происхождение.

Һаба йыйыу. Обряд собирания по домам продуктов для угощения участников свадьбы в шубе наизнанку.

Һабан. Плуг; связан с земледельческими обрядами, направленными на проецирование хорошего урожая. Слово восходит к древнетюркскому saban ‘пахота’.

Һабантуй. Весенний обрядовый праздник; досл. праздник, пиршество плуга; направлен на проецирование обильного урожая.

Һабан турғайы. Жаворонок; мифологизированная птица, символизирует изобилие, хороший урожай. Баҫыу өстөндә һабантурғай уйнаһа – муллыҡҡа: ашлыҡ уңа (БХИ. Т. 1). – Если над полем поет жаворонок, это к изобилию. Будут хорошие хлеба.

Һабан һыуы. Обряд вызывания дождя после посева; досл. вода плуга. Яҙғы сәсеү бөткәс кешеләр һыу һалыша ямғыр теләп, шуны һабан һыуы тиҙәр (З. Нурасов). – После окончания сева проводят обряд вызывания дождя, обливают друг друга водой, это называют вода плуга.

Һабанға төшөү. Ритуальное действие, связанное с началом посева. Һабанға төшкәндә ергә аят уҡытыу кәрәк, алдан ергә барып һаулыҡ һорау кәрәк (ЙФ). – Перед вспашкой полей надо земле читать молитву, идти здороваться с полем.

Һабрау сәсән. Имя полумифического сказителя, мага в эпосе «Идеукэй и Мурадым».

Һағалау. См. Һаҡлау.

Һағыныу. Тосковать; һағынып көтөү – ждать, тоскуя; һағынып бөтөү – истосковаться. От общетюркского saγϊn ‘думать’, ‘размышлять’, ‘печалиться’.

Һағыш. Тоска, грусть; олицетворение чувства. Һары һағыш – неодолимая грусть. Һағыштан һарғайып үлгән – умер от тоски. От sagϊnč ‘мысль’, ‘дума’, ‘помыслы’.

Һаҙ. Болото; в мифологии опасное место, место скопления нечистой силы. Һаҙлыҡлы урынға өй һалырға ярамай. Инәйем: «Һаҙҙа һары шайтан бар, урыны ырамай. Өй һалырға ярамай», – тип әйтә торғайны (СФ). – На болотистой местности нельзя строить дом. Мама говорила: «В болоте есть рыжий черт, место для дома неспокойное. Нельзя на болоте строить».

Һаҙағай I. Северное сияние; һаҙағай уйнай – свечение северного сияния; досл. игра северного сияния, олицетворение природного явления.

Һаҙағай II (миас., сакмар.). Зарница. Һаҙағай уйнаһа, афәт килә. – Если играет зарница, грядет бедствие. См. Ялағай.

Һаҙаған I (кизил, сальют.). Зарница. Һаҙаған уйнаған ерҙә һуғыш була. – В том месте, где играет зарница, будет война. См. Ялағай.

Һаҙаған II (средн.). Упырь, огонь упыря. Һаҙаған эйәләп ауырый ул. – Болеет от воздействия упыря. См.  Убыр.

Һайыҫҡан. Сорока; в мифологии в облике сороки появляется болезнь; то же время сорока имеет и положительную семантику. Считают, что она притягивает добро, приносит добрые вести. Ср.: Ғүмере оҙон булһын, һайыҫҡандан һаҡ булһын (из загов.). – Пусть его жизнь будет долгой, пусть остерегается сороки; Изгелеккә шиҡырыҡла, изгелеккә! Изгелеккә шыҡырыҡлаһаң, ауыҙыңа – һары май! (БХИ. Т. 1). – К добру стрекочи, к добру! Если стрекочешь к добру, в рот тебе – масло! Слово в форме sagϊzgan ‘сорока’ зафиксировано у МК.

Һайыҫҡан шиҡырлау. Стрекотание сороки; имеет как положительную, так и отрицательную семантику. Һайыҫҡан шиҡырлаһа, ҡунаҡ килә. – Если сорока стрекочет, жди гостей. Һайыҫҡан шыҡырлаһа, «изгелеккә булһын, кеше ҡулында йөрөтмәһен», – тибеҙ (ЙФ). – Когда стрекочет сорока, мы произносим следующие слова: «Пусть будет к добру, не дай, Господи, стать обузой».

