«Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы заттық мәдениет лексикасы» : Монография. 1 том. Павлодар : Кереку, 2008. 244 б

Вид материала

Монография

Содержание Түйін. Түңлүк – түң-лүк. Түң – мүмкін түн Уық. Іске қарап жалғанда жалғыз уық Түйін. Уық пен уыз сөздері түбірлес деп ойлаймыз. У -ық түрінде мүшелеуге болатын сияқты. Өйткені, бұл туырлық, үзік дегендермен Ши. Кигіз бенен жарасып үйге шиің Түйін. Туырлық, ту-ыр-л-ық. Біздің ойымызша, туырлық атауындағы ту және «ту сыртынан» дегендегі екеуі бір сөз сияқты. Киіз Түйін. Мәшһүр-Жүсіп текемет Сырмақ. Үй сыртынан сырмақ Сырмақ сөзінің негізгі шығу тегі әлі анықталмағанға ұқсайды. Л. Будагов: тур. سرمه сырма Кир. قوراب صراو съ наставами. 2) тур. = صرغامق сырғамық (Том. I. 1869: 699); Дж Түйін. Сыр > жазу > сурет салу > өрнек салу > сыру > сырмақ. Сыр Бөстек. Бөстегім Түйін. Бұдан шығатын қортынды бөрі > bör Жабдық – ат әбзелдері есебінде жұмсалады. Жабдыќ Ол сөздің мәнісі қырғыз ошақ алмайды, үш тасты ошақ қылып, қазан асады Түйін. Жап > жабу > ќазан жабу >ќазан асу >дайындалу > жабдыќ. Жабдық>қазан. Ұршық Түйін. Йіг (йі / у), -р > йіг // йігне > йерге >(-ге) > йу (о) р – шық сияқты даму жолын көрсетуге болатын сияқты. Жүкаяқ Түйін. Тегі: ада > ад `таза, адал` болуы мүмкін. Асадал Кебеже. Бойы бір қарыс, кемпірдің кебежесіндей Кебеже (кеб (п) еже) екі сөзден тұратын сияқты. Кеб Кебеже, кебін, кебіс, кепеш ... Полное содержание

Подобный материал:

• Избранное, 886.75kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25)(075. 8) Ббк 63. 3(5Каз)я73, 3259kb.
• История зарубежной социологии Учебно-методическое пособие для студентов всех специальностей, 725.22kb.
• Габит Нажмединович Иренов. Павлодар: Павлодар гос ун-т, 2008. 285 с. Isbn 9965-08-323-1:, 414.13kb.
• Учебное пособие Павлодар Кереку 2010 удк 53 (075. 8) Ббк 22. 3я73, 1449.38kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар Кереку 2009 удк 316(038) ббк 81. 2Англ-4+60., 1211.12kb.
• Қазақстан Республикасының Мәдениет министрлігі, 186.4kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25) Ббк 63. 3(5Каз), 6238.86kb.
• Врамках программы «Прометей» Павлодар 2007 удк ббк 63. 3(5Каз), 8203.42kb.
• Список публикаций сотрудников Апатитского филиала мгту в 2008 году Монографии, 492.82kb.

н в ң, ң в й, н в й (Срав. Истор. Грамм. Тюрк. Язык. 1984, с. 330, 332, 342). Бұлар үш жағдайда көрінеді: 1) шаңырақ; 2) тесік, жарық, терезе; 3) жапқыш. Түндік – түңлік / тÿндÿк туралы Радлов (III, c. 15456 1555), Будагов (I, с. 409); Ал тÿнöк сөзін тÿтÿн + liк, тÿдÿн + lук, түтүн + lүк.

В. Егоров осы лексема `түтін, түтіндеу` деген мағыналы сөзден шықты дейді (Егоров, Эс, с. 246). Г.И. Рамстед түндік `киіз үйдің жоғарғы жағындағы тесік` tütün`түтін` +`lük (< tütünlük / tütünnük), дыбыстардың өзгерісі негізінде түндүк болды (Орузбаева с. 90). К. Дыйканов түндік дериватын түн деп: Түндүк `киіз үйдің жоғарғы бөлігі` < түн` + дук (-лык мучө) қарастырады (1980: 91). Біздің жорамалымыз бойынша түндік сөзін монғолдың тооно `киіз үйдегі түтін шығатын тесік, шаңырақ` бур. Тооно `киіз үйдің түтін шығатын жерін жабатын қақпақ`, манжур. Доно ~ тоно ( < мо) `киіз үйдің түтін шығатын тесігі`(Констанинова, 1972: 237), монғ. Тооно – тон`киіз үйдің жоғарғы жағындағы дөңгелек`, тоонч `киіз үйдің шаңырағын жасайтын шебер`, тоонын даага `радиальные спицы тона` (МРС, с. 409). Жоғарыда келтірілген түндік кестесімен тооно – тоно – доно салыстырсақ оларды үш мағынаға бөлеміз: `жоғарғы ағаш шеңбер, жоғарғы ағаш торкөз киіз үйдің төбесі` > `киіз үйдің жоғарғы түтін шығатын жері` > `киіз үйдің тесігін жабатын жапқыш`. Бұдан шығатын қорытынды: түңдік `түтін` және `түн` емес, түркілік түндік / түңлік монғолдың тооно – тон `шеңбер, киіз үйдің түтін шығатын торкөзі`, тоонч ` киіз үйдің жоғарғы жағындағы шеңберді жасайтын шебер` деген сөздерімен дәл келеді. Сонымен, түннүк / түндүк / түңлік `киіз үйдің шаңырағын жабатын төрт бұрышты киіз`, мүмкін монғолдың `тооно / тоно ` киіз үйдің жоғарғы жағындағы ағаш шеңбер` дегенмен бір болуы мүмкін [7, б.28-32].

Түйін. Түңлүк – түң-лүк. Түң – мүмкін түн болар. Қасындағы сонар -л дыбысының әсерімен -н айтыла келе «-ң» -ға айналмады ма екен деген ой келеді (Жанпейісов, 126). Шаңырақты жауып тұратын киізді түңілік дейді. Қазақ тіліндегі түңілу (күдер үзу, түнеру) мағынасы жағынан жуық келеді.

Түң > түн <> күн > күл.

К‰лдіреуіш. Керегенің басында тұтам күміс. Уық қанша болса, уықтың бай өткізер жерінде тұтам күміс, (қыламында) тұтам күміс, шаңырақтың өзінде, күлдіреуішінде тұтам күміс. (М-Ж. 9 т. – Б. 297). Күлдіреуіші күрт сынып көзіне қадалсын (Ауыз әдебетінің үлгілері жинаған М-Ж., 40); Хан рұқсат берген соң, күлдіреуішінің басын салып берді («Аяз би» ертегісі).

