Geum.ru

Сборник документов и материалов

Вид материалаКнига

Содержание


Конфессиональная жизнь
Подобный материал:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   19
Раздел 2


КОНФЕССИОНАЛЬНАЯ ЖИЗНЬ
В РЕСПУБЛИКЕ БЕЛАРУСЬ: ИСТОРИЯ И СОВРЕМЕННОСТЬ

Праваслаўе і стараверства Беларусі

А.М.Філатава, В.В.Яноўская

Сярод гісторыкаў няма адзінай думкі па пытанні ўвядзення хрысціянства на беларускіх землях, дакладней, надання яму статуса дзяржаўнай рэлігіі. Адсутнасць пісьмовых сведчанняў спарадзіла розныя, нярэдка супярэчлівыя, версіі. Адны (прыхільнікі існавання адзінай цэнтралізаванай дзяржавы) прызнаюць, што хрышчэнне беларускіх зямель — гэта хрышчэнне Кіева. Іншыя сцвярджаюць аб своеасаблівасці, самастойнасці дадзенага працэса на беларускіх землях. Нам падаецца, якую б з прапанаваных версій не прыняць за аснову, існаванне своеасаблівасцяў не адмаўляе агульнасці тэндэнцый ва ўсіх гэтых падзеях.

У Кіеўскай Русі хрысціянства было прынята па візантыйскаму абраду. Праўда, наконт гэтага ў розныя часы існавалі розныя думкі. У шматтомнай працы мітрапаліта Макарыя «История Русской Церкви», першае выданне якой адбылося ў 1857 годзе, адзначалася: «… з Візантыі прынесена была да нас святая вера, з Візантыі прыйшла першая наша іерархія, ад Візантыйскага патрыярха пачаўся рад нашых першасвяціцеляў і Царква Руская наогул было «дщедрию» Царквы Канстанцінопальскай» [1]. Навошта спатрэбілася мітрапаліту пераконваць чытачоў у тым, што і так падавалася бясспрэчным? Справа ў тым, што з канца ХVІ ст. пачала распаўсюджвацца думка аб тым, што ў канцы Х ст. Русь была ахрышчана «у рымскую веру», а яе жыхары першапачаткова былі рыма-католікамі. Гэты пункт погляду меў прыхільнікаў сярод царкоўных гісторыкаў Заходняй Еўропы і ў ХVІІІ — першай палове ХІХ ст.

Не пагаджаюцца з агульнапрынятай у расійскай гістарыяграфіі думкай аб тым, што Руская Царква была «дщедрию Церкви Константинопольской» і сучасныя украінскія гісторыкі. З самага пачатку, лічыць К. Папас, украінская царква стала часткай царквы Усяленскай [2]. Менавіта тым, што пасля прыняцця хрысціянства Русь не папала ні ў палітычную, ні ў ідэалагічную залежнасць ад Візантыі, і гэтым тлумачаць украінскія гісторыкі шэраг разыходжанняў і супярэчнасцяў у летапісах пры выкладанні падзей, звязаных з хрышчэннем Русі.

Няма адзінага пункту гледжання і аб тым, калі гэта адбылося. Побач з традыцыйнай датай — 988 г. — даследчыкі абгрунтоўваюць як больш раннія, так і больш познія даты. На беларускіх землях афіцыйна хрысціянства было прынята па візантыйскаму абраду. Годам, калі хрысціянства атрымала тут статус дзяржаўнай рэлігіі, можа лічыцца 992 — год заснавання Полацкай епіскапскай кафедры (гэтая дата на падставе аналізу ускосных дадзеных зараз прынята большасцю свецкіх і царкоўных гісторыкаў), што традыцыйна лічыцца пачаткам тут гісторыі Праваслаўнай царквы. У сярэдзіне ХІ ст. пабудаваны кафедральны Полацкі Сафійскі сабор. У ХІІ ст. узніклі першыя полацкія манастыры [3].

Разам з Полацкам цэнтрамі хрысціянізацыі былі гарады Тураў і Заслаўе (летапісны Ізяслаўль). Менавіты гэтыя тры населеныя пункты — на поўначы, у цэнтры і на поўдні сучаснай Беларусі — трэба лічыць першымі і асноўнымі цэнтрамі хрысціянізацыі тэрыторыі на мяжы Х–ХІ ст. Надалей такімі цэнтрамі становяцца і тыя населеныя пункты, якія выступаюць у якасці цэнтраў удзельных княстваў або называюцца гарадамі: Берасце, Віцебск, Менск, Лагойск, Пінск, Друцк, Мсціслаў, Наваградак, Горадня, Слонім і інш. Усяго 36 населеных пунктаў і адзін манастыр сталі вядомымі рэгіянальнымі цэнтрамі хрысціянізацыі беларускай тэрыторыі ў ХІ–ХІІІ стст. [4].

Лічыцца, што ўвядзенне новай рэлігіі «зверху» не заўсёды праходзіла мірна. У літаратуры, прысвечанай падзеям хрышчэння Русі, часта адзначаецца, што хрысціянізацыя сустрэла упартае супраціўленне мас. Колькасць сведчанняў гэтага супраціўлення невялікая: «Добрыня крестил новгородцев огнем, Путята мечом», паўстанні валхвоў у Растоўскай зямлі і Ноўгарадзе, выступленне-“прароцтва» валхва ў Кіеве. Сюды ж далучаюць і двух варагаў, прынесеных у ахвяру — сведчанне антыхрысціянскага настрою ў Кіеве.

Разам з тым існуе і іншая думка. Пры гэтым яе прыхільнікі спасылаюцца на тыя ж самыя гістарычныя факты, але трактуюць іх па-свойму. Яны сцвярджаюць, што пасля хрышчэння Русі даволі працяглы час не назіралася нецярпімых адносінаў да язычніцтва, якія характэрны для царквы больш позняга часу. Волхв прапаведвае ў самім Кіеве свабодна (1071 г.), і калі б яго казанне не было рэзкім адмаўленнем грэчаскай экспансіі, падзеі не прынялі б такі трагічны характар. Паўстанне ў Ноўгарадзе — гэта не выступленне супраць хрысціянства, а адно з першых выступленняў супраць «знатных». На карысць дадзенага пункту погляду выказваецца і наступны довад: само хрысціянства яшчэ не ўкаранілася як след і не мела такіх фанатычных прыхільнікаў, якія б жадалі крыві язычнікаў — усё гэта прыйдзе пазней.

Што тычыцца беларускіх зямель, то ў гістарычнай літаратуры часта згадваецца паданне пра тураўскія каменныя крыжы і чырвоную ад крыві Прыпяць, што таксама звязваецца з падзеямі ўвядзення хрысціянства. Але пісьмовых сведчанняў пра падобныя падзеі на тэрыторыі Беларусі не захавалася. Думаецца, трэба пагадзіцца з тымі гісторыкамі, якія лічаць, што адсутнасць у летапісах такіх звестак сведчыць аб даволі мірным прыняцці хрысціянства Полацкам і далейшым яго распаўсюджванні [5].

Сярод вучоных існуе шмат сцвярджэнняў пра тое, што ў канцы Х ст. на беларускія землі прыйшло хрысціянства не толькі ўсходняга, але і заходняга, рымска-каталіцкага абраду. Тым не менш, большасць гісторыкаў лічыць, што да канца ХІV ст. Беларусь знаходзілася пад манапольным уплывам праваслаўнай царквы.

У перыяд Кіеўскай Русі вызначыліся асноўныя сферы дзейнасці праваслаўнай царквы, узнікла буйное царкоўнае землеўладанне, сфарміравалася епархіяльная структура, з’явіліся манастыры. Полацкая, Тураўская, Навагрудская і інш., у склад якіх ўваходзілі беларускія землі, былі падпарадкаваны Кіеўскай мітраполіі. Апошняя ў царкоўна-кананічных адносінах падначальвалася канстанцінопальскаму патрыярхату.

У XIII ст. ў Вялікім княстве Літоўскім некаторыя з яго князёў таксама прымалі праваслаўную веру. Існуюць дзве версіі хрышчэння князя Міндоўга. Па адной з іх ён, згодна Густынскага летапісу, прыняў у 1246 г. праваслаўе: «в сие лето великий князь литовский Миндовг прият веру христианскую от Востока, со многими своими бояры, понемнозе же сын его Войшелк пострижеся во иночество» [6]. Падтрымку праваслаўю, пасля забойства Міндоўга, аказваў яго сын Войшэлк, а таксама яго шурын Шварн, які правіў у Навагрудку ў 1267–1268 гг. У залежнасці ад веравызння свайго мужа дочкі князёу таксама прымалі праваслаўе. Так, дачка князя Доўспрунка ўзяла шлюб з галіцка-валынскім князем Данілам і стала праваслаўнай [7].

У пачатку ХІV ст. з’явіліся тэндэнцыі да падзелу Кіеўскай мітраполіі. У 1316 г., у час праўлення вялікага літоўскага князя Гедыміна, у Навагрудку канстанцінопальскім патрыярхам была заснавана праваслаўная мітраполія, у склад якой увайшлі Полацкая і Тураўская праваслаўныя епархіі. Гэта замацоўвала пазіцыі праваслаўнай царквы ў ВКЛ. Яе першы мітрапаліт грэк Феафіл, згодна актам канстанцінопальскай патрыархіі, тры разы — у 1317, 1327 і 1329 гг. — прысутнічаў на пасяджэннях патрыяршага Сінода, што сведчыла аб тым, што гэтай новай мітраполіі надавалася важнае значэнне. Але пасля смерці Феафіла ў 1335 г. новы мітрапаліт у ВКЛ не быў прызначаны. А кіеўскі і ўсея Русі мітрапаліт Феагност, прыбыўшы пасля яго смерці з Масквы у Навагрудак, узяў маёмасць архіерэйскага дома пад свой кантроль [8].

У 1355 г. вялікі літоўскі князь Альгерд, пасля смерці ад чумы мітрапаліта Феагноста, прапанаваў на гэтую пасаду Рамана, сваяка сваёй жонкі Ульяны Цвярской, але канстанцінопальскі патрыярх прызначыў мітрапалітам прадстаўніка Масквы Алексія. У сувязі з гэтым Альгерд зноў пачаў дабівацца асобнай праваслаўнай мітраполіі ў ВКЛ. З дазволу патрыярха Раман стаў мітрапалітам літоўскім з рэзідэнцыяй ў Навагрудку. У склад мітраполіі спачатку ўвайшлі Полацкая і Тураўская праваслаўныя епархіі, пазней — Уладзімірская, Луцкая, Холмская, Галіцкая і Перамышль­ская. Паміж дзвюма мітраполіямі (а фактычна паміж Літвой і Масквой, якія стаялі за імі) ішла барацьба за кантроль над Паўднёвай Руссю. У 1356 г. патрыярх пацвердзіў, што Алексій з’яўляецца мітрапалітам Кіеўскім і Уладзімірскім. Але і Літоўскі мітрапаліт Раман таксама аб’явіў сябе Кіеўскім мітрапалітам. І толькі пасля смерці Рамана (каля 1361 г.) адзінства мітраполіі было зноў адноўлена [9].

У 1371 г. Альгерд папрасіў у канстанцінопальскага патрыярха Філафея асобнага мітрапаліта. У 1376 г. патрыярх рукапалажыў Кіпрыяна ў сан мітрапаліта Кіеўскага і Літоўскага з правам на Масковію пасля Алексія. 23 чэрвеня 1378 г. Кіпрыян пісаў Сергію Раданежскаму: «аще был есмь в Литве, много христиан горькаго пленения освободил есмь, мнози от ненавидящих Бога познали нами истинного Бога и к православной вере святым крещением пришли. Церкви святыя ставил есмь, христианство утвердил есмь… Новый Городок Литовский давно отпал, и яз его оправил». У 1389 г. пад уладай Кіпрыяна аб’ядналіся Руская і Літоўская мітраполіі [10].

У 1414 г. Вітаўт сабраў князёў і адмовіў новаму мітрапаліту Фоцію ў кіраванні літоўскімі епархіямі. А 15 лістапада 1415 г. у Навагрудку епіскапы (Полацкі — Феадосій, Чарнігаўскі — Ісаакій, Луцкі — Дзіанісій, Уладзімірскі — Герасім, Холмскі — Харытон, Тураўскі — Ефімій) далі згоду на прызначэнне Рыгора Цамблака мітрапалітам Кіеўскім і Літоўскім [11]. У 1420 г. мітрапаліт, які не быў прызнаны праваслаўнай царквой, пазбавіўся падтрымкі Вітаўта і пакінуў ВКЛ. А Вітаўт прызнаў уладу мітрапаліта Фоція над заходнімі епархіямі [12].

Праваслаўныя епархіі дзяліліся на протапопіі, у склад якіх уваходзілі праваслаўныя прыходы. На віленскім сінодзе 1509 г. прысутнічала 7 протапопаў: гарадзенскі, маркаўскі, навагрудскі, слонімскі, слуцкі, віленскі і ваўкавыскі. У сферу іх дзейнасці ўваходзіла наведванне прыходаў, нагляданне, духоўны суд над духавенствам і інш. [13]

Згодна Гарадзельскага прывілея ад 2 кастрычніка 1413 г. праваслаўная эліта была пазбаўлена права ўдзельнічаць у выбарах вялікага князя, былі забаронены шлюбы паміж каталікамі і праваслаўнымі. Гэта прывяло ў 30-х гадах ХV ст. да грамадзянскай вайны, у якой на баку праваслаўных выступіў брат Уладзіслава Ягайлы — Свідрыгайла. Канфлікт згасіў прывілей Жыгімонта Кейстутавіча 1434 г., у якім праваслаўным вярталіся іх правы, але не ў поўнай меры. У 1481 г., у часы праўлення Казіміра ІV, было забаронена будаваць новыя і рамантаваць старыя праваслаўныя храмы. Аднак гэтыя абмежаванні не распаўсюджваліся на Полацкую, Віцебскую, Смаленскую і іншыя славянскія землі, а тычылася толькі этнічнай тэрыторыі Літвы [14].

У 1499 г. вялікі літоўскі князь Аляксандр пацвердзіў «Світак Яраслава», які ўключаў вольнасці і юрыдычныя прывілегіі праваслаўнай царквы. У 1511 г. гэты дакумент быў пацвержданы Жыгімонтам І. Асаблівай ўвагі заслугоўвае першы Літоўскі Статут 1529 г., у якім Жыгімонт І пацвердзіў усе правы і прывілеі «як лацінскага, так і грэчаскага абрада». Роўнапраўны падыход да абедзвюх канфесій падкрэсліваўся і ў другім Статуце 1566 г. Такой роўнасці папярэднічала жалаваная грамата праваслаўнай знаці ад 7 чэрвеня 1563 г., дадзеная на віленскім сейме, які канчаткова ўраўняў правы праваслаўных з католікамі [15]. А ў 1568 г. на гарадзенскім з’езде шляхты, па просьбе праваслаўных, вялікі князь выдаў новы пашыраны прывілей аб поўным равенстве ўсіх веравызнанняў [16].

У войнах з Маскоўскай дзяржавай, зачэпкай для якіх часта была рэлігія, праваслаўная эліта ВКЛ пры актыўным удзеле царкоўных іерархаў паслядоўна выступала на баку сваёй дзяржавы. Праваслаўная знаць, у гонар перамогі над ворагам, засноўвала праваслаўныя цэрквы. Так, Канстанцін Астрожскі, пасля перамогі над маскоўскім войскам пад Оршай, заклаў у Вільні дзве каменныя праваслаўныя царквы (1514 г.) [17].

Нягледзячы на асобныя прывілеі на карысць праваслаўнай царквы (зацвярджэнне праваслаўных царкоўных брацтваў, прыняцце граматы ад 2 студзеня 1592 г., аб неўмяшанні свецкіх асоб у духоўныя справы праваслаўных мітрапаліта і епіскапаў і інш.) талерантная палітыка манархаў Рэчы Паспалітай пачала мяняцца ў канца ХVІ ст. У грамадстве пачалі абмяркоўвацца пытанні аб заключэнні уніі праваслаўя з каталіцтвам. Так, праваслаўны магнат князь К.Астрожскі ў 1581–1583 гг. неаднаразова сустракаўся і вёў размовы аб заключэнні уніі з езуітам Пассевінам у Вільні, у 1583 г. — з папскім нунцыем у Рэчы Паспалітай Баланьетта, а таксама з каралём Стэфанам Баторыям. Але калі ў чэрвені 1595 г. ён даведаўся аб падрыхтаваным праекце гэтай ўніі, то рэзка выступіў супраць яе. 12 мая 1596 г. кароль Жыгімонт III асобнай граматай дазволіў праваслаўнаму мітрапаліту Рагозе склікаць у кастрычніку сінод у Брэсце. Царкоўная унія, якая была прынята на гэтым сінодзе, зберагала царкоўна-славянскую літургію і абраднасць і перадавала уніяцкую царкву пад духоўную ўладу Папы рымскага [18].

У ХVII ст. з-за пастаянных войнаў Рэч Паспалітая мела патрэбу ў праваслаўным казацтве і таму ў 1631 г. урад згадзіўся на аднаўленне Кіеўскай праваслаўнай мітраполіі з падпарадкаваннем яе маскоўскаму патрыярху. Па звестках папскага нунцыя Тораса ў 1621 г. ў дзяржаве яшчэ налічвалася 1089 праваслаўных храмаў [19]. У 1633 г. кароль Уладзіслаў ІV пайшоў на адкрыццё праваслаўных епархій з цэнтрамі ў Луцку, Львове, Перамышлі і Магілёве. І прызначыў мітрапалітам архімандрыта Кіева-Пячэрскай лаўры Пятра Магілу, а магілёўскім праваслаўным епіскапам Іосіфа Бабрыковіча. Спецыяльна створаная камісія павінна была падзяліць паміж праваслаўнымі і уніятамі цэрквы і манастыры. Вайна казакоў на чале з гетманам Багданам Хмяльніцкім прывяла да таго, што кароль Ян Казімір прывілеем 1650 г. аб’явіў аб поўнай свабодзе веравызнанняў, вызваленні праваслаўнага духавенства аб падаткаў, дазволіў адчыняць брацтвы, школы і друкарні і стварыць новую епархію ў Чарнігаве.

Згодна з мірным дагаворам 1686 г., які быў заключаны з Маскоўскай дзяржавай, праваслаўная царква Рэчы Паспалітай была канчаткова падпарадкавана маскоўскаму патрыярху. Такое становішча яшчэ больш аслабіла яе пазіцыю ў дзяржаве і выклікала новыя наступы на яе. У выніку ў пачатку ХVIII ст. у Рэчы Паспалітай засталася ўсяго адна Беларуская праваслаўная епархія, і тая з 1698 г. на некаторы час была без кіраўніцтва [20].

У ХVIII ст. паміж асноўнымі канфесіямі Рэчы Паспалітай былі даволі складаныя адносіны. З 1686 г. і да сярэдзіны ХVIII ст. у унію адышло 164 праваслаўныя царквы і 5 манастыроў [21]. У 1739 г. беларускі праваслаўны епіскап Іосіф (Валчанскі) скардзіўся ў Св.Сінод Расійскай імперыі на тое, што уніяты забіраюць у праваслаўных цэрквы, „а новых строить не дозволяють, отчего следует, что остаток той Белорусской епархии весь отыдет на унию и епископа православного ни к чему и не на чем будет содержать в недолгом времени». 24 лістапада 1743 г. імператрыца Елізавета накіравала каралю Аўгусту III грамату, у якой патрабавала вяртання адабраных у ўнію манастыроў і цэркваў з іх маёнткамі. І ў 1758 г. расійскі ўрад патрабаваў перапыніць уціск праваслаўных у Рэчы Паспалітай [22]. У 1766 г. праваслаўнае духавенства Рэчы Паспалі­тай звярнулася з прашэннем да ўрада, у якім прасіла адмяніць канстытуцыю 1764 г. Згодна якой сыны уніяцкіх і праваслаўных свяшчэннікаў, якія заставаліся без працы, павінны былі быць аднесены да «саслоўя чэрні»; тыя з іх, якія да 15 гадоў не навучаліся ў школах, або рамяству, павінны былі быць «у прыгонным стане». Духавенства нагадвала, што яно паходзіць з шляхты, вольных гарадскога, або з духоўнага саслоўя [23].

У 1755 г., у сувязі са смерцю Беларускага праваслаўнага епіскапа Іераніма (Валчанскага) Папа рымскі Бенедыкт ІV, у буле ад 27 лютага, патрабаваў ад караля Аўгуста III, каб магілёўская праваслаўная кафедра была перададзена Полацкаму уніяцкаму архіепіскапу. Але кароль згадзіўся з кандыдатурай, прызначанага на гэтую кафедру епіскапам, Георгія (Каніскага). Апошні знайшоў у сваёй епархіі ўсяго 130 праваслаўных цэркваў, сустрэў свяшчэннікаў, якія былі непісьменнымі. А «некоторые не знали числа заповедей и числа таинств, а насколько нам нужен Христос, о том и спрашивать было нечего», — пісаў епіскап Георгій да архімандрыта Данскога [24].

Паколькі пасля першага падзелу ў 1772 г. у Рэчы Паспалітай не засталося праваслаўных епархій, 27 чэрвеня 1785 г. кароль Станіслаў Аўгуст зацвердзіў новую праваслаўную епархію з цэнтрам у Слуцку, а яе главой быў прызначаны епіскап Віктар (Садкоўскі). У 1787 г. епархія налічвала каля 300 праваслаўных цэркваў і 33 манастыры [25]. У 1791 г. у Пінску засядала Кангрэгацыя праваслаўнай царквы Польшчы і Літвы, якая прыняла прынцып яе аўтакефальнасці. Пінскія пастановы былі зацвержданы сеймам, але з-за другога і трэццяга падзелаў Рэчы Паспалітай практычна не дзейнічалі [26]. Па перапісу ВКЛ ў 1790 г. у гарадах налічвалася 56 праваслаўных прыходаў [27], кольскаць праваслаўных складала 250 тыс., а старавераў — 140 тыс.[28]. Апошнія пераходзілі ў ВКЛ з Расіі ў канцы ХVII ст. У пачатку ХVIII ст. мяст. Ветка ўжо было буйным цэнтрам стараверства, але «выгонки», якія былі праведзены расійскімі войскамі ў 1735 і 1764 г., аслабілі яе і цэнтр перамясціўся ў Старадуб’е. У Мінскім ваяводстве стараверы з’явіліся ў 1735 г., пасля выгнання іх з Веткі. У 1735–1765 гг. у Капусцінай слабадзе на Бабруйшчыне і вёсках Будніца і Бобарыкі былі пабудаваны першыя малітоўныя дамы старавераў [29].

Пануючую ролю ў Расійскай імперыі адыгрывала праваслаўная царква і таму урад прымае меры па ўмацаванню праваслаўя на далучанай тэрыторыі былога ВКЛ. Замест адной Беларускай (Магілёўскай) праваслаўнай епархіі ў 1772 г., у 1841 г. ужо дзейнічала 4 — Мінская, Магілёўская, Полацкая і Літоўская. Адкрыццё такой колькасці епархій было звязана са скасаваннем уніяцкай царквы ў 1839 г. і далучэннем яе веруючых і духавенства да праваслаўя. Але нельга не адзначыць і тое, што ў першай палове ХІХ ст., нягледзячы на сваё «господствующее» становішча, праваслаўная царква не карысталася вялікім уплывам у беларуска-літоўскіх губернях. Яе веруючымі, як і ў мінулыя часы, заставаліся прыгонныя сяляне, а невялікая колькасць рускіх чыноўнікаў, беднай шляхты і мяшчан гарадоў не маглі аказаць сваёй канфесіі ні матэрыяльнай, ні грамадска-палітычнай падтрымкі.

У выніку канфесійнай палітыкі канца ХVIII — першай паловы ХІХ ст. большая частка насельніцтва Беларусі стала праваслаўнай. На пачатку 60-х гадоў у пяці губернях (Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Магілёўскай, Мінскай) пражывала 2645,7 тыс. праваслаўных (разам са стараверамі), 1333,8 тыс. католікаў, 10,8 тыс. пратэстантаў, 463,2 тыс. іудзеяў, 3,7 тыс. мусульман.

Для ўзмацнення пазіцый праваслаўнай царквы ў беларуска-літоўскіх губернях хуткімі тэмпамі будаваліся і рамантаваліся праваслаўныя храмы, пераводзіліся з унутраных губерняў святары. Для праваслаўных цэркваў прыстасоўвалі зачыненыя пасля паўстання касцёлы. За некалькі гадоў пасля паўстання ў цэлым па Расійскай імперыі праваслаўнымі сталі больш за 80 тыс. католікаў. Большая частка гэтых пераходаў прыпадала на Літоўскую (ахоплівала Віленскую, Гродзенскую і Ковенскую губерні) і Мінскую епархіі — адпаведна 30 і 37 тыс. чалавек [30]. Многія пераходы адбываліся пад прымусам, у выніку шантажу і падману. Садзейнічала гэтаму і дараванне розных правоў, прывілеяў эканамічнага характару. Згодна з перапісам 1897 г. колькасць праваслаўных і аднаверцаў складала 60% ад агульнай колькасці насельніцтва пяці губерняў (па 35 беларускіх паветах гэтая лічба склала 4599,4 тыс. і 70,8%) [31].

У мэтах распаўсюджання і замацавання праваслаўнай веры было вырашана адрадзіць брацкі рух. У 1864 г. былі зацверджаны асноўныя правілы для заснавання праваслаўных царкоўных брацтваў. Найбольш вядомымі з іх на Беларусі сталі брацтвы ў Полацку, Магілёве, Віцебску. Гэтым жа мэтам — зацвярджэнню пазіцый праваслаўя ў беларускіх губернях — служылі і праваслаўныя манастыры. Царскія ўлады разглядалі манастыры як «расаднікаў веры, набожнасці і рускіх асноў сярод тутэйшага праваслаўнага насельніцтва», і таму надавалі ўвагу іх развіццю. Тым не менш, нягледзячы на тое, што ў 60–90-я гады было заснавана некалькі манастыроў, агульная іх колькасць на Беларусі зменшылася. Адбывалася гэта таму, што закрываліся невялікія манастыры. Затое ўмацоўваліся астатнія. Значная частка манастыроў у 90-я гады налічвала ў сваім штаце 50 і больш чалавек. Манастыры садзейнічалі аднаўленню брацтваў, стварэнню брацкіх школ, вялі выдавецкую дзейнасць, адчынялі прытулкі і багадзельні.

Стараверы пражывалі ва ўсіх беларускіх губернях, акрамя Гродзенскай. У 60–70-я гады ХІХ ст. адбываюцца змены ва ўрадавай палітыцы ў адносінах да старавераў: прыхільнікам так званых «менш шкодных» сект была даравана палёгка ў адносінах іх грамадскіх правоў і выканання духоўных адпраў. Дазвалялася ствараць школы граматы, пасылаць дзяцей у агульныя навучальныя ўстановы без абавязковага вывучэння Закона Божага. Стараверы атрымалі права чыніць грамадскую малітву, выконваць адправы і набажэнствы па сваіх абрадах, пры ўмове, каб не было публічнага «спакуслівага» для праваслаўных уплыву. Відавочна, гэтым пераменам садзейнічалі не толькі агульныя абставіны правядзення буржуазных рэформ, але і адносіны старавераў да паўстання 1863 г., якія выявіліся ў падтрымцы царскага ўраду.

Яшчэ адзін важны дакумент, які сведчыць аб дэмакратызацыі палітыкі ўладаў у адносінах да старавераў — указ ад 3 мая 1863 г. Згодна з гэтым дакументам члены ўсіх стараверчаскіх сектаў, акрамя скапцоў, атрымлівалі пашпарты і маглі перамяшчацца ўнутры Расійскай імперыі на агульных умовах. Ім дазвалялася займацца гандлем і промысламі, займаць службовыя пасады і г.д.

17 (29) красавіка 1905 г. у Расійскай імперыі быў прыняты «Именной Высочайший Указ Правительствующему Сенату». У гістарычнай літаратуры ён вядомы пад назвай «Об укреплении начал веротерпимости». Абвяшчэнне ўказа без адначасовага рэфармавання праваслаўнай царквы выклікала вялікае незадавальненне з боку праваслаўнага духавенства ўсіх рангаў. Яны непакоіліся галоўным чынам па адной прычыне. Паколькі ніякіх рэформ у праваслаўнай царкве не адбылося і яна не гатова да змены канфесіянальнага курсу палітыкі ўрада, то ўсе іншыя канфесіі апынуцца ў лепшым становішчы, чым праваслаўная.

Агульная ацэнка самаго акта прыняцця ўказа аб верацярпімасці з боку праваслаўных ідэёлагаў заключалася ў тым, што яны лічылі гэта непасрэдным уплывам «каталіцкага Захаду». На самой справе гэта было абумоўлена рознымі прычынамі як знешняга, так і ўнутрыдзяржаўнага характару. Трэба адзначыць, што распрацоўка дадзенага дакумента і сапраўды распачалася пад уплывам еўрапейскіх падзей. У краінах Еўропы пачатак XX ст. паклаў канец шматвяковым спрэчкам пра ўзаемаадносіны паміж царкоўнай і свецкай уладамі. У адной з найбольш перадавых еўрапейскіх краін таго часу — Францыі — гэтыя спрэчкі завяршыліся законам 1905 г. аб аддзяленні царквы ад дзяржавы. Праз некалькі гадоў пасля прыняцця ў Расійскай імперыі ўказа аб верацярпімасці праваслаўныя ідэёлагі адзначалі: «Разуменне рэлігіі, сутнасць фармальнага прынцыпа свабоды сумлення, ідэя хрысціянскай дзяржавы, спосаб вырашэння вера­вызнаўчых пытанняў пры ігнараванні, або поўным неразуменні значэння царкоўнай асновы ў хрысціянстве — усё гэта было навязана складальнікам законапраекта з Захаду» [32].

Што канкрэтна лічылі непрымальным для Расіі праваслаўныя ідэёлагі? Па-першае тое, што характэрнай рысай развіцця Заходняй Еўропы быў уплыў рымскага каталіцызму. Менавіта пад гэтым уплывам, сцвярджалі яны, складвалася і развівалася заканадаўства Францыі і іншых краін. Нават сама тэорыя прававой дзяржавы, на думку прафесара Суворава, развівалася ў сувязі з энцыклікай Папы рымскага Пія IX (1864 г.) і пастановай Ватыканскага сабора аб «папской непогрешимости».

Другі фактар, пад уплывам якога складалася еўрапейскае заканадаўства і што таксама лічылася немагчымым перанесці на расійскую глебу, — гэта пратэст у імя свабоды развіцця асобы, супраціўленне царкоўнаму парадку і вучэнню, якія ажыццяўлялі на яе знешні ціск (гуманізм). Гуманістам чалавек па-за ўплывам царквы ўяўляўся вышэй. Яны імкнуліся паказаць неадпаведнасць многіх сучасных ім царкоўных парадкаў і пастаноў Св. Пісанню, дурное жыццё духавенства і г.д.

На пачатку XX ст. у Заходняй Еўропе ў сферы адносін «царква — дзяржава» назіраўся накірунак не толькі да раздзелу паміж імі, але і да поўнага разбурэння ўсякіх сувязяў паміж дзяржавай і царквой, з мэтай стварэння атэістычнай дзяржавы. Працэс гэты быў складаным і працяглым, і ў залежнасці ад той стадыі, да якой ён дайшоў, разумеўся і сам прынцып свабоды сумлення. Адгалоскі гэтага назіраліся і ў Расіі, а рознагалоссе было тут, бадай, самым палярным. Большасць ідэёлагаў праваслаўнай, пануючай у Расійскай імперыі царквы, сцвярджалі адназначна: «Зыходзячы з хрысціянскага разумення прынцыпа свабоды сумлення ... зусім не выцякае, што рэлігіі ў дзяржаве павінны знаходзіцца ў аднолькавым становішчы і патрабавалі роўнасці правоў». Свецкія дзяржаўныя дзеячы, што прымалі ўдзел у распрацоўцы ўказа аб верацярпімасці, трымаліся іншых меркаванняў: «Пад свабодай сумлення разумеецца свабода ад усялякага прымусу да рэлігійных дзеянняў, якія чалавек не прымае па рэлігійных матывах. І свабоду жыць, абапіраючыся на свае рэлігійныя меркаванні»[33].

Указам ад 17 красавіка 1905 г. свабода веравызнання была даравана стараверам і сектантам «отпавшим от православия». Гэта было публічным абвяшчэннем поўнага прызнання стараверства сярод іншых канфесій. Шэраг распараджэнняў пасля з’яўлення гэтага ўказа канкрэтызавалі становішча стараверства і іншых сект. Канкрэ­тызацыя ішла ў накірунку «устанаўлення межаў веравызнаўчых правоў, што дараваны стараверам і сектантам». Цыркуляр ад 15 мая 1905 г. даваў магчымасць мясцо­ваму кіраўніцтву караць парушальнікаў закона, або спакушальнікаў праваслаўных вернікаў (што ставілася ў адзін рад). Адначасова адмя­няўся шэраг папярэдніх пастаноў, напрыклад, палажэнне ад 1 ліпеня 1894 г. пра забарону паслядоўнікам секты штундыстаў збірацца на малітоўныя сходы.

Было вызначана і палажэнне духоўных асоб абшчыны. Згодна ўказу ад 17 красавіка 1905 г., яны называліся настаяцелямі або настаў­нікамі. Настаўнікі не маглі выбірацца з ліку непісьменных або асоб, якім не споўнілася 25 гадоў; з тых, хто прыцягваўся да судовай адказнасці і быў прызнаны вінаватым; выключаны з таварыстваў і дваранскіх сходаў па прыгаворах саслоўяў, да якіх яны належалі. Факт выбрання духоўнай асобы даводзіўся да ведама губернскага праўлен­ня, дзе яны ўносіліся ў спецыяльныя рэестры. Гэтыя асобы выклю­чаліся з мяшчанскіх або сялянскіх таварыстваў, калі яны належалі да гэтых саслоўяў і вызваляліся ад ваеннай службы.

Духоўныя асобы адпаўшых ад праваслаўя сектаў называліся настаўнікамі. Яны таксама ўносіліся губернатарамі ў спецыяльныя рэестры. Стараверскія «старики» і «начетники», якія не атрымалі звання зарэгістраваных настаўнікаў, незаконнымі не лічыліся.

Што да малельных дамоў старавераў, то пункт 12 указа аб вера­цярпімасці адзначаў: «Распячатаць усе малельныя дамы, што былі за­крыты, як у адміністрацыйным парадку (у т. л. і па распараджэнні Камітэта Міністраў), так і па рашэннях судоў, акрамя тых, што былі пабудаваны з парушэннем будаўнічага статута». Адначасова ўсім губернатарам быў накіраваны сакрэтны цыркуляр, якім прадпісвалася, каб адкрыццё гэтых малельных дамоў праводзілася без ўрачыстасцей і «внешних оказательств», якія маглі б спакусіць праваслаўных.

Правы, якія даваліся стараверам у накірунку свабоды вера­вызнання, выклікалі незадавальненне праваслаўных іерархаў. Яны асцерагаліся, каб значна большая самастойнасць стараверскіх абшчын у вядзенні сваіх спраў і распараджэнні сродкамі ў параўнанні з праваслаўнымі прыходамі не стымулявала масавыя пераходы права­слаўных у стараверства. Праўда, заходніх губерняў, дзе сацыяльная база для распаўсюджвання стараверства (якое мела, як правіла, вяліка­рускі характар) была не вельмі значнай, гэта перасцярога мала тычы­лася, што і пацвердзілася ў далейшым. Напрыклад, у Віцебскай губер­ні, дзе жыло шмат беспапоўцаў федасееўскага і паморскага толкаў, пераходаў з праваслаўя ў стараверства амаль што не назіралася. У 1912 г. тут жылі 92 374 стараверы. Пасля ўказа аб верацярпімасці да іх далучыліся: у 1906 г. — 2 праваслаўныя вернікі, у 1909 — чатыры, у 1910 — два, у 1911 — шаснаццаць. У 1905, 1907, 1908 гг. адпадзенняў ад праваслаўя ў стараверства наогул не выяўлена. У адпаведнасці з ука­зам ад 17 кастрычніка 1906 г. у губерні было зарэгістравана 69 стара­верскіх абшчын з колькасцю членаў у іх 66 024 чалавек. Колькасць зарэ­гістраваных настаяцеляў і настаўнікаў складала 33 чал., незарэ­гістраваных духоўных асоб — 47, малельных дамоў — 82. Стараверы ўтрымлівалі дзве школы і тры багадзельні [34]. Указ 1905 г., хоць і стаў асноватворным у канфесіянальнай палітыцы ўрада Расійскай імперыі, аднак не азначаў поўнага адказу ад мінулага. Дазволіўшы свабодны пераход з аднаго веравызнання ў іншае (і галоўнае — з праваслаўя), ён толькі ўскосна аслабляў дзейнасць старых юрыдычных нормаў. Як і да гэтага часу, дзяржаўныя законы лічылі яе «первенствующей и господствующей».