Һаҡал. Борода; сакрализованная часть лица. Һаҡалдың һәр бөртөгө сауап, тик уны таҙа тоторға кәрәк (ЙФ). – Каждый волосок бороды – благодать, только ее надо содержать в чистоте. Слово связано с древнетюркским saqal ‘борода’.

Һаҡлау. Оберегать, охранять; магические действия, направленные на охрану новорожденных, беременных, рожениц и покойников от воздействия нечистой силы. Баланы ҡырҡ көн тулғансы һаҡларға кәрәк. – Новорожденного надо охранять до сорока дней. Слово восходит к древнему saq ‘настороженный’, ‘внимательный’, ‘чуткий’.

Һаҡ-Суҡ. Мифические братья, превращенные в птиц. Һаҡ-Суҡ бәйете. – Баит «Сак-Сук». См. Саҡ-Суҡ.

Һаҡташ (кизил., ик-сакмар.). См. Бишташ.

Һалаҡ ауырыуы. Табуированное название заразной болезни (малярии, лихорадки). Тапма булһа ауырыуҙың кейемен ҡаҙап киткәндәр. Ҡаҙағанда ең-балағын төймәһәң, балаҡтан һалаҡ ауырыуы сығыр, тиҙәр (БИТК). – При малярии одежду больного относили далеко и втыкали чем-нибудь в землю. Говорят, при этом, чтобы дух заразы не вышел, надо рукава и брючины завязать узлом.

Һалам аяҡ. Название детской игры; досл. соломенная нога.

Һалам ыҫы. Средство от сглаза. Малға күҙ тейһә, һалам менән ыҫтайҙар (К.Низамов). – Если скотину сглазили, то ее окуривают дымом соломы.

Һалдама (ай.). См. Ноҡот.

Һалдама һалыу (ай.). См. Ноҡот бүлеү.

Һалҡын ағай. Холод, прохлада; табуированное название; досл. дядя холод. Реликт олицетворения. Ҡояш апай, кил, кил, Һалҡын ағай, кит, кит! – Тетя Солнце, приходи, приходи, дядя Холод, уходи, уходи!

Һалҡын еҙнәй. См. Һалҡын ағай.

Һалма. Лапша; ритуальная еда в семейных обрядах. Эт тешләһә, өйҙән-өйгә йөрөп ҡырҡ һалма йыйып ашатаң (Н. Сәғиҙуллина). – Укушенного собакой надо накормить лапшой (сорок штук), собранной по всей деревне.

Һалсы I (ик-сакмар.). Предсказатель. Һалсы китап асып киләсәкте һөйләй. Предсказатель рассказывает о будущем по книге. См. Фалсы.

Һалсы II. Плотогон; мифологизированное лицо, связанное с духом воды. Слово восходит к древнетюркскому корню sаl ‘плот из бурдюков’.

Һалсы йыры. Песня плотогона.

Һалыу I. Эпидемия, повальная болезнь.

Һалыу II. Доля. Һалыулы ауыҙ һаҡлағаныңды ейә. (Погов.). – Имеющий долю в еде поедает припасенное.

Һамаҡ. Заговор (присказки, прибаутки, заклички). Употребляется в заговорах. Балаһыҙ ҡатынды йыуындырғанда һамаҡ әйтелгән. – Когда купали женщину, которая долго не могла забеременеть, произносили заговор.

Һан I. Часть туши, часть тела. Дүрт һаны теүәл. – Все четыре части целы и невредимы. Слово связано с древним sаn ‘число’, ‘количество’.

Һан II. Число; связано с сакрализацией отдельных чисел.

Һанау. Магический способ лечения болезней с помощью счета. Күп ауырыуҙарҙы кирегә һанау ысулы менән бөтөрәләр. – Многие болезни заговаривают обратным счетом. От древнего глагола sаnа ‘считать’.

Һандал. Наковальня; сакральный предмет, участвующий в заклинаниях и заговорах. Является родовым атрибутом. Слово имеет персидское происхождение.

Һандуғас. Соловей; мифологизированная птица; тотем, прародитель, первопредок. Һандуғастың йомортҡаларын алған малайҙың атаһы үлде (БХИ. Т. 1). – У мальчика, который взял соловьиные яйца, умер отец. Слово связано с древнетюркским sandavač~sanduvač ‘соловей’.

Һандыҡ. Сундук; мифологизированный предмет, являющийся атрибутом невесты. Слово имеет персидское происхождение.

Һанһыҙ. Калека. Һыңар күҙле, һыңар аяҡлы, һыңар ҡуллы, йәғни һанһыҙ кешегә ауырлы ҡатынға ҡарарға ярамай (М.Рәхмәтуллина). – Беременной женщине нельзя смотреть на одноглазых, одноруких, одноногих, т.е. ущербных людей. См. Зәғиф.

Һаңғырау. Глухой; мифологизированное лицо. Имеет отрицательную семантику как человек, находящийся вне нормы.

Һапылдатыу. Магический способ лечения испуга, похлопывая ладонью по груди и спине. Алдан, арттан йөрәкте һуҡҡылауҙы һапылдатыу, тиҙәр. – Похлопывание по груди и спине в области сердца называют һапылдатыу. Слово связано с древнетюркским sapϊ ‘махать’, ‘трясти’.

Һапылдатыу әпсене. Заговор болезней сердца.

Һап-һап,/ Һап – ҡурҡ, һап – ҡурҡ./ Ай ҙа ҡайтты,/ Көн дә ҡайтты,/ Һин дә ҡайт (БИТК). –

Хоп-хоп,/ Хоп – бойся, хоп – бойся./ И луна ушла,/ И солнце ушло,/ И ты уходи.

Һарай эйәһе (куб.). Дух, хозяин скотного двора. Малың үрсемәһә, зыян килһә: «Һарай эйәһе зыян итә», – тиҙәр (К. Лоҡманова). – Если домашняя скотина не плодится, часто калечится, говорят: «Дух, хозяин скотного двора мучает». См. Аҙбар эйәһе.

Һаралйын. Бекас; мифологизированная птица, связанная с болотом, низом. Һаралйын – хәрәм ҡош, итен ашамайҙар (Ҡ.Минниханов). – Бекас – «нечистая» птица, его мясо не едят.

Һарат. Мифический небесный конь.

Һарауыс. Вышитое налобное украшение, имеющее обережную силу. Һарауысты һанап бир, биҙәктәрен ҡарап бир. (погов.). – Монеты на налобном украшении сосчитай, проверь узоры. Слово в форме saraγus ‘покрывало, закрывающее лицо, голову женщины’ зафиксировано у МК.

Һарт. Родоплеменное название башкир-тамьянцев, табынцев, айлинцев. Считается заимствованием.

Һары. Желтый; символ тоски, разлуки; участвует в изгнании духа болезни желтухи. Һарыны һары ала. – От желтухи помогает желтое. Слово связано с древнетюркским sarϊγ ‘желтый’.

Һары алыу. Иссохнуть от горя; досл. захват желтухой.

Һары ауырыуы. Желтуха, дух желтухи. Һары ауырыуына һары сәскә ҡайнатып эсәң, еҙ батмустан һыу эсәң (ЙФ). – От желтухи надо пить отвар желтых цветов, пить из желтого (медного) подноса; Һары булһа, ауырыуҙың алдына һары әйбер (самауыр, туҡыма, юрған) ҡуйғандар (БИТК). – При желтухе перед больным раскладывали предметы желтого цвета (самовар, ткань, одеяло).

Һары кишер. Желтая морковь; участвует в заговаривании желтухи. Һары булһа, һары кишер ашатҡандар. – При желтухе больного кормили желтой морковью.

Һары ҡыҙ. См. Албаҫты.

Һары самауыр. Желтый (медный) самовар; мифологизированный предмет, участвует в обрядах вызывания дождя. Ырымбур башҡорттары ямғыр оҙаҡ яумай ҡоролоҡ башланһа, йылғаға һары самауыр һалалар. (БМ). – Оренбургские башкиры при засухе в речку кладут медный самовар.

Һары сире. Желтуха. Һары сирен һары ғәрәбә, һары кейем менән имнәгәннәр (БФ). – Желтуху заговаривали желтым янтарем, желтой одеждой. См. Һары ауырыуы.

Һары һары (средн.). См. Һары.

Һары һоло. Желтый овес; участвует в заговаривании желтухи. Һары булһа, һары һоло һыуы менән ҡойондорғандар (М. Мөхәмәҙиева). – При желтухе больного купали в отваре желтого овса.

Һары эйәһе. Дух желтухи.

Һарығош. Иволга; мифологизированная птица.

Һарыға һабышыу. Предаваться тоске, грусти.

Һарыҡ. Овца; мифологизированное животное с положительной семантикой; в мусульманской мифологии заменитель человека при жертвоприношении. Бала муйынын тотмаһа, һарыҡ муйынын бешереп ашағас, шуның һөйәгенә баланы ҡаратып һалһаң, төҙәлә, ти (БИТК). – Если ребенок не держит голову, надо сварить шейную часть овцы, съесть мясо, а кости шеи надо положить так, чтобы ребенок их видел, говорят, тогда поправится.

Һарыҡ йөрәге ултыртыу. Ритуальное сажание овечьего сердца. Магическое средство от испуга. Ҡурҡҡанға һарыҡ салып туҡтап өлгөрмәгән йөрәген ултырталар (БИТК). – Для лечения испуга режут овцу и еще бьющееся сердце «сажают» больному на сердце.

Һары име. Магический способ избавления от духа желтухи. Һарыға им итеп әүәле аш-һыу менән ауырыуға бет ашатҡандар (БИТК). – При заговаривании желтухи больного кормили пищей, в которую незаметно подмешивали вошь.

Һарыҡ майы. Овечий жир; магическое средство от грыжи. Бүҫерҙе туҡтатыу өсөн һарыҡ майы эсергәндәр (С. Мөхәмәтшина). – Чтобы остановить грыжу, больного поили овечьим жиром.

Һарымсаҡ. Чеснок; используется для изгнания нечистой силы, его сила обусловлена специфическим запахом и острым вкусом. Слово восходит к древнему samursaq~sarmusaq ‘чеснок’.

Һарымһаҡ. См. Һарымсаҡ.

Һарына. Саранка; мифологизированное растение с положительной семантикой. Йылына бер һарына бутҡаһы ашаһаң, теш ҡаҙнаһы ауыртмай (М. Мансурова). – Если раз в год будешь есть кашу из саранки, десны не будут болеть.

Һарысәс I. Эпитет духа воды; досл. светловолосая. Һыу инәһе Һарысәс (из загов.). – Мать воды Светловолосая.

Һарысәс II. См. Албаҫты.

Һаташыу. Бредить, бред; ауырыу һаташыуы – бред больного. Һаташып ауырығанда баш осона даға йә сөй һалалар (ҺҺФ). – Если больной бредил, ему на изголовье клали подкову или гвоздь.

Һауа. Первая женщина, прародительница, жена Адама; создана Аллахом из ребра Адама. Һауаны Алла Әҙәмдең ҡабырғаһынан булдырған. – Аллах создал Хаву из ребра Адама.

Һауана (гайн.). Дух болезней мочеполовых органов. Часто сейдермә керештисә, Һауанаға хәир бирең (С. Савина). – От частого мочеиспускания надо дать подаяние духу Хауана.

Һауа анаһы. Дух болезней глаз. Һауа анаһы булһа, ауырыу кешенән мал башы уратып алып фәҡир әбейгә бирәң (Х. Мөхәмәтова). – При глазной болезни голову зарезанного скота, обведя вокруг больного, отдаешь нищей старушке.

Һауап. Воздаяние, вознаграждение, милость, награда. Етегәнде ете уратып әйтһәң, һауап була. – Если слово «Етегән» (Большая Медведица) повторишь семь раз, получишь божью благодать. Слово имеет арабское происхождение. См. Сауап.

Һебә. Приз в виде куска баранины или ткани, вручаемый на состязаниях победителю.

Һебә көрәше. Обряд борьбы за кусок баранины на ложных ребрах. Реликт тотемизма.

Һейҙек тотмау. Болезни мочевого пузыря, вызванные нарушением определенных табу. Көйәнтә аша атларға ярамай, һейҙек тотмау булыр (Ғ. Ниғмәтуллина). – Нельзя перешагивать через коромысло, можно заболеть недержанием мочи.

Һеләүһен I. Рысь; в народной культуре клык, когти рыси используются как оберег.

Һеләүһен II. Личное имя, имеющее отгонную силу. Һеләүһен исеменән ен-шайтан ҡурҡа, тиҙәр. – Говорят, имени Һеләүһен боится нечистая сила.

Һен. Чувство; душа; һенгәҙәү – потерять сознание, т.е. душу. Возможно, в основе слова лежит древнетюркский корень siη ‘жила’, ‘нерв’, ‘нутро’.

Һен китеү. Терять сознание; һен ҡатып илау – плакать до потери чувств; һен һөймәү – не любить кого-то.

Һенә ҡатыу (кизил., сакмар.). Закатываться от смеха или плача. Имсе бала тапмаған ҡатынды һенәһе ҡатҡансы ҡытыҡлай (БИТК). – Знахарка бездетную женщину щекотала, доведя ее до изнеможения.