К‰лдіреуіш // кÿльдÿраÿшъ – Кир كولدراوش перекрестные палки въ شانكاراق шањыраќ (см. اوي домъ) – (Будагов, 1871: II т. 161); Кир. دودهكيдодеге петельки изъ блой кошмы по низу въ которыя продвають радіусы изъ красной широкой тесьмы называемой күлдіреуіш. (Будагов, 570); Который делается круглый как большое колесо из березового дерева; он имеет перекрестные радиусы кÿлдроÿÿш (Ильм.). Будаговтың киіз үйдің жабдықтары, сүйектері туралы жазғандары алдыңғы бөлімде жазылды енді ары қарай жалғастырамыз: Палочки ршетки скрпляются ремешками изъ верблюжъей кожи, называемыи кµк кëкъ гл. Кµктеу скрпить такими ремешками, кµн скважины, въ которая продваются ремешки, ауќ или а±±ќ (уыќ) унины, выгнутыя палки выше ршетки, а±±ќ бау снурки, которыми привязываются унины къ ршетк; верхній конецъ унинъ четырегранно заостренный – ќалм, отсюда гл. қалмы ау заострить унину; шањыраќ отверстіе кровли, куда вставлются концами унины; оно длается круглое, какъ большое колесо, изъ березоваго дерева и иметь перекрестные радіусы – к‰лдіреуіш, отверстіе для двери огорожено двумя стойками – таянышы, порогамъ табалдырық и сверху перекладиной маңдайша двери-деревянныя; отворачатыя, дурныя, называются кирмасайы т.е. даже собака не войдетъ; хорошія, рзныя – сықырлауық. Ршетка облекается снаружи кошмами – туырлық; на унины накрываются – ауызуық (у) кошмы, коихъ бываетъ дв или три, на самый же верхъ – четвероугольная кошма – түңілік, съ веревками на каждомъ углу для ея откырванія, дверь завшивается особой кошмой или красивой цыновкой изъ палочника – это и есть ашық дверь, она (кошма) привязывается къ шанаракъ т.е. отверстію кровли т.б. (Қалғанын кейінгі бөлімдерде ретіне қарай жалғастырамыз арабша графикадан аударған, транскрипциялаған – А.Қ.) [8, б.165].

Түйін. Күл+дір+еу+іш (түйреуіш) түбір мен қосымшадан құралады. Күлдір, күлдір кісінетіп, күреңді мінер ме екенбіз (Ақтанберді) күлдір лексемасымен байланысы бар ма, жоқ па, жете зерттелген жоқ, материалдың жетімсіздігі сезіледі. Күлтегін сөзінің түбірі де күл. Жалпы күн мен байланысты болуы мүмкін (Күннен жаратылған). Күл <> күн <> от деп жорамалдауға болар еді.

Үзік. Осы сабаныњ кµрінісі тµрт сары айѓырдыњ терісінен жонын сыртына ќаратып, жал-ќ±йрыѓын µзіне ќойып, б±лќына бір µгіздіњ терісін тіктіріп, µзін т‰йеге тењегенде сегіз ќанат ‰йдіњ бір ‰зігі бір жаѓына тењ болады екен (М-Ж., 84);

Үзік түркі тілдерінің көбінде кездеседі: 1) бар. `крыша`, 2) каз. ` киіз үйді жабатын киіз `; jоғары ÿзÿк`киіз үйдің шаңырағын жабатын киіз`; тöмöнгÿ ÿзÿк ` киіз үйдің керегесін жабатын киіз, төменгі киіз` (РСл, I с. 1894); кирг. үзүк `киіз үйдің құрамы` киіз (олар екеу)`, алдыңғы үзік, көткі үзік` (Юсл., с. 817); кк. Үзик ` `киіз үйдің шаңырағын жабатын үлкен киіз` (КкРС, с. 687), туркм. Үзүк ` киіз үйдің жоғарғы бөлігін жабатын киіз` (ТуркмРс, с. 669). Н. К. Антонов узик – `киіз үйдің жоғарға бөлігін жабатын киіздің жартысы` якут тіліндегі үһүө тең келеді. Як. Ÿсÿö ~ öcÿö `екі орнатылған бақанның үстінде жатқан, киіз үйдің көлденең мәтшәсі, бақан, көлденең мәтша`. К. Э. Пекарский як. Ÿсÿö түркі тіліндегі öcäк `қазық, бақан` (ПСл, II, с. 1981; III, с. 3188). Н. К. Антоновтың пікірі бойынша, якут тіліндегі үһүө рет-ретімен дамыған: `киіз үйдің шаңырағын жабатын киіздің жартысы`, одан кейін `балағанның төбесі`, ` ең соңында `бақан, балағанның мәтшасы`. Як. Үһүө, түріктік үзүк сияқты үзе `жоғары`, жоғарғы` (Антонов, 1971: 88). Э. В. Севортян түркі тіліндегі үзік / үзүк сөзінен негіз ретінде үз ~ өз бөліп шығаруға бомас па екен: « Үзік сөзін үз `жоғарғы болу` ~ үз ~ өз `жоғары` [үзүк – сол немен жабады / (киіз үйді), күркенің жоғарғы жағын жабады]? – дейді (ЭСТЯ - I, с. 625). Үзік ~ үзүк пен М.Қ. ašug `құлақшын, дулыға` (ДТС, с. 641), аз. Китаби Дэдэ Горгут уšук `құлақшын` (Асланов В. И. Сов. Тюрк. 1972; 65). Үзік қазақ тілінде үздік түрінде кездеседі: үйдің сүйгене ақ киізден туырлық, үздік, түндік жауып ... (Отарбаев Р. ҚӘ. 1988, 29 июнь). Узюк – войлока, покрывающие верхнюю часть юрты (Потанин, 138). Көне түркілік эпитет үзүк әйелдерге қатысты айтылады: алтун үзүк – олтин қаби тоза, пок хотин (МҚ. I, 101). Қырғыз. Түндүгүн түшүр `қыздығын алу` салыстырыңыз (ЮСл, с. 781). Сонымен, үзік ~ үзүк ~ үзик негізгі түбір үз `жоғары, жоғарғы бөлігі` деген жеткілікті негізделген деп ойлаймыз. Сондықтан да, үзік ~ үзүк ~ үзик`жоғарыға негізделген (киіз үйдің жоғарғы бөлігі үшін)`. М. Қашқари үзік сөзін «шлем» мағынасында келтіреді. Л. Будагов уйг. тұқамға (у) шлемъ, шишакъ (=тұлға) (1869: 400 б.). Қазақ тіліндегі үзіктің мағынасы жаңағы Қашқари көрсеткен жамылғы «шлем» мағынасына келеді. Үзік деп, әдетте, үйдің уықтарын жауып тұратын, уықтың үстін бастыра жапқан киізді айтады. Будаговтың сөздігінен киіз үйдің жабдығына байланысты жазғандарын жалғастырамыз: Тесьмы таңғыш, басқұр, которою привязыавется одно полотно ршетки къ другому, басқұр широкая тесьма какъ кушакъ, идущая вокрукъ всей ршетки и скрпляющая ее, бауы белду, веревка опаясывающая туырлық снаружи, туырлық бауы тесьмы пришитыя къ каждой кошм турылыка, он проходять поверхъ унинъ и держатьь кошмы на всу аузык бауы (үзік бауы) ею привязываютъ ауызук (үзік) къ бауы въ богатыхъ кибиткахъ по низу аууызук (үзік) нашиваются изъ блой кошмы петли – (дөдеге) дÿдэіэ и сквозь нихъ проходить широкая, красная тесьма – жапсар, күлдүреуіш мсто снутри кибитки, гд аузук (үзік) налегаетъ на туырлық. Въ кибиткъ противуположно двери, почетное мсто называется төр (ö), а близь двери – босаға (о) порогъ. При кибиткахъ находится бақан шесть, которымъ поднимается и поправляется түңілік. И другой сырық толстый шесть, которымъ во время втра снутри потпирается шанаракъ. Въ хорошихъ кибиткахъ между ршеткою и кошмою стелится родъ цыновки изъ полочника, перетканнаго разноцвтными шерестями, въ красивые узоры – эта цыновка называется ши, – ауы тігуі поставить кибитку, ауы жығуы снять, собюрать кибитку, ауы көтереру перевести ее съ одного мста на другое не разбирая, а цликомъ, ауы бастыру прикрпить кибитку веревками во время втра, чтобы не снесло (Ильм.) [8, б.164-165]. Транскрипциясын және арабша графикадан аударған – А.Қ. Әркімнің қолына түсе бермейтін тарихи мәліметті толық жазып беруге ынта қылдық Үзік > үзеңгі.

Уық. Іске қарап жалғанда жалғыз уық (М-Ж., 126); Алты ±л тауып ж‰рген иттіњ бес ќанат ‰йдіњ ауыѓын (уыѓын – А.Ќ.) байлауѓа бойы жетпей, уыќ байлаѓанда Жидебайды аяѓыныњ астына жатќызып, неше уыќ бар, сµйтіп байлайды екен. ‡й тігіліп, уыќ бауы байланатын болса, аяќ астына тµсеп, «бой µсіруге» Жидебай дап – даяр (М-Ж., 36); Салдырған сап алтыннан босағасын, Бауы бар уығының меруерт, маржан (М-Ж., 108); Отаудың Ораз атаң басқұрындай, Тоқталмас тұлпар басы тасқа ұрылмай (М-Ж., 106);

Уk – шест, образующіе крышу юрты (Радлов, 1606). Уық. Мұны у -ық түрінде мүшелеуге болатын сияқты. Өйткені, туырлық, үзік дегендермен құрамдас келеді. М. Қашқари ОҚ // ОҒ уық. Әу оқы: ЕВ оқы – үйдің уығы; ИҒ ҰҒ: уық, киіз үйдің уығы, тіреу ағаш [10, б.66, 76]. Уйки – кривые палочки, на которых поднимаются и держится верхний круг юрты-шанырак (Потанин, 359). Уыќ бау – уыќ-унина, кривые палочки, на которых держится верхний круг юрты – шанрак и вместе с которым они составляют опору для купола юрты. Уик бау – веревка, вдеваемая в нижнюю часть унины для привязывания ее к решетке – остову войлочных стен юрты (ЌЖ, 283);

Кир. اُوُقْ (уу), дж .اوغ, اوغو к. сл. اووق выгнутыя палки въ отверстіи кибитокъ, составлющія родъ стропилъ, по казачьи унины (к. Сл. خركاه يوشين جوبين т.е. деревянная покрышка палатки). (Будагов, Том. I. 1869: 143). Ж. Манкеева: Уық. Ууқ (қырғ) ~ уық (ққалп, қаз) М.Қ. иу көгу үйдің сүйегін ұстайтын иілген ағаш таяқшалар (М.Қ. I. 48). Сондықтан, сол кездің өзінде-ақ бұл тұлға түбір емес, морфологиялық даму арқылы құрылымы қалыптасып, атау мәніне ие болған. Бірақ, жорамал арқылы ажыратылатын ерін дауысты (у) Э.В. Севортян түбір деп алуға дәлел жеткіліксіз деп санайды. Сонымен бірге, А фон. Габеннің уық сөзіне қатысты тізген гомогендік қатарын да екі түрлі негізден деп қарайды (й ) – «оқ», «уық» - иg (монг.) «семья» // о ~ о иs «тегі» (род) сияқты түзілісін жазды (ЭСТЯ, 583-584) [46, б.32].

Түйін. Уық пен уыз сөздері түбірлес деп ойлаймыз. У -ық түрінде мүшелеуге болатын сияқты. Өйткені, бұл туырлық, үзік дегендермен құрамдас келеді. У > (көк) -ық (қас +ық, қаз +ық, қу +ық) -ық қосымша. Уық пен уыз (уыс), у (удай ащы) түбірлес сөздер сияқты.

Бақан//адалбақан. Үлгісінің өрнегі-Шаңырағым, уығым, Үйде бақан, сырығым, Ат ұстайтын құрығым (М-Ж., 37);

Асалал (асадал): алабақан или адалбақан (вроде вешалки) (С. Аманжолов, 1959: 356). Л. Будагов: При кбиткахъ находится باقان баќан шесть которымъ поднимается и поправляется تونكدوك т‰њдік и другой ضيرق сырыќ толстый шесть которымъ во время втра снутри подпирается шанаракъ – деген болатын қараңыз: үзік бөлімін [8, 164-165].

Айыр: бақан (шест, которым подпирают юрту во время ветра). Куг.ТКО (С. Аманжолов, 1959: 354). М. Малбақов: При кибитке находятся бакан – шест, которым поднимается и поправляется тундук, и сырык – толстый шест, которым во время ветра внутри поднимается шаңырак – деп, дәл Будаговтың жазғандай алған мәліметін көрсетеді [77, б.13-19]. Будагов: каз. киште икштэ перекладина, жердь, шестъ въ изб, на который развшивають платье (1871: 178). Адалбақан мен асадал (адал) мағынасы жағынан өте жуық сөздер – қараңыз: асадал бөлімін. Тат. бақан шестъ, которымъ поднимаютъ кошмы въ кибиткъ – жоғарыдағы жазбаны қараңыз (Будагов, 1869: 235). Тур. صرق сырыкъ, пика, жердъ, шесть, носилщиковъ (монг. ширукъ) кир. толстый шесть, которымъ подпирается верхъ кибитки, чтобы втромъ не снесло – тағы да Будаговты қараңыз (Том. I. 1869: 699). Баган 1) длинный тонкий шест 2) рассоха, деревянный крюк усохи, бакан // бук (бука) деп талдайды (М. Фасмер. ЭСРЯ, 1 том. А-Д. 1964: 101). Асалал (асадал) алабақан немесе алалбақан (вроде вешалки) (Аманжолов, 1959, 356). Бақанда (гл, отъ слова باقاندا ) бақан бить кибиточнымъ шестомъ (Будагов, 1871: 395). Бақан (bagan) Иси Сatal olan uчun soра, diрeк әпер бақан. Адалбақан (adalbagan) зат. Аhsaр, а – уаkli elbise askiligi (Кенган Коч, Аябек Байнязов, Вехби Башкапан [108, б.6, 52-53]. Бақан: балдақ, жүзік; Алтұн бақан – Алтын жүзік (МҚ. 1 том. 1997: 458). Адэ – бақан ағаш (Жеменей, 2003: 12). Баганна прм. татр. палк, коль, жердь, шесть, дреклолье//сочной крюкь, деревянный крюкь у сохи (Вл. Даль. ТС. 1 том. 1981). Адалбақан (бақан (адал) адал+адал) болған сияқты. Адэ > адал+адал. Бақан сөзінің түбірі бақ, -ан қосымша (бақсы+бақ+сы, қамшы+қам+шы) түбір сөздерімен тығыз байланысты. Бақан > бақыр түбірлес лексема сияқты.

Шаңырақ көтеру қасиетті, киелі ұғым. Оны тек қана бақанмен көтереді. Үйде жын-пері болмасын, жас отау иесі адал, бақытты өмір сүрсін деп бақанмен шаңырақ көтерген. Демек, бақан лексемасының бақ <> бақсы (бақ) қамшы (қам) <> семантикалық жағынан жақындығы бар деп түйіндеуге болады.

Ши. Кигіз бенен жарасып үйге шиің (М-Ж., 29). В хороших кибитках между решеткой и кошмой ставится род циновки из палочника перетканного разноцветными шерстями в очень красивые узоры, эта циновка называется шій. – ÿй тик – поставит кибитку, ÿй жык – снять кибитку. Ÿй кöтер – перенести кибитку с одного места на другое не разбирая, а целиком пробрести, строить себе кибитку: ÿй бас – прикрепить кибитку веревками во время ветра, чтобы не унесло, приготовить кибиточные палки. Ÿйлÿ баранды–семейный и хозяственный. Ÿй гушÿк – домосед. Ÿйлöн – жениться. Ÿйÿ бардыњ кÿйÿ бар; ÿйÿ жаќтыњ кÿйу жоќ (послов) – вне дома нет спокойствия и отдыха» – деп сөздіктен жазып алған Малбақовтың жазбасына сүйенеміз [77, б.13-19].

*Ши – циновка из стеблей растения, по – киргизски называемого ши. По – монг. Дерисун, Lasiagrostis sрlendens, которою одевается низ юрты между деревянной решеткой кереге и войлоком одевающим низ юрты поверх ши; этот войлок наз. Тоурлук (Потанин, 121); (Ќасиманов С. Ќазаќ єдебиеті. 1993. № 14 (2296); Л. Будагов: Въ хорошихъ кибиткахъ между ршеткою и кошмою стелится родъ цыновик изъ палочника, перетканнаго разноцвтными шерестями, въ красивые узоры – эта циновка называется шіи. т.б. Будаговтың киіз үйдің жабдықтары туралы жазғандарын жоғарғы бөлімнен де оқуға болады [8, б.163-165]. Ший или чий – песчаный тростник. Употребляется для приготовления части остова юрты, т. н. кереге (Г. Тверитнин, 116).

Ші + ій > ши қос дауыстының бір-біріне ықпалынан і дыбысы түсіп қалған. Ши о баста іи болған сияқты ій (ий > іи (иілу) (і) ине құрамында сақталған. Ш дыбысы кейін қосылуы мүмкін.

Туырлық: Кигіз туырлыќты ќазаќтыњ кигіз ‰йініњ тµрінде отыр едік, есік ашыќ т±р еді (М-Ж., 60). Кµрмек керек дегенін естіп Шоњ би: «ќ±дай раќмет ќылсын, тамам ер-тоќымды бір жерге ‰йдіріп ќойып, сабаны соныњ ‰стіне орнатып, туырлыќты тестіріп, піспектіњ басын сонан шыѓартып, далада ат ‰стінде т±рып пісет±ѓын ќылып ќойыпты (М-Ж., 86);

Туырлықтың еркін сипатын В. В. Радлов пен Л. Будагов, Ильминсий айтып өтті. Туырлық – кошмы, которыми покрывают остов юрты (Потанин, 325). Туырлық: тел. Туурға `киіз үйдің керегесінде (кäрäгä)`жабылатын киіз`, чаг. Тоғур `кеңдігіне қарағанда күрке анағұрлым ұзын`, тоғурlук ( < тоғур ~ lук) `күркені жабатын жоғарғы киіз`, қаз. туурлýк` күркенің төменгі бөлігін жабатын киіз` (РСл, III, с. 1457, 1163, 1164, 1460), қаз. (БСл) тубур `шалаш, жаппа (аралдағы)`, чаг. Тувурлуғ `киіз үйдің киізі` (РСл, III, с. 1515, 1516), дж. Туғур `палатканың түрі, кеңдігіне қарағанда күрке анағұрлым ұзын `. Туғурлуқ = дж. Торлуғ `күркені жабатын киіз` (РСл, III, с. 1432; БСл, I , с. 399). Б. О. Орузбаева былай деп жазды: «Слова типа туурдук `үйдің керегесін жабу үшін кететін киіз` (кейде туш туурдук < туш – бок, боковая сторона), желдик `потник` и.др. являются образованиями, первоначальная семантика которых состояла в указании назначения предмета, а затем уже конкретно – предметного значения»` (Словообразование в киргизском языке, с. 87 К. Дыйкановтың пікірі бойынша: қыр. Туур (туур + дук > туурдук), туркм. Дур (дур + лук > дурлук ). Капшыт (орыс тілінде `жан, сырт жаны деген мағына береді`) деген ұғымға әкеледі (Кыргыз тилинин тарихынан. 94 – бет). Аталған дериват түркі және монғол басқа фонетикалық сипатымен көрінеді: кейбірін көрсетеміз: монг. «туурга 1) турга `киіз үйдің киіз қабырғасы`, 2) `қабырға, құрылыстың қабырғасы`» (МРС, с. 427), п.-монг. Тугура `киіз үйдің киіз жапсырмасы, үйдің қабырғасы; киіз, туырлық, киіз үйдің төменгі жағының бел жапқышы`, қалм. `киіз үйдің киіз қабырғасы`, ст. Қалм. Туурга `қабырға` халх. Туурга, турга `киіз үйдің киіз қабырғасы` (Номинханов Ц.Д. с. 144), дж. Торлуғ `кішкене күркені жабатын шымылдық`, чаг. Тувағ `вуаль, күрке, шатырдың жанын жабатын киіз жапқыш` (РСл, III, с. 1187, 1516); ср. Дж. Туркурка`қабырға, вал`, дж., тар. Тоғра `көлденең, көлбеу`; алт., тел. Туура `көлденең, көлбең, енінен`, саг., койб. Тоғра `көлденең, көлбең`, тел., куман. Тооро `жаны, маңайы` (РСл, III, с. 1161, 1181, 1447, 1457), кирг. тура `енінен, көлденеңінен, жандары` (ЮСл, с. 773), каз. (диал.) тұрық (тұрық + ы > тұрқы): аяғының тұрқы `бір табан (аяқ)`; монғ. Туурай `бір жағына қарай қисаю` (МРС, с. 233), тел. Тууралан (<туурала+н)`жан-жаққа жүгіру`(РСл, III, с. 1449).

Жоғарыдағы мәліметтерге сүйене отырып: туырлық / туурдуқ / тоғурлук / туғурлуғ / тугурга / торлуғ / дурлук /туурһ / туурга / туурға формаларының `киіз, жанын жапқыш, киіз үйдің керегесі` деген мағынасы тора / тура `жаны, жан-жағы, бүйір жаны, көлденеңі, жазығы` және туурала, тууралан `жанымен жүру, жан-жаққа жүгіру` генетикалық жалпы лексикалық мағынасы бір болуы мүмкін (Жанпейісов, 35-36). Туырлық жөніндегі мәліметті Будагов сөздігінен де таба аласыз (1871: 364-365 беттер). Киіз үйдің жабдықтары туралы жазылған жоғарғы бөлімді қараңыз.

Түйін. Туырлық, ту-ыр-л-ық. Біздің ойымызша, туырлық атауындағы ту және «ту сыртынан» дегендегі екеуі бір сөз сияқты.

Киіз. Ханның асына киіз салыңыз (М-Ж., 94). Киіз үй бөлімінде айтылды – қараңыз.

Л. З. Будагов а. كاغد кягізъ (каз.كاغد ќаѓаз, т‰ркі. Простонар. كاغدкягідъ), бумага, почтовая бумага (для письма), пропускная бумага, т‰рк. امان كاغدي опасная грамота, паспортъ, тат. اقده كافد бумажн. деньги, ассигнація, рублевая бамажка, т.б. ќаѓаз, не ќаѓаздан жасалѓан заттарды атай берген (109); Енді бірде: дж. тат. кійіз, Будагов – кіизъ, (ки‰з, кз, кигиз – қазақша жазған – автор ) (Аб.Г. Баб.), тоб., алт., кіисъ, войлокъ, кошма, киіз ќұда ќыр., киз байпаќ, валенки, киз валять войлокъ, башќ, кизаќ шалашъ, кочевая кибитка; въ алт. кіизъ, винит. кииз ін значить также коса (см. примръ при гл. тасқамќ, стр. 335 гд вмсто слова ќиз иіін следуеть читатъ аќиз иіін (183); Қазаќта «киіз кітап» дейтін ±ѓым бар, б±л ±ѓым толыѓымен абыз аттарымен байланысты ж‰реді [20].

М-Ж. Көпеевтің де «киіз кітабын» номдыќтардыњ «ном» ќасиетті кітабын (еске салѓанды жµн кµрдік (Гумилев, 383). Кошма, ж., комы, мн. Войлок из овечьей шерсти, большой кусок такого войлока // спец., обл. Многорядный плод из мелкого леса (на Волге) (СД, 2, 183; СУ, I, 1493; БАС, 1956, 5, 1561; СФ, 2, 361; СШп, 201) [122, б.58]. Кошма, -ы, мн. кόшмы и кошмы`, кошм, кόмам и кошмάм, ж. Большой кусок войлока, войлочная подстилка. II пил. Кошмовый, -ая, -ое и кошомный, -ая, -ое. (ТСРЯ, 302). Ќошма // киіз: Єдетте киіз басу кєсібі ќазаќтарда маусымдыќ сипатта µтетін еді. Ол ќойды ќырќудан басталады да, ќырќылѓан ж‰нніњ барлыѓын µњдеп болѓанѓа дейін созылады. Ќазаќ халќыныњ µмірінде ќойдыњ ж‰нін µњдеудіњ ерекше мањызы болды. т.б. жасалу технологиясы сипатталады (Шањыраќ, 95-96 б). Сµйтсе, ола𠫦лы ж‰з ‰йсін Тоѓас би елініњ кісісіміз» десіпті. – Ќ±рым киізге тігіп алып, ќанжыѓамызѓа байлап ж‰рміз десті. – Кєне, алып келіњдер, кµрейік, – деді. Тігіп тастаѓан ќ±рым киіз алып келіп, сµктіріп кµріпті (М-Ж., 67); Ақ жүннен аппақ киіз басып, тұскиіз жасайды. Үшінші түлегенін күзем жүні дейді (М-Ж., 100);

Киіздердің түрлері ұшырасады. Киіз // кіись войлокъ, кошма, кир. киіз байпақ, киіз басу, башқ. шалаш, кочевая кибитка; алт. Кіисъ значить также коса (Будагов, 183). Салыстыру арќылы да ќошма // киіз екендігіне кµзіміз жеткендей болады. Малдыњ екі жаѓына тењ ѓып артылѓан ж‰кті алт. кощъ деген (Будагов, 82). Киіз > кошма > текемет шығу тегі бір сияқты.

Текемет. Бір түлеген жүнін қозының қарын жүні дейді. Одан текемет басып, қызға жасау қылады (М-Ж., 100); Тау мен тас, ағаш пен шөп, көл мен өзен Түріндей текеметтің түр жаратты (М-Ж., 23); Такеметы* одеяла, Посмотри, какие седла, Недоуздки и уздечки (ҚКБС, 12).

Такемет* – кошемный ковер кустарного производства (Тверитин:1935). Тыкамать – родъ накладныхъ войлоковъ (вышитые войлоки, въ которыхъ рисунокъ проведенъ блою ниткою и суконными вырзными накладками, обшитыми обыкновенно чернымъ плисомъ или бахромою изъ крашенаго конского волоса (Будагов, 397). Текемет сөзі о баста `орау, айналдыру` – деген мағына берген сияқты. Будагов: текерлекъ колесо, колесо вертится, кружок; текерлемекъ скатитъ, опракинуть, кататъ бревны, кататъ яица – дейді (367 бет). Тäкäмäт = текäмäт обшитый, украшенный узорами войлокъ; 2) полость съ узорами – (Радлов, III т. 1020). Ткаур тәкәуәр, текауар, текеур (тәк + ауәр, тек + еуар) жүйрік ат мағынасында (Оңдасынов, 80); Тек, текке тек тұр (тыныш тұр) оғызша; түзілді тегістелді. Иер түзілді – жер тегістелді (Қашқари, 175). Текеметь – из казахского teкämät «узорчатое войлочное одеяло» тоб. тekämät «полповик», узорчатый пояс» бараб. Tägämät «ковер» (Фасмер, ЭСРЯ: 36); Текеметь коверъ сшитый из цветных лоскутьев (Даль, ТСРЯ, 1882, 396). Текемет – текемет (Ислам Жеменей, 176). Текемет сөзімен теке, текше сөзінің түбірі бір болуы мүмкін. Текшее п. тақ. нечет, нечетный единичный, ара, свод, купол, балдахин; че : уменьшительный суффикс (Рүстемов, 279).

Түйін. Мәшһүр-Жүсіп текемет сөзін қыздың жасауына қосатын зат ретінде қолданған. Теке + мет түбір мен қосымшадан тұрады, -е көне түркі жұрнағы -мет (құрмет, керемет, ғанимет, сәлемет) сияқты сөздердің құрамындағы -мет. Текше метр тіркесінің де жұмысқа қатысы барлығы байқалады. Текмет < тек ~ тық ~ тік (тігу) түбір тұлғасынан шығуы мүмкін. Текемет > тік (шек) (тыкать, ткань) болуы мүмкін. Текемет > тікен. Шекпен бөлімін – қараңыз. Текемет пен сырмақ түбірлес және мағыналық жағынан ұқсастығы бар лексемалар.

Сырмақ. Үй сыртынан сырмақ жайып, күрке тігіпті (М-Ж., 1907); Шатырларды тіктіріп даярлаған, Төселіп көрпе, сырмақ гүл жайнаған (Мәшһүр-Жүсіп., 312);

Сырмақ – (сыр + мақ) сөзі киізді қабаттап сыру, тігу немесе төсеніш ретінде жерге сыра салу, сырғыта салу, сырып салу, сусыта салу мазмұнынан пайда болған демекпіз. Жасалуына байланысты үлкен сырмақ, кіші сырмақ, төрткүл сырмақ, Сары ала сырмақ, көкала сырмақ, атаулары бар. Моңғолия қазақтарының тілінде бір кісі отыратындай етіп жасалатын сырмақ түрі бар. Мұны «майауза» деп атайды. «Майауза» моңғол тілінде ер үстіне салынатын көпшік деген мағына береді (Б.Қ. Тлепин, 1997: 12).

Сырмақ сөзінің негізгі шығу тегі әлі анықталмағанға ұқсайды. Л. Будагов: тур. سرمه сырма 1) золотая нитка, سرمه كش шитое золотомъ (работа), سرمه كش золотошвей. 2) к. Сл. Шитое иголкой, родъ разноцвтнаго коврика سوزني 3) сÿрме = سورمه (Том I. 1869: 627). Каз. صرمق, صيرمق сырмақ – стегать, перематать, прицпить, привязать, кир.. Шить въ сторчку, صرشمق вцпиться, Кир. قوراب صراو съ наставами. 2) тур. = صرغامق сырғамық (Том. I. 1869: 699); Дж. Сырмакъ (= каз. صرمق сырмақ) стегать, шить سيريغ шовъ, рубецъ, سيريتمق пон. سيريلمق стр (Том. II. 1871 :405); Сыръ صر- краска (монг. ширъ) (Том. I. 1869: 698). Сыр мен сыз сөздерінің шығу гнезисі бір сияқты. Сыз – чертать, графить, чиркнуть спичку (Радлов, 4 т. 1 ч. 663).

Сырмақ – зат. Е. Түрлі түсті киізден матадан сырып, оюлап жасаған әшекейлі ұлттық үй жиһазы (ҚТТС, 1985: 591; ҚТС, 2002: 504; Шаңырақ, 1989: 97). Sыrlығ ajaқ: – сырлы аяқ, сырлы тостаған ; Sыrmақ – сырмақ: есіктің тоқымы (М. Қашқари, 1997. I том. 382, 531; Дж. Сызгырмакъ, выръзывать ножомъ (Том. II. 1871: 405). Сырдық: сырмақ (стеганная кошма – С. Аманжолов, 1977, 522). Сырмақ туралы қараңыз: Қасиманов (47); Қазақ өнері энциклопедиясы (637); Ислам Жеменей (169);

Сыз сөзі – түркі – монғолға ортақ сөз. Якут тілінде суруй – «жазу» деген сөз, чуваша «жазу, сызу» дегенді сыр дейді. Моңғол тілінде «сызу, сурет салу» деген мағынада зура (х) сөзі бар. Осы күнгі сурет (монғолша зурат) деген есім сөздің де түбірі – осы сур (сыр). Ал, сыр (сур) сөзінің өзге түркі тілдеріндегі фонетикалық варианты сыз (сыр). Түркі тілдерінің көпшілігінде з дыбысымен келетін кейбір сөздер чуваш тілінде (және монғол тілдерінде) р-мен айтылатындығы – тіл ғылымында белгілі құбылыс. Демек, сыз сөзінің о бастағы бір мағынасы «жазу» болған [99]. Ә. Қайдар сыз «черта», «линия» и кирг. Чий «проводить черту», «записывать» и мн. Др (Қазақ тілінің өзекті мәселелері. 1998: 81 б.). Олай болса, сырмақ // сырық // сырлы аяқ //сыр // сүрме // сырға сөздері түбірлес пе деп ойлаймыз. Сыр + мақ деп екіге бөліп қарастыруға болатын сияқты. Б. Тлепин (сыр + мақ) деп дұрыс бөлген. -Мақ (піспек, оймақ, шақпақ, құймақ) зат есім жасайтын жұрнақ (Ысқақов, 1991: 156).

Түйін. Сыр > жазу > сурет салу > өрнек салу > сыру > сырмақ. Сыр түбір тұлғасы мен ой (оймақ>ою) «ойма» жазу болған, текемет// тек (тік) шығу генезисі бір сияқты.

Бөстек. Бөстегім құтылдың ба Көтібақтан? «Күйші» деп бабын білмей кінә таққан (Абай, 125). Оңдап сал төрде жатқан бөстегіңді (М-Ж., 1907: 25); Бөстек – сеңсеңнен яғни аң терісінен құрап тіккен төсеніш [6, б.127]. Бөстек // бөрі // бөдене // бөкен // бөрте // бөрік // бөдене (бө+дене) // бөрлі сөздерінің байланысына көңіл аударсақ, бірден бө морфемасы көзге түседі. Балибан – жастық, бөстек (балибан деп оқылса да, харакаттары айтылу кезде, әр түрлі қойыла береді булибан, белибан – А.Қ.) богрүл – бүйірлері ақ ала ат; басін (басэн) – бөксе (М. Қашқари, II т. 54, 78, 80 беттер); Томановтың көне сөздер (түбірлер) екі не үш әріптен болған. Неғұрлым сөзде дыбыс (әріп, фонема) аз болса, соғұрлым сөз көне деген тұжырымын еске ала отырып, түбірі бө болуы әбден мүмкін. Стек (с + т+ ек ) морфемасы М. Қашқаридің бөгрек (бүйрек), *төшек (төсек), көнек (құлан) -ек көне морфемасы кездеседі (418, б.446-450) с мен т екеуі де қатаң, екіншіден бәсэн дегендегі с бөстекке әсер еткені ықтимал. Бөстек ~ төсек сөздерінің мағынасы бір сияқты. Мысалы, Тюсек – матрац из войлоков, прошитых и обшитых материей (Потанин, 144). Безек: зер, әшекей; Бөz - стек тігілетін бөз деп түсіндірген (М. Қашқари) büz – «Вязь» (курд), вострог (аг) куртка, бости (бодать) – толкать, бить, колотить рогами (Фасмер, 199 бет). Безек – зер, әшекей болса, бüz – ұру, бөстек заттың атауы арасында байланыс болуы да мүмкін. Бір жағынан бөz сөзі мен тек бірігіп барып бөстек атауына арқау болуы мүмкін деген де ой бар. Е. Жанпейісов бөрі тува диалектісінде бөрук/börök болғандығын жазады (ЭСТЯ-1980, с. 220). Соңғысы ең көне тұлғасы болып табылады. Өзінің көне тұлғасын қазақ тіліндегі: бөлтірік бөрік астында – деген тіркестің құрамында сақтаған. Сол сияқты жау жоқ деме жар астында, бөрі жоқ деме бөрік астында деген мақал бар. Біріншісінде: бөлтірік, екіншісінде: бөрі. Бөріктің этимологиясын: қаз. бөрігу, бөріктіру `шатастыру, қателестіру, көтерілу (адамдарға қатысты көпшік қоя сөйлеу), крм., кум., қаз. Bür `көтерілу (су ішіде), заттың бетіндегі кедір-бұдыр`, крм., кум. Bür `лист (жапырақ), тел., алт., саг. Пÿр`ағаштық жапырағы`, бÿрÿк `әжім, қыртыс, қатпар` (РСл, IV, с. 1397, 1885, 1888); МК. Böri `бұлақтың көзін ағашпен шегендеу`(ДТС, с. 113); М. Рясянен böri сөзінің қатарына қаз. Böltürük < bör – türük `бөлтірік` мағынасында қолданады. Бұдан ертеректе böltürük, монғ. Beltereg < bertereg т.б. Рамстедті қызықтырды (ЭСТЯ – 1978, с. 1221) [10, б.92]. ...Иленбеген теріден жасалатын төсенішті тулақ, иленгенін бөстек деген (С.М., – Б. 106).

Түйін. Бұдан шығатын қортынды бөрі > bör деп қарастыру да жоқ емес. Бөстек > тай тері > тулақ > көпшік.

Қазан-жабдық. Әркім білген жабдығын естіп жатыр, Бас қоймаған дін есен өтіп жатыр (М-Ж., 17); Білеміз өлуді анық, жабдығы жоқ, «Әлі көп жасаймыз!» – деп көңіліміз тоқ (М-Ж., 154); Тµрт тењменен жібердім екі т‰йе, Асыл жабдыќ м±расын єкесініњ (ЌКБС, 90);

Киіз үйдің қажетті заттарының бірі – қазан. Қазан түркі ұғымында үлкен мәнге ие болған. Тай қазан – тайдың еті сиятындай үлкен қазан (Жанпейісов, 129). «Қазан» ауызы жоғары болсын» – деген сөз осыдан қалған. Абылайдың Қаз дауысты Қазбек биден қашып асулы күйінде тастап кеткен қара қазаны болған. «Қазан асу», «ас асу» сөзі мен бірге «жабдық» сөзі де синоним есебінде қолданылған); (Сол кезде асбасшыларын Бµгеуіл дейді екен – С.Д.); Ќазаќтыњ ас – той деген мерекесі болады; Асќа барайыќ деп жатырмыз, біздіњ басы артыќ ер – тоќымдарымыз, басы артыќ киімдеріміз болады (М-Ж., 57); Татарбай деген ќ±л екен Б±л ќ±л ас жасаушыларѓа ќожайын екен (М-Ж., 56);

Жабдық – ат әбзелдері есебінде жұмсалады. Жабдыќ сµзініњ т‰ркі тілінде бірнеше мағынасы бар. 1. даярлау - ±йѓыр. Диалек. Мал. Жолѓа, сапарѓа дайындыќ ж‰ргізу, жинау, дайындау.±йѓыр. диалек; 2. жабдыќтау, ќажетті затпен ќамтамасыз ету, ќамтамасыз ету; 3. жасау, ж‰зеге асыру – ќырѓ. Диалек; 4. ќ±ру. Г. Рамстедтіњ пікіріне с‰йенген М. Рэсэнен ж,абды монѓол. Ž,abdu-`уаќыттыњ болуы; ќорќыту` дегенді айтады. Г. Рамстедтіњ ќарастыруы бойынша т‰ркі формасы монѓолдыњ ž,abdu- мағынасы `жиналу (бір нєрсе істеу), істеуге ниет білдіру, м‰мкіндікті пайдалану`, µте жуыќ келеді (Ram. KWd. 462). Жабды сµзіне -ќ зат есім тудырушы ж±рнаќ жалѓану арќылы заттыњ ќолданылуынан, сол заттыњ ќолданылуыныњ аты пайда болѓан. Ж,абды-ќ ќыр., ж,аптыќ ќыр., жабдыќ ќаз., ж,абдук µз., ±йѓ. Диалек. Мал. УНС 190 (хот.), (ќашќ). Будагов: жабдыќ сµзініњ ќырѓыз, ±йѓыр т.б. диалектілерде заттар, керекті заттар, жабдыќтыњ заттары, єскери жабдыќ, ќару-жараќ, ќамтамасыз ету, керек-жараќтар, жинау, ‰й заттары, жадыѓаттар, даярлану, тырысу, орындап шыѓуѓа тырысу .т.б. мағынасын атап кµрсетеді. Ж,абыќ – ќыр., (ќырѓ., ќазан.); жабыќ ќаз.; йабык тат., тат диалек. ДСТ 158, баш., баш.диал. Макс. ВД 205, Тен 63, Р III 279 (казан). Буд. (казан., баш.), йапах чув.; йăпах сµздерімен жабдыќ + жабыќ салыстыруѓа болар еді [22, б.9-10]. Н. А. Баскаков жабгу ~ ябгу (Bosworth, Clauson, 1965) `вождь, правитель` - титул верховного правителя у хазар, булгра и у других древнетюркских народов (ДТС, 222; Golden, 1980, p. 187-190): 1) < < ир. Кушан. Санскр. jamuga < jam- `приказывать, командовать, руководить, быть во главе` > правитель (Golden, 1980); 2) < < кит. > совр. šаn-ju > džabүu (Menges, 1968, p. 88) (Баск. 1985: -С. 41).

Ќазан µз мағынасында зат есім. Ал, ќолданысына ќарай су ќ±ю, ет салу т.б. дайындау ±ѓымымен сай келеді. Ол сөздің мәнісі қырғыз ошақ алмайды, үш тасты ошақ қылып, қазан асады (М-Ж., 71); Асулы күнде қазан қайнауы жоқ (М-Ж., 35); Жайдағы дастарқанды қазаныңды ас (М-Ж., 94); Қазақ дәстүріне байланысты: Қылуға жарыс қазан сойып тайды (М-Ж., 95); Жабдыќ ~ жабыќ: жап (б) т‰бір етістігінен туѓан деп ќарастыруѓа да болады. Ќимыл есімді жап (б + у) жабу, ќамтамасыз ету сµзініњ де тууына т‰рткі болѓан деп ойлаймыз. Т‰йеніњ ‰стіне жабатын жабу т‰бірлес сµздер. Мысалы: ¤зіне киім, малына жабу, артыѓын сатып, керек-жараќ алады; Бір ќабат ж‰нін «жабаѓы» деп атайды (М-Ж., 100); К‰містен ќоњырау таќтырып, Жібектен жабу жаптырып (Ќыз Жібек, 9); Жаба тоќып жасырѓан Талайдыњ жардым шиќанын (Шєкєрім, 236); Жауыр атты мен жаба тоќып ж‰рсем, Мен сыќылды кµрпілдес неге керек? (ЌКБС, 50); Затты жабу, ќымтау сµзінен келіп, єзірлену, жабдыќ дайындау сµзіне ауысќан. Павлодар облысында «жабдыќ» – деп, кісі µлген к‰нгі жасалатын ќам-єрекет, ќайтыс болѓан кісініњ 7-не, 40-на не жылына баруын (жабдыќќа барамыз) дейді. Жабдыќ > ќазан сµзініњ семантикалыќ мағынасы ±ласуы негізінде жасалѓан сµз. Демек, жабдыќтыњ о бастаѓы мағынасы ќазан деп ±йѓаруѓа болады деп ойлаймыз. ҚКБС жырының Тверитин нұсқасында: В казанах варилось мясо, Жеребят, барашков сытых – деген жол бар. М-Ж. Көпеев жазбасында: «Осыдан, Абылайдыњ басын алмасам, ќатынын ат кµтіне салмасам, ќара ќазанын ќаќ жармасам, єкем Ќазыбектіњ аруаѓы µзімді ±рсын» деп ќарѓанып, атќа мінді; Ашулыныњ алдында т±рма деген, кµшіњіз, аќыры ќазанды асулы бойында ж±ртќа ќалдырыњыз; ¤здері келер де, даяр асулы ќазанѓа тамаќ ќылып ішер; Сонан соњ, ќара ќазанын алдыќ ќой деп, ашуы басылар да кµњілі тынар. Ол сµзініњ мєнісі ќырѓыз ошаќ алмайды, ‰ш тасты ошаќ ќылып, ќазан асады, кµшкенде ол тасты артып кµше ме, ж±ртта ќалмаќ ќой» – деген жолдар бар (М-Ж., 71); Жап т‰бір сµзініњ де т‰ркі тілдерінде бірнеше фонетикалыќ µзгерістерге ±шырап барып єрт‰рлі мағына беретіні бар.

Тасқазан. И. Исмайылов дашқазан лексемасы өзбек сөздігінде `үлкен шойын котел` (Узбекско-русский словарь. М., 1959. С. 132), ұйғыр тілінде – `үлкен котел (Наджип Э. Уйгурско-русский словарь. М., 1968. С. 435), қырғыз тілінде `үлкен котел` (Юдахин К. Киргизско-русский словарь. М., 1965. С. 188). Исмайлов дашқазан сөзін үш компонентке да+аш+қазан деп қарастырады ал `үлкен` деген мағынаны бірінші компоненті да береді дейді. Қытай және дунган тілінде да `үлкен` мағынасын білдіреді. Түркі тілінде да (та) `үлкен` мағынасын білдіреді. Біздің ойымызша дамолда `үлкен молда` деген сөздің құрамындағы да «үлкен» деген мағынаны береді (А.Қ.). Екінші компоненттегі ш аш//ас `тағам, палау` мағынасын білдіретін сөзден қысқарған. Бұдан келіп: да `үлкен` + аш `түстік, тағам`+ қазан >да (а) ш қазан > дашқазан (тасқазан – А. Қ.) деп семантикалық өрісін көрсетеді (ПЭ, 93). Су қайнататын «тас құмған» ертеректе тастан ойылып жасалды да кейіннен шойыннан құйылғаны базарда сатылған. Оның да аты «Тасқұмған» деп аталады (С. М., б. 106).

В современных тюркоязычных регионах бытуют слова қазан, қасқан, кашик, қача. В Древнетюркском словаре зарегистрировано слова qа (ДТС 399) в значении `вообще посуда, сосуд`. Если qа - ` посуда вообще`, то значит, в процессе длительного развития языка оно могло стать источником образования слов қазан, қасқан, қашиқ, қача. В «Диване» Махмута Кашкари есть слова kazїz, обозначающее деревянную посуду (МҚ., 363). И. Исмайлов qа (қа) `ыдыс` -зан, -сқан, -шиқ, -ча т.б. сөз тудырушы жұрнақ деп қарастырады [ПЭ, 94]. Біздің ойымызша, жоғарыда айтылғандай қасық, қазан, қазық т.б. қаз (қазу) жерді қазу етістігімен тығыз байланысты сияқты.

Түйін. Жап > жабу > ќазан жабу >ќазан асу >дайындалу > жабдыќ. Жабдық>қазан.

Ұршық киіз үй жабдықтарына жатпаса да, үй құралы ретінде талдағанды дұрыс көрдік.

Ұршық. Үйінде пайда үшін ұршық үйіріп (М-Ж., 138); Жіп қылып, ұршыққа иіріп, зырылдатып, Кез болдым уқаланып қатындарға (М-Ж., 132);

Ұршық: урчук – веретено (Радлов, 1 том. Часть 2: 1671). Тува., эргидер (Рус.-тув.сл., 1980, 231), якут. Эргичий (Рус.-як.сл. 1968, 248), монғолша орчих (Мон. – каз. Сөз. 1954, 132), қалм. Эргх (Рус. –кал. Сл.1964, 260). Көне түркі тілінде йіг – веретено (ДТС, 260), йігне – инее (ДТС, 261). Демек, ұршық сөзінің бастапқы сипаты: йу (о) р – шық. Йіг // йігне ортақ түбірі (йі / у), -р етістік жасайтын қосымша. ДТС: йерге – обертывать, заворачивать, туынды етістіктің қимыл есім тұлғасы (-ге). Қазақ тіліндегі ұршық сөзінің абсолют басында айтылған й – дің редукциялануы, сөйтіп келесі дауыстының қысаңдануы арқылы барып қалыптасқан. Сонымен, йір де, ұршық та туынды түбір. Ежелгі түбір әдепкі тұлғасында сақталмаған (Томанов, 146). (Қараңыз: жөргек бөлімін.). Бұл - ер, ұр түбіріне чек ~ чік ~ чұк жұрнақтары да Ж. Манкеева айтқан жолмен жалғануы мүмкін. Қ. Баянқол, А. Жылқыбаева: «-Шік қосымшасы сияқты экспрессивтік, эмоциялық реңк туғызатын қосымшалар қазақ тілінде аз емес. Оған мысал ретінде -шақ//-шек (құлыншақ, інішек, сұраншақ) -қай // -кей (балақай, жалаңқай) , -мақ//-мек (жетімек), -тай// -тей (құйтымтай) зіңгіттей, ай/й (ағай, абай, тұштақай, шошақай) -тақ//-тек (жеңілтек), -сымақ (жетімсымақ) -сақ (жарамсақ), -соқ (кездемсоқ), -сек (келімсек)-ш (сәулеш, тыраш) т.б. қосымшаларын келтіруге болады» – дейді (Сөз мағыналарының негіздері. 2002: 50 б).

Түйін. Йіг (йі / у), -р > йіг // йігне > йерге >(-ге) > йу (о) р – шық сияқты даму жолын көрсетуге болатын сияқты.

Жүкаяқ (жүк + аяқ) жүк – салмақ, жүк (ЭСТЯ, 262). ІҮК үйік; жүк «Бір үйік бидай» Бұл сөз малға артатын жүк пен соған ұқсас нәрселерге қолданылады (МҚ. 1989. 3 том, 12). Жүкаяқ (Іüкауад) зат. Үüklük , Sandik; Жүк, -й (Jük, -ді) зат 1 Үüк. Жүк машинасы. Ауысп: 2. Баланың ауруы үлкен жүк. Аяқ, -ғы (ауад, -ді) зат. 1. Ауак (Қазақша – түрікше сөздік, Тұран, 2003: 38, 162). Жүк – багаж; вьюк; груз; кладь, Обоз; нагрузка (Қ. Бектаев. ҮҚОС, 1999: 704). АLАҚ, Айақ; аяқ, кесе. Оғыздар мұны білмейді. Олар мұндай нәрсені шапақ – шанақ дейді. Айақ: аяқ азақ – адзақ деп те айтылады (МҚ. 1 том, 1997: 114). Махмұт Қашқари: аяқ //адзақ > Бұзағу башы болғанша, өткір адзақы болған иг. ДЗ аффрикаты арқылы жазған. Д және з кейде ж қосындылары күні бүгінге дейін ажырап болған жоқ.

Қ. Жұбанов: Чуваш етікті ад + ы дейді, тәуелденгенде адысы дейді. Ай - ақ кішкене ат деген сөз. Өзінен басқаны біