Geum.ru

Сборник документов и материалов

Вид материалаКнига
Подобный материал:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   19
Глава кагала — главный раввин — имел полномочия назначать членов общины на должности преподавателей в еврейские школы (хедеры) обеспечивая их соответствующим жалованьем. К середине XVII века именно хедеры являлись центром еврейского образования, в которых совмещалось учеба по духовным предметам, а также элементарная учеба по основам арифметики. Обучение в хедерах велось на языке идиш, который пришел на белорусскую землю с первыми евреями- переселенцами из Германии и Польши. В хедеры принимались мальчики, начиная с пяти лет, которые могли оставаться там для обучения до обряда еврейского совершеннолетия (бар — мицва), который наступал в 13 лет. Родители бедных детей при этом освобождались от какой-либо платы, а более состоятельные из них оплачивали хедеру — 1 % от своего заработка. В хедерах занятия начинались с раннего утра и заканчивались ближе к вечеру. Для размещения хедера арендовалось помещение (дом) у члена общины. Все сопутствующие обучению расходы брал на себя кагальный комитет во главе с главным раввином. Мальчики, окончившие успешно хедеры впоследствии могли претендовать на обучение в главной иешиве Великого княжества Литовского в городе Вильне, учеба в котором открывала возможности для еврейских юношей получить статус (сан) раввина. Учеба в иешиве города Вильна занимала не менее 7 лет, при этом сам учащийся впоследствии должен был искать общины, готовые принять его к себе на работу.

В начале XVIII века в Беларуси, оказавшейся под властью русского царя, устанавливаются новые законы для евреев. Разрешается евреям поступать в общеобразовательные школы наравне со всеми, а также всемерно поощряется переход иудеев в христианство и ассимиляция. С этой целью русское правительство настаивало на введении полномасштабного изучения русского языка во всех еврейских образовательных учреждениях. Перешедшему в христианство выдавались специальные преференции в открытии лицензии и ведении торговли с сопредельными государствами. Он имел право занимать высокие посты в государственной службе. Следует отметить, что к началу XIX века около 98 % всего еврейского населения Беларуси считало себя приверженцами иудаизма. В середине XVIII века в восточных и, особенно, в южных областях Беларуси начало распространяться новое течение иудаизма, которое называлось «хасидизм». Оно зародилось на Украине в конце XVII века, вследствие трагических последствий для евреев восстания Богдана Хмельницкого. Данное учение проповедовало, что главное в иудаизме — это отношение евреев и Б-га. Многие моменты этого направления были связаны с мистицизмом. Изучение святых книг отодвигалось на второстепенные позиции. Главенство раввина в общине ставилось под сомнение. В начале XVIII века глава традиционного ортодоксального иудаизма в Европе, резиденция которого находилась в городе Вильна — так называемый Виленский Гаон, вынужден был издать соответствующее постановление, которое объявляло хасидизм вне закона традиционного иудаизма. Чтобы помешать влиянию этого течения на евреев северо-западного края Российской Империи в город Воложин (70 км севернее Минска) в 1803 году направляется лучший ученик Виленской иешивы — Раввин Хаим, который впоследствии получил имя Хаим Воложинер. Целью его приезда в Воложин стало создание первой иешивы (школа для подготовки раввинов) на территории не только Беларуси, но и всей Восточной Европы. В 1806 году иешива провела первый набор студентов в количестве 300 человек. Учиться в стенах этого учебного заведения приехали евреи из многих стран мира. Став первой иешивой традиционного ортодоксального иудаизма на территории Беларуси, Воложинская иешива стала прародительницей всех иешив, открытие которых состоялось в последующие 50 лет. Ученики Воложинской иешивы стали главами иешив в городе Мир, строительство которой началось в 1815 г., иешивы в городе Новогрудке и Радуне, которая открылась в 1842 г., иешивы в городе Радунь и Брест—Литовск, которые открылись в 1856 г. Срок обучение в Воложинской и Мирской иешивах не был ограничен. Выпускники иешивы в Новогрудке становились странствующими раввинами и выполняли роли еврейских проповедников, приносящих слова Священного Писания — Торы — в самые отдаленные местечки Беларуси. Как правило, они вели аскетичный образ жизни, долго не женились и были чрезвычайно бедными. Пожалуй, середина XIX века стала «золотым» временем в развитии процесса изучения Торы на белорусской земле. С целью более глубокого и более доступного изучения святых книг иудаизма в крупных белорусских городах строятся здания Талмуд-Торы. В этих учебных заведениях дается возможность наиболее одаренным юношам еврейской общины в течение 5 лет бесплатно изучать каноны иудейской веры. Выпускники Талмуд-Торы впоследствии могли претендовать на получение должности помощника раввина, либо директоров иудейских школ. Строительство и содержание Талмуд-Тор возлагалось общиной на наиболее удачливых бизнесменов города. Окончившие с отличием Талмуд-Тору могли быть принятыми на учебу в иешивы по сокращенной программе для получения статуса раввина.

Особенно следует обратить внимание, что кагальные комитеты, являвшиеся высшими органами еврейского самоуправления общины, наряду с вопросом духовного образования, особое внимание уделяли вопросам нравственного воспитания. Например, категорически запрещалось незамужним девушкам без сопровождения кого-либо из мужского пола из своей семьи, заниматься работой, которая подразумевала какие-либо непосредственные контакты с представителями мужского пола, не допускалось совместное обучение в школах девочек и мальчиков. Знакомства для создания семьи, как и дальнейшие свидания, происходили при непосредственном участии специального человека в общине, которого называли шадхен. Кроме того, сама община заранее беспокоилась, чтобы у девушек из бедных еврейских семей накануне их свадеб были деньги на приданое. Для еврейской общины Беларуси того времени было нормальным явлением, когда девушки выходили замуж, начиная с 15 лет, а мальчики женились, начиная с 16 лет.

Также интересно отметить, что коллегия еврейской общины в каждом конкретном белорусском городе регламентировала одежду и увеселения евреев таким образом, чтобы не вызывать зависти у местного христианского населения. Например, были исключены из пользования дорогие наряды, жемчуга и золото, шелковые и бархатные платья в повседневной жизни. Дорогие одежды позволялось надевать только в день свадьбы и еврейских праздников.

С течением времени расширился перечень профессий, которые стали традиционными для евреев белорусских местечек. Особенно большими темпами евреи начали осваивать такие профессии, как портной, скорняк, сапожник, часовой мастер, печник, кузнец, мыловар, парикмахер. По переписи населения в 1897 году в Российской империи проживало 5 189 401 евреев, что составляло приблизительно 4,5 % всего населения России. Из них 3 943 653 еврея, т.е. 75 % всего еврейского населения проживало на территории Беларуси, Литвы и Вост. Польши. В некоторых белорусских городах численность еврейского населения превышала 50 % от общего населения города. Так, например, в Бресте проживало 30 260, что составляло 65 % населения, Гродно — 22 684 (48 %), в Минске — 47 562 (52%), Пинске — 21 065 (74%), Слуцке — 10264 (77%), Могилеве — 21 547 (50%), Гомеле — 20 385 (55%).

События 1917 года принесли с собой огромные перемены в жизни евреев, усилились процессы ассимиляции. В результате целенаправленной атеистической политики Советского государства количества синагог, Талмуд-Тор, хедеров и раввинов сильно сократилось. Они были объявлены вне закона, как носители вредных пережитков эксплуататорского строя, препятствующих социалистическому строительству. Раввинов преследовали, арестовывали и высылали в Сибирь. К началу 1937 года в БССР из 704 синагог, действующих здесь до революции, осталось только 71. Талмуд-Торы и хедеры прекратили свое существование вовсе. Накануне войны американская организация «Комитет спасения союза ортодоксальных евреев» организовывает массовый выезд из Советского Союза, и в том числе из Белоруссии, раввинов, их помощников, преподавателей еврейских духовных школ, а в некоторых случаях и всех студентов иешив. Таким образом более 100 духовных лидеров белорусского еврейства и более 2000 учащихся иешив и Талмуд-Тор из Беларуси смогли эмигрировать из Советского Союза, избежав заключения в сталинских концлагерях и уничтожения в годы Холокоста. После окончания войны на территории Беларуси продолжали официально действовать синагоги в трех городах Беларуси: в Минске, Бобруйске, Калинковичах. К 1953 году в Беларуси продолжает свою работу лишь одна синагога в городе Минске. Вплоть до 1986 года все попытки духовного возрождения иудаизма в Беларуси строго пресекались со стороны советских властей. Достаточно сказать, что евреи, посещавшие синагоги, не могли обучаться в высших учебных заведениях, их увольняли с работы, на них заводились уголовные дела по статье «тунеядство». В 1991 году в Минск приезжает первый раввин из-за рубежа, который начинает налаживать еврейскую жизнь Беларуси. В 1993 году 10 религиозных общин учреждают Иудейское религиозное объединение в Республике Беларусь. В это же время открываются новые синагоги, при которых начинают работать воскресные школы, хедеры, возвращаются основные атрибуты иудейской духовной жизни: обряды совершеннолетия детей (бар, бат — мицвы), еврейские свадьбы (хупа), осуществляется кошерный убой скота и т.д. В 1996 году в Беларуси регистрируется первая община еще одного направления иудаизма, которая называет себя «реформаторами». Приверженцы этого течения придерживаются либеральных взглядов на исполнения законов иудаизма, во многом склоняясь к светскому образу жизни. Все три направления иудаизма в Беларуси (традиционный ортодоксальный иудаизм, хасидизм, реформизм) представлены сегодня тремя религиозными объединениями, в каждом из которых есть свой главный раввин. Следует заметить, что с каждым годом приверженцев иудаизма в Беларуси становится все больше, о чем свидетельствуют полные залы синагог во время проведения субботних и праздничных молитв, резкое увеличение спроса на деятельность раввинов в сфере оказания ритуальных услуг.


В подготовке материала использованы следующие источники

и литература:

1. Фонды Национального архива Республики Беларусь.

2. Фонды Национального исторического архива Беларуси.

3. Фонды Государственного архива Минской области.

4. Фонды областных и районных краеведческих музеев Республики Беларусь.

5. Аграновский Г. Нафтали Берлин и Воложинская иешива //Вестник Еврейского университета в Москве. 1993, № 3.

6. Атамукас С. Евреи в Литве в XIV–XX веках. Вильнюс, 1990.

7. Балабан М. Правовой строй евреев в Польше и Литве // Еврейская старина. III. 1910, IV. 1911.

8. Бершадский С.А. Литовские евреи. Спб., 1883.

9. Бершадский С.А. Привилегии великого князя Витовта литовским евреям // «Восход». 1882. Кн. 7–8, 9–10, 11–12.

10. Биншток В.И., Новосельский С.А. Материалы по естественному движению еврейского населения Европейской России за 40 лет. Петроград, 1915.

11. Большая Советская Энциклопедия. Т. 24. М., 1932.

12. Гессен Ю. История еврейского народа в России. Т. 1–2. М.; Иерусалим, 1993.

13. Дубнов С.М. Всеобщая история евреев. Кн. III. Новое время (1498–1789). Спб., 1906.

14. Дубнов С.М. Краткая история евреев: Учеб. еврейской истории для школ и самообразования. Ч. I–II. Спб.,1912.

15. Еврейское население России по данным переписи 1897 г. и по новейшим источникам. Петроград, 1917.

16. Зингер Л. Еврейское население СССР. М., 1927.

17. Клир Дж. Значение евреев Белоруссии в истории еврейского народа Российской империи (1772–1855) // Наш радавод. Кн. 4.Ч. 3. Гродно, 1992.

18. Краткая еврейская энциклопедия. Т. 1–7. Иерусалим, 1976–1994.

19. Купрэева Г. Пакiнуты народ // Беларуская мiнуушчына. 1993. № 2.

20. Леванда В.О. Полный хронологический сборник законов и положений, касающихся евреев, от 1649–1873 гг. Спб., 1874.

21. Оршанский И.Г. Евреи в России: Очерки экономического и общественного быта русских евреев.Спб., 1897.

22. Оршанский И.Г. Русское законодательство о евреях: Очерки и исследования. Спб., 1877.

23. Регесты и надписи: Свод материалов для истории евреев в России (80-е гг. — 1800 г.). Т. 1–3. Спб., 1899–1913.

24. Субботин А.П. В черте еврейской оседлости: Отрывки из экономических исследований в западной и юго-западной России за лето 1887. Вып. 1–2. Спб., 1888–1890.


Іслам у Беларусі

І.Б. Канапацкі

Апошнюю з трох сусветных рэлігій — іслам традыцыйна вызнаюць 27 народаў Беларусі.1 Каля паловы беларускіх мусульман складаюць татары: мясцовыя — беларускія, а таксама волга-уральскія, сібірскія і крымскія.2 Продкі сучасных татар — булгары ў 922 г. прынялі ад арабаў мусульманскую веру. Гэтыя мусульмане сталі складанай часткай татарскага народа. У час мангола-татарскага нашэсця тэрыторыя сучаснай Беларусі была ахоплена пажарам вайны. Заваёўнікі не былі людзьмі адзінай веры. Сярод іх былі шаманісты, хрысціяне (арыяне), а ў войску Батыя і мусульмане. Войска Батыя ніколі на тэрыторыі Русі не спрабавала пашыраць сваю веру сярод хрысціян. Напрыканцы ХIV ст. усе татары (акрамя алтайскіх) прынялі іслам.

Масавае пранікненне татараў-мусульман у Беларусь пачалося ў канцы ХIV ст. У 1397 г., паводле дамовы вялікага князя літоўскага Вітаўта і хана Тахтамыша некалькі тысяч татараў накіраваліся з сем’ямі з Прычарнамор’я і Крымскага паўвострава ў Вялікае княства Літоўскае і пасяліліся паблізу Вільні, Наваградка, Ліды, Брэста, Гродна, Мінску. Вітаўт гарантаваў мусульманам свабоду веравызнання, таму шмат татар з Залатой Арды, а пазней з Крымскага ханства, ратуючыся ад міжусобіц, перасяляліся і асядалі на землях ВКЛ. Талерантнасць, панаваўшая тут, дазваляла татарам будаваць мячэці на вылучаных землях, адчыняць мусульманскія школкі. У 1591 г. на тэрыторыі Рэчы Паспалітай (куды з 1569 г. уваходзіла Беларусь) жылі каля 100 тысяч татараў, якія мелі амаль 400 мячэцей.3 Многія з татарскіх пасяленцаў за сваю службу атрымалі шляхецтва і пэўныя прывілеі. Аднак ім забаранялася мець прыгонных сялян хрысціянскага веравызнання і жаніцца на хрысціянках, што абумовіла этнаканфесіянальную эндагамнасць гэтай групы. Мусульманскае веравызнанне закрывала татарам шлях да дзяржаўных пасадаў. Адсутнасць у татараў-мусульман выбарчых правоў на шляхецкіх сейміках не давала ім магчымасці актыўна ўдзельнічаць у палітычным жыцці (яны дзейнічалі толькі праз дэпутатаў, выбраных хрысціянскай шляхтай). У пачатку ХVII ст. у час контррэфармацыі татары трапілі пад уціск каталіцкай царквы. Віленскі біскуп Война (1600–1615) перашкаджаў будаваць мячэці, у 1609, 1611, 1613 гадах па ініцыятыве каталіцкай шляхты сойм забараніў татарам служыць ротмістрамі, паручнікамі, харунжымі, у 1616 г. быў выдадзены антытатарскі твор М.Чыжэўскага «Альфуркан татарскі...», у 1616 г. сойм забараніў татарам набываць шляхецкія ўладанні, трымаць чэлядзь, пад пагрозай смерці браць шлюб з хрысціянкамі, татарскія жанчыны часта абвінавачваліся ў ведзьмарстве. У выніку шмат татар выехала ў Крым і Турцыю (пераважна тыя, хто пасяліўся параўнальна нядаўна). Частка татар прыняла каталіцызм і паступова асімілявалася. Колькасць татар-мусульман у другой палавіне ХVIII ст. паводле розных звестак складала ад 30 да 60 тысяч чалавек.4 На момант апошняга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 г.) на тэрыторыі краю знаходзіліся 23 мячэці і 65 малітоўных дамоў. Да найбольш старажытных адносіліся прыходы ў Некрашунцах пад Лідай (1415 г.), у Лоўчыцах пад Наваградкам (1420 г.).

У 1840 г. за татарскай шляхтай паўночна-заходніх губерняў было прызнана права дваранства, што спрыяла іх прасоўванню па службовай лесвіцы і давала права мець прыгонных. У 1847 г. колькасць татар-мусульман у Мінскай, Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай губернях складала 12680 чалавек. Узніклі новыя цэнтры мусульман у Паўночнай Беларусі — у Відзах, Докшыцах, Глыбокім, Мядзеле. Колькасць татар-мусульман у Мінскай, Віленскай, Ковенскай, Гродзенскай і Валынскай губернях паводле перапісу 1897 г. склала 13877 чалавек.5 Для тутэйшых татар-мусульман быў характэрны высокі адукацыйны ўзровень. У брашуры «Рускае мусульманства» (1881) крымска-татарскі асветнік І.Гаспрынскі адзначаў, што «літоўскія татары — найлепшыя татары Расіі і стаяць на чале мусульманства па культуры і адукаванасці».6 Напярэдадні Першай сусветнай вайны ў расійскай арміі служылі 18 генералаў з беларускіх татар. Палкоўнікаў, маёраў і ніжэйшых афіцэрскіх чыноў былі сотні.7 Усе яны, выхаванцы расійскіх ваенных навучальных устаноў, лічыліся найбольш прыхільнымі ўладам. Ім давяралі камандаваць не толькі палкамі, дывізіямі, карпусамі і арміямі, але таксама прымалі ў царскую гвардыю.

Мусульманскія абшчыны Беларусі, да ўваходжання апошняй у склад Расійскай імперыі, былі самастойнымі, а пры вырашэнні спрэчных пытанняў у рэлігійных справах звярталіся да муфціяў Атаманскай імперыі або Крыма. Пытанне аб падпарадкаванні мусульман вышэйшаму канфесійнаму органу вырашалася некалькі разоў. У 1803 г. татары заходніх губерняў адмовіліся падпарадкоўвацца Арэнбургскаму муфцію, матывуючы гэта асаблівасцю свайго становішча ў выніку прывілеяў, дараваных ім польскімі каралямі, калі пытанне аб канфесійным падпарадкаванні наогул не ўздымалася.8 На некаторы час яны былі пакінуты на самастойнае кіраванне. Але з 1831 г. у сувязі з агульнымі пераўтварэннямі ў краі, звязанымі з паўстаннем 1830–1831 гг. татары заходніх губерняў былі падпарадкаваны Таўрычаскаму магаметанскаму духоўнаму праўленню, у склад якога ўваходзілі муфцій — глава праўлення з асяроддзя вышэйшага духавенства і члены: кадзійэскер (намеснік муфція) і павятовыя кадзіі. Мусульмане заходніх губерняў не мелі сваіх прадстаўнікоў у духоўным праўленні і звярталіся туды выключна для зацвярджэння выпісак з метрычных кніг, зацвярджэння кандыдатаў на пасаду мулы і яго памочнікаў, дазволу на збор сродкаў для будаўніцтва мячэцей і інш.9 У 1891 г. было распачата пераўтварэнне Таўрычаскага магаметанскага духоўнага праўлення і было вырашана «изъять татар заходних губерний по духовным делам из ведения означенного правления и подчинить их мулл общему гражданскому управлению».10 Але разгледзеўшы гэтую справу, пакінулі іх у Таўрычаскім духоўным праўленні. Па указу ад 14 снежня 1837 г. выбранне іншых мусульманскіх духоўных асоб па прыходах павінна было адбывацца па жаданню не менш 2/3 прыхаджан, якія лічыліся старэйшынамі сямейства. У выбарах не павінны былі ўдзельнічаць асобы, не належаўшыя да выбіраючага грамадства, а таксама малодшыя члены сямейства (сыны, што жылі разам з бацькамі, самыя меншыя браты, пляменнікі і г.д.). Прыгавор грамадства аб выбранні мулы павінны былі падпісаць у мясцовых улад, прадставіць у Таўрычаскае духоўнае праўленне, якое потым за канчатковым зацвярджэннем звярталася да губернскага праўлення.11

Духоўныя асобы Таўрычаскай мусульманскай акругі і мулы заходніх губерняў, пакуль знаходзіліся на пасадзе, былі вызвалены ад падаткаў і павіннасцей. У заходніх губернях на працягу ўсяго ХIХ ст. усе мулы былі з дваранскага саслоўя. Яны знаходзіліся на ўтрыманні сваіх прыхаджан. Некаторыя прыходы рабілі спробы дамовіцца, каб іх мулы атрымлівалі грошы з казны. Так, напрыклад, у ліпені 1882 г. гэта зрабілі прыхаджане Асмолаўскай саборнай мячэці, матывуючы прашэнне тым, што ў войсках, што былі раскватараваны на іх тэрыторыі, былі мусульмане з іншых губерняў, якія звярталіся да мулы, або яго выклікалі да іх, што вяло да непрадбачаных выдаткаў. На што Мінскае губернскае праўленне нагадала, што ў адпаведнасці з арт. 1198 і 1203 Таўрычаскае магаметанскае духоўнае праўленне клапоціцца аб прыстойным ўтрыманні мячэцей і галоўным сродкам для гэтага служылі нерухомая маёмасць (вакуфы) і грашовыя капіталы, якія знаходзіліся ў падпарадкаванні духоўнага праўлення.12

Дэпартамент духоўных спраў замежных веравызнанняў у Санкт-Пецярбургу, Таўрычаскае магаметанскае духоўнае праўленне, губернскія праўленні разглядалі ў асноўным справы, звязаныя з пабудовай або рамонтам мячэцей у беларуска-літоўскіх губернях і скаргі прыхаджан-мусульман, якія былі не згодны з выбраннем таго ці іншага мулы або дзейнасцю некаторых духоўных асоб. Справы часта расцягваліся на доўгі час з-за вялікай адлегласці паміж Пецярбургам, Крымам і Мінскам, Вільняй або Гародняй. Так, 25 мая 1881 г. мусульмане Слонімскай мячэці звярнуліся за грашовай дапамогай да міністра ўнутраных спраў на адбудову (пасля пажару) мячэці. У прашэнні яны даводзілі, што «магометанское духовенство и мечети в Северо-Западном крае по силе закона существуют на исключительно лепту прихожан, которые будучи обложены сбором на христианское духовентсво и церкви», не мелі дастаткова грошаў і прасілі тысячу рублёў. Міністр паставіўся спачувальна, і Дэпартамент духоўных спраў замежных веравызнанняў 21 сакавіка 1883 г. звярнуўся ў Таўрычаскае духоўнае праўленне, каб тое вылучыла грошы за кошт вакуфаў і грашовых капіталаў. Грошы для слонімскіх мусульман былі выдадзены.13

Татары заходніх губерняў, адасобленыя на працягу стагоддзяў ад ісламскага сьвету, збераглі сваю веру, традыцыі і культуру. Іслам быў галоўным фактарам, які спрыяў захаванню нацыянальнай самасвядомасці беларускіх татараў у іншаэтнічным і іншарэлігійным асяроддзі. У сувязі з тым, што ў мусульман беларуска-літоўскіх губерняў не было вучылішчаў для навучання духавенства, гэтую пасаду займаў чалавек добра знаёмы з рэлігійнымі рытуаламі і абрадамі. 22 верасня 1903 г. Віленскі, Ковенскі і Гродзенскі генерал-губернатар паведамляў у Міністэрства ўнутраных спраў аб тым, што «обнаружено в с.Видзах тайное обучение (г.зн. не зацверджанае ў мясцовых улад) детей-магометан Закону Божию и молитвам по Корану» і што ён звярнуўся ў Віленскую навучальную акругу, каб высветліць, які існуе парадак адносна выдачы дазволу на права вучыць дзяцей-мусульман. Дэпартамент народнай асветы паведаміў, што па дзеючаму законапалажэнню асобам магаметанскага веравызнання не выдаюцца пасведчанні на права навучання дзяцей закону іх веры.14 Добрым узаемаадносінам татарскага народа з іншымі народамі беларуска-літоўскіх губерняў спрыялі працавітасць і высокая маральнасць мусульман. Таму тут не ўзнікалі міжэтнічныя і міжканфесіянальныя канфлікты паміж татарамі і іншым насельніцтвам, а ў сувязі з нешматлікасцю прадстаўнікоў гэтай рэлігіі царскі ўрад не рабіў абмежаванняў.

Карэнным чынам змянілася становішча мусульманскай, як і іншых канфесій у грамадстве пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. Пасля пераходу ўлады Саветам пачалася канфрантацыя дзяржавы з усімі канфесіямі. У аснове такой палітыкі ляжала арыентацыя марксізму-ленінізму на тое, што рэлігія існуе толькі з прычыны ўласцівых грамадству пэўных сацыяльна-класавых антаганізмаў. На думку К.Маркса «рэлігія будзе знікаць у тым памеры, у якім будзе развівацца сацыялізм». На гэтых пазіцыях стаяў У.І.Ленін. Яшчэ ў 1905 г. у работе «Сацыялізм і рэлігія» ён пісаў, што «рэлігія — род духоўнай сівухі»,15 таму «прапаведаваць навуковае мірасузіранне мы заўсёды будзем».16 Нягледзячы на аддзяленне царквы ад дзяржавы, узмацнілася яе ўмешанне ў рэлігійнае жыццё. 26 лютага 1922 г. была апублікавана пастанова ЦВК, якая прапанавала канфіскаваць усе царкоўныя каштоўнасці для дапамогі галадаючым Паволжа. Для яе ажыццяўлення была створана спецыяльная камісія на чале з А.Р.Чарвяковым. Разам з храмамі іншых канфесій былі абрабаваны і мячэці. Апошнія пажыткі былі ўзяты з мячэцяў у Мінску, Капыля, Смілавіч і Узды. Неабходна адзначыць, што пасля падзелу Беларусі Рыжскім дагаворам 1921 г. на тэрыторыі рэспублікі па дадзеных перапісу 1926 г. пражывала 3777 татар, што складала 0,07% ад агульнай колькасці насельніцтва. Прычым 3219 чалавек пражывалі ў гарадах і пасёлках гарадскога тыпу і 558 — у сельскай мясцовасці. Сярод мужчын пісьменнымі былі 1670 чалавек (70%, калі татарын мог чытаць і пісаць толькі па-арабску, то не лічылася, што ён пісьменны), сярод жанчын — 545 (39%).17

У наступныя гады ўзмацніўся ціск на ўсе канфесіі. Яны асабліва гэта адчулі, калі ў грамадскую думку пачала ўкараняцца «тэорыя» абвастрэння класавай барацьбы ў працэсе пабудовы сацыялізму. Лічылася, што прадстаўнікі канфесій прымаюць актыўны ўдзел у барацьбе супраць мерапрыемстваў дзяржавы, з’яўляюцца актыўнай контррэвалюцыйнай сілай. Сталін у гутарцы з амерыканскай рабочай дэлегацыяй (верасень 1927 г.) адзначыў, што партыя не павінна быць нейтральнай «у адносінах да рэакцыйнага духавенства, якое атручвае сумленне працоўных мас». Ён выказаў спадзяванне, што антырэлігійная прапаганда з’явіцца тым сродкам, «які павінен давесці да канца справу ліквідацыі рэакцыйнага духавенства».18 Антырэлігійная прапаганда на сталінскай мове адзначала знішчэнне мячэцяў і мулаў. У 1936 г. была закрыта мячэць у Мінску і перададзена пад склад мінскіх гастраномаў.19 Годам раней былі зруйнаваны мячэці ў Смілавічах і Капылі, спалена мячэць ва Уздзе. Быў «раскулачаны» і высланы на Поўнач са сваёй шматлікай сям’ёй і загінуў у выгнанні апошні мула Уздзенскай мячэці Мухаммед Александровіч (1930), растраляныя ў Чэрвенскай турме мула Смілавіцкай мячэці Мустафа Хасяневіч, мязім (памочнік мулы) Адам Хасяневіч і былы мула гэтай мячэці Асан Палтаржыцкі (1937 г.).20 Неабгрунтаваныя рэпрэсіі былі пастаўлены ў цэнтр дзейнасці партыйна-дзяржаўных органаў Беларусі.

Калі ва ўсходняй частцы Беларусі вялася барацьба з мусульманскай рэлігіяй, то ў заходніх рэгіёнах ішоў працэс адраджэння іслама. У межах адроджанай другой Рэчы Паспалітай налічвалася каля 6 тысяч татар-мусульман. З іх толькі некалькі дзесяткаў жылі ў Варшаве, а астатнія знаходзіліся на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Тут дзейнічала 19 рэлігійных абшчын. Канстытуцыя Польшчы ад 17 сакавіка 1921 г. гарантавала нацыянальным меншасцям свабоду веравызнання. Кожны грамадзянін польскай дзяржавы, не з’яўляючыся прыхільнікам рымска-каталіцкай веры, меў мажлівасць выбару сваіх рэлігійных абрадаў. Вернікі маглі ствараць уласныя рэлігійныя саюзы. Напрыканцы 1925 г. у Вільні адбыўся Усяпольскі мусульманскі кангрэс, які заснаваў муфціят Рэчы Паспалітай Польскай. Акрамя таго, на кангрэсе было зацверджана ўзнікшае некалькі раней грамадска-культурнага задзіночанне, якому была нададзена назва Культурна-асветніцкі Саюз татараў Рэчы Паспалітай Польскай. Кангрэс вызваліў каштоўную творчую энергію татарскага народа. Дзякуючы яму, сцвердзілася пачуццё нацыянальнай самасвядомасці татараў, рабілася гэта з незвыклай энергіяй і самаахвярнасцю. Пачалі выдавацца друкаваныя органы татараў «Татарскае жыццё», «Ісламскі агляд», «Татарскі штогоднік». Нацыяльна-культурнае адраджэнне татараў у Польшчы падтрымлівалася дзяржаўнымі і навуковымі ўстановамі. Штогод на падтрымку татар-мусульман (аплата працы мулаў, рамонт і будаўніцтва мячэцей) польская дзяржава выдаткоўвала 57 тысяч злотых.21 Палепшыліся ўмовы традыцыйнай адукацыі татараў-мусульман. Школы чытання Кур’ана знаходзіліся ў кожным татарскім паселішчы. У вялікіх абшчынах школы размяшчаліся ў спецыяльных будынках. Напрыклад, у Навагрудку драўляны будынак школы знаходзіўся побач з мячэццю. У Іўі будынак школы быў узведзены за грошы, якія даслалі ў 1922 г. іх супляменнікі з Амерыкі. Адбудоўваліся мячэці, якія ў ваенных віхурах пачатку ХХ ст. былі спалены ці разбураны. У 1928 г. пачала дзейнічаць мячэць у Ляхавічах, у 1930 — у Мядзелі, у 1932 — у Відзах. Добра служыла наладжванню справы адукацыі мусульман рэлігійная абшчына Слоніма, якая аб’ядноўвала ў 1938 г. 413 татар-мусульман. Тут якасна была пастаўлена работа сярод дзяцей. У 20-х гадах у Слоніме было створана Мусульманскае культурнае таварыства. У 1927 г. па ініцыятыве яго членаў на грамадскіх пачатках пачала дзейнічаць бібліятэка, якая вяла сваю грамадска-карысную працу да верасня 1939 г.

У пасляваенны час рэлігійнае жыццё татар-мусульман працягвала згортвацца. Калі на пачатак 1946 г. у БССР дзейнічала 7 мусульманскіх абшчын, то на 1 студзеня 1948 г. іх налічвалася 4. У першым квартале 1948 г. была закрыта абшчына ў мястэчку Стары Мядзель Маладзечанскай вобласці.22 Прычынай для яе закрыцця з’явілася тое, што абшчына не мела мячэці, а вернікі збіраліся на службу ў прыватных дамах. У гэты час у рэспубліцы дзейнічалі 8 мячэцяў, але за адсутнасцю мулаў былі зарэгістраваны толькі 4. У складаных умовах працавала мячэць і мусульманская абшчына ў Мінску. Мула Мустафа Хасяневіч прыкладваў вялікія намаганні, каб моладзь і людзі сярэдняга ўзросту наведвалі мячэць. Але пад уплывам антырэлігійнай прапаганды вернікі-мусульмане не спяшаліся ісці туды. Працаваць станавілася ўсё цяжэй і цяжэй. За 1947 г. мула павінен быў заплаціць дзяржаве нямалы па таму часу падатак — 2838 рублёў. Гэта было цяжка выканаць. Фінансавы аддзел Мінска падаў на Хасяневіча ў суд. Вернікі да таго часу сабралі грошы, але гэта не з’явілася падставай для таго, каб не паставіць пытанне аб закрыцці мячэці. У адпаведнасці з рашэннем выканкама Мінскага гарадскога савета ад 28 ліпеня 1949 г. «Аб роспуску мусульманскай рэлігійнай абшчыны ў Мінску, закрыцці мячэці і перадачы яе Дабраахвотнаму таварыству садзеяння флоту (ДТСФЛОТ)» будынак мячэці быў перабудаваны, знішчаны купал і часткова разбураны мінарэт мячэці.23 У такім знявечаным выглядзе мінская мячэць праіснавала да 1962 г., калі яна была канчаткова разбурана, а на яе фундаменце быў пабудаваны рэстаран «Юбілейны».24 Да 1989 г. у рэспубліцы працавала толькі мячэць у Іўі.

Адыход ад класавых пазіцый, прыярытэт агульначалавечых каштоўнасцей адкрылі мажлівасць да непрадузятага і шырокага погляду на фенамен рэлігіі, яе гістарычную ролю ў грамадстве. Гэта быў цяжкі шлях пераасэнсавання многіх стэрэатыпаў, які карэнным чынам змяніў становішча рэлігіі ў грамадстве, узаемаадносіны дзяржавы і канфесій. Пачаўся працэс карэннага перагляду канфесійна-дзяржаўных адносін. Грунтуючыся на гістарычных нацыянальных традыцыях народа Беларусі, зыходзячы з прынцыпаў дэмакратызму, гуманізму, пераемнасці і святасці духоўнай культуры, у 90-х гадах у Рэспубліцы Беларусь прыняты нарматыўныя акты, якія разам з падпісанымі краінай адпаведнымі міжнароднымі дакументамі ўтвараюць у цэлым годную заканадаўча-прававую аснову для бесперашкоднага функцыявання і развіцця рэлігійных канфесій. Міжканфесіянальнай згодзе садзейнічае і створаны ў студзені 1997 г. на базе Савета па справах рэлігій пры Кабінеце Міністраў Рэспублікі Беларусь Дзяржкамітэт па справах рэлігій і нацыянальнасцей (з 2002 г. — Камітэт па справах рэлігій і нацыянальнасцей пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь), які выконвае функцыі не толькі органа кантролю, але і даследчага і каардынацыйнага цэнтра.

Увогуле 1990-я гады для Беларусі, як і для усёй постсавецкай прасторы, сталі перыядам своеасаблівага рэлігійнага рэнесансу. З канца 1980-х да пачатку 1990-х гадоў у краіне адбывалася абуджэнне масавай актыўнасці, не толькі палітычнай, але і ідэалагічнай, што прывяло да значнага павялічэння колькасці рэлігійных арганізацый і росту і колькаснага складу. У студзені 1994 г. адбыўся першы Усебеларускі з’езд мусульман у Мінску, які абвясціў утварэнне Мусульманскага рэлігійнага аб’яднання ў Рэспубліцы Беларусь, кіруючым органам якога з’яўляецца муфціят на чале з муфціям І.Александровічам. Праведзеныя на пачатку 90-х гадоў у месцах кампактнага пражывання мусульман Беларусі сацыялагічныя даследаванні сведчылі аб адраджэнні рэлігійнасці і памылковасці меркаванняў аб рэлігійнай асіміляцыі беларускіх татар. Так, сімвал веры — галоўнае мусульманскае патрабаванне — прызнавалі 31,8% моладзі, 51% людзей сярэдняга ўзросту і 87% — старэйшага.25 Даследчыкі адзначаюць, што татары-мусульмане захавалі сваю ісламскую культуру, абрады і традыцыі.26 На тэрыторыі Беларусі ў цяперашні час пражывае 10146 татар і налічваецца 24 мусульманскія абшчыны.27 У 1989-2004 гг. усю работу па нацыянальна-культурным і рэлігійным адраджэнні самабытнага татарскага народа Беларусі разам з Мусульманскім рэлігійным аб’яднаннем ў Рэспубліцы Беларусь каардынавалі і праводзілі Беларускае згуртаванне татараў-мусульман «Аль-Кітаб» (з 2000 г. — «Зікр уль-Кітаб»). За гэты час былі адбудаваны цэнтры этнаканфесійнай культуры татар — мячэці ў Слоніме (1994), Смілавічах (1996), Навагрудку (1997), Відзах (1999), Клецку (2000), Лоўчыцах (2002), Маладзечне (2002), створаны татарскі культурны цэнтр у Іўі (1995).

Ужо 10 гадоў вядуцца работы па рэканструкцым саборнай мячэці ў Мінску. У 1993 г. для адбудовы мячэці гарадскімі ўладамі выдзелены ўчастак зямлі ў раёне вуліцы А.С.Грыбаедава. У 1995 г. быў ухвалены рабочы праект будаўніцтва мячэці і план рэканструкцыі тэрыторыі мізара (мусульманскага могільніка), які знаходзіцца побач з мячэццю. Архітэктурнае выкананне фасадаў мячэці цалкам адпавядае праекту 1901 г. Сёння ўсе намаганні Мусульманскага рэлігійнага аб’яднання ў Рэспубліцы Беларусь і мусульманскай абшчыны г.Мінска накіраваны на аднаўленне былой мячэці ў яе ранейшым выглядзе. У 1999 г. споўнілася 400 гадоў першай, а ў 2002 г. — 100 гадоў другой мінскай мячэці. Гэтым юбілейным датам былі прысвечаны V і VIII міжнародныя навукова-практычныя канферэнцыі.28

Канец студзеня — пачатак лютага 2004 г. быў таксама багаты на святы беларускіх мусульман. Тут і Дзень Арафа, перадапошні дзень хаджа (паломніцтва) у Мекку і Медыну, у якім удзельнічалі вернікі і з Беларусі. Затым Курбан-Байрам, свята ахвярапрынашэння. І яшчэ адно: споўнілася 10 гадоў, як створана Мусульманскае рэлігійнае аб’яднанне ў Рэспубліцы Беларусь. З нагоды гэтых святаў 2 лютага ў мінскім Палацы культуры ветэранаў адбылося ўрачыстае пасяджэнне, на якім прысутнічалі прадстаўнікі пасольстваў мусульманскіх краін, акрэдытаваных у Мінску і ўсіх рэлігійных канфесій у нашай краіне, прадстаўнікі ўрада, гарвыканкама, многіх грамадскіх аб’яднанняў.

У прывітальнам лісце Камітэта па справах рэлігій і нацыянальнасцей пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь на адрас Мусульманскага рэлігійнага аб’яднання ў Рэспубліцы Беларусь адзначалася, што «за 10 гадоў аб’яднаннем створаны цудоўныя магчымасці для далейшага захавання і ўзбагачэння шматвяковай рэлігійнай традыцыі беларускіх мусульман. На працягу многіх стагоддзяў жывуць мусульмане-татары на беларускай зямлі ў шматнацыянальнай сям’і народаў. Наша сумесная гісторыя ўзбагаціла культуру беларускага народа, дазволіла стварыць асаблівы духоўны свет. Беларуская дзяржава цэніць неаддзельнасць мусульманства ад агульнай гісторыі народа Беларусі і стварае ўсе неабходныя ўмовы для захавання міру, згоды і паляпшэння духоўна-маральнага здароўя нашага народа. Менавіта такія мэты ставіць перад сабой Мусульманскае рэлігійнае аб’яднанне ў Рэспубліцы Беларусь. Адраджэнне традыцый і звычаяў, пазнанне гісторыі, мовы і культуры, развіццё грамадскай ініцыятывы, выхаванне пачуццяў спагоды і абавязку, бескарыслівая дапамога тым, хто жыве ў нястачы — вось асноўныя напрамкі дзейнасці аб’яднання, якія садзейнічаюць развіццю і ўдасканальванню як мусульманскіх абшчын, так і ўсей беларускай дзяржавы».29 З 10-годдзем утварэння Мусульманскага рэлігійнага аб’яднання ў Рэспубліцы Беларусь павіншавалі і выступілі на ўрачыстым сходзе Апостальскі нунцый у Рэспубліцы Беларусь, архіепіскоп Іван Юрковіч, намеснік старшыні Камітэта па справах рэлігій і нацыянальнасцей пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь Уладзімір Ламека, старшыня яўрэйскіх арганізацый і абшчын Леанід Левін, старшыня мінскага аддзела «Саюза палякаў на Беларусі» Канстанцін Тарасевіч, старшыня Беларускага грамадскага аб’яднання татараў «Зікр уль-Кітаб» Абу-Бекір Шабановіч і намеснік старшыні міжнароднага грамадскага аб’яднання «Хрысціянскі адукацыйны цэнтр імя св. Мефодыя і Кірыла», прафесар багаслоўскага факультэта Еўрапейскага гуманітарнага універсітэта Андрэй Данілаў. Ён жа зачытаў віншавальны ліст муфцію мусульман Беларусі Ісмаілу Александровічу ад мітрапаліта Мінскага і Слуцкага Філарэта, Патрыяршага Экзарха ўсёй Беларусі, у якім гаворыцца: «Досточтимый глава Мусульманского религиозного объединения в Республике Беларусь, многоуважаемый Исмаил Александрович! Сердечно приветствую Вас и в Вашем лице всех белорусских мусульман с десятой годовщиной образования ныне чествуемого объединения. Свободное существование и развитие традиционных для Беларуси религий, к числу которых исторически принадлежит мусульманское вероисповедание, стало сегодня отличительной чертой белорусского общества. В достопамятные для каждого мусульманина дни праздника Аид аль-Адха и в связи с 10-летием деятельности возглавляемого Вами Объединения примите искренние пожелания мира, взаимопонимания и согласия, столь необходимых для последователей Ислама и для всех жителей нашей Республики».30

Такім чынам, гісторыя мусульманскай канфесіі, якая налічвае больш за 600 гадоў, з’яўляецца важнай складанай часткай этнаканфесіянальных працэсаў у Беларусі. У яе фарміраванні і развіцці адыгралі важную ролю не толькі этнаканфесіянальныя, але і палітычныя адносіны. Фарміраванне татараў-мусульман з’явілася вынікам развіцця такога палітычнага ўтварэння, як Вялікае княства Літоўскае. У межах ВКЛ, Рэчы Паспалітай, а пазней Расійскай імперыі мусульманскім абшчынам прыйшлося сутыкнуцца з вострымі рэлігійнымі супярэчнасцямі. Нацыянальнае, культурнае і рэлігійнае раўнапраўе дасягаліся шляхам пастаяннай сацыяльнай актыўнасці і барацьбы. Татары-мусульмане трымаліся найперш за сваю рэлігію, якой яны былі адданыя. Іслам быў галоўнай і адзінай сілай, якая абараняла іх ад асіміляцыі. Існуючы побач з іншымі канфесіямі, татары здолелі пранесці праз стагоддзі усведамленне сваёй нацыянальнай супольнасці, захаваць сваю веру, сацыяльныя, гаспадарчыя і культурныя традыцыі. Гэта адбывалася ў значнай ступені таму, што жыла мусульманскай умма (абшчына), існавалі мячэці. Таму будаўніцтва мячэцей і адраджэнне мусульманскай рэлігіі — гэта не самамэта, а важны этап на шляху захавання этнаканфесіянальнай культуры, адраджэнне духоўнай спадчыны татарскага народа.

Спасылкі:
  1. Паводле дадзеных ісламскай лігі Іслам вызнаюць больш за адзін млрд. вернікаў.
  2. Итоги переписи населения Республики Беларусь 1999 г. Национальный состав Республики Беларусь и распространённость языков. Т. 1. Мн., 2001. С. 16 – 18, 214, 215.
  3. S. Dziadulewicz. Herbarz rodzin tatarskich w Polsce. Wilno, 1929; L. Podhorodecki. Chanat Krymski I jego stosunki z Polska w XI – XVIII w. Warszawa, 1987, s. 282.
  4. Беларусь на мяжы тысячагоддзяў. Мн., 2000, С. 67.
  5. Исмаил бей Гаспринский (Гаспралы): Из наследия / Сост. Кандымов Ю. и др. Симферополь, 1991, С. 40, 41.
  6. Borawski P. Tatarzy w dawnej rzeczypospolitej. Warszawa, 1986, s. 272, 273. Гришин Я., Шарафутдинов Д. Отчизны верные сыны. Казань, 2001.
  7. Наш радавод. Гродна, 1992, С. 192, 193.
  8. Цэнтральны дзяржаўны архіў Крыма (далей ЦДА Крыма), ф. 315, воп. 1, спр. 979, арк. 3, 4, 6, 8, 14, 16, 17, 23, 29, 31 – 33, 38, 69 – 70; спр. 328, арк. 25, 27-а, 73, 90, 122; спр. 1447, арк. 5, 22, 23, 27; ф. 315, воп. 3, спр. 4, арк. 7, 9; ф. 315, воп. 1, 9, 972, д. 1180. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі (далей НГАБ) у Мінску, ф. 295, воп. 1, спр. 7696, арк. 59 – 63.
  9. Расійскі дзяржауны гістарычны архіў (далей РДГА) у Санкт-Пецярбургу, ф. 821, воп. 8, арк. 686.
  10. НГАП у Мінску ф. 3212, воп. 1, спр. 80, арк. 2.
  11. Там жа, ф. 299, воп. 2, спр. 8083, арк. 27 – 30.
  12. РДГА у Пецярбургу, ф. 821, воп. 8, спр. 686, арк. 11, 12, 26, 44, 53, 57, 62, 72.
  13. РДГА у Пецярбургу, ф. 821, воп. 8, спр. 686, арк. 134, 134-а.
  14. Ленін В.І. МЗТ, т. 12, с. 133.
  15. Так сама, с. 146.
  16. Іслам і умма (абшчына) татар-мусульман Беларусі, Літвы і Польшчы на мяжы тысячагоддзяў. Матэрыялы міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі. Мн., 2001, с. 15.
  17. Сталин И. Собр.соч., т. 10. М., 1953, с. 133.
  18. НГАБ у Мінску, ф. 952, воп. 1, спр. 17, лл. 223 – 225.
  19. Архіў Камітэта дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь (далей архіу КДБ). Справы 22243-с, 24023-с, 24835-с, 31137-с.
  20. Архіў КДБ Рэспублікі Беларусь, спр. 18019, арк. 173, 175.
  21. НГАБ у Мінску, ф. 4, воп. 29, спр. 693, арк. 27.
  22. Навіцкі У.І., Грыгор’ева В.В., Філатава А.М. Мусульманства сярод іншых канфесій Беларусі (канец XVIII – XX стст.). У кн.: Ісламская культура татараў-мусульман Беларусі, Літвы і Польшчы і яе ўзаемадзеянне з беларускай і іншымі культурамі: Матэрыялы Другой міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі. Мн., 1995, ч. 2, С. 8 – 9.
  23. НГАБ у Мінску, ф. 952, воп. 1, спр. 17, л. 222.
  24. Канапацкий И. 400-летие мечети и мусульманской общины г. Минска. Мн., 1999, С. 11.
  25. Земляков Л. На трудных путях согласия // Нёман, 1999, №9.
  26. Мамаразаков М.С. Мусульманский культ: прошлое и настоящее (на материалах Узбекистана и Беларуси). Мн., 1994.
  27. Итоги переписи населения Республики Беларусь. 1999 г. Национальный состав населения Республики Беларусь и распространённость языков. Т. 1. Мн., 2001, С. 16 – 18.
  28. Іслам і глабальныя праблемы цывілізацыі: Матэрыялы V міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі. Т. 1 – 2. Мн., 2000; Мечети и мизары татар Беларуси, Литвы и Польшы. К 100-летию второй Минской мечети. Материалы VIII международной научно-практической конференции. Новогрудок, 2003.
  29. Газета «Жизнь», 2004, № 1.
  30. Газета «Жизнь», 2004, № 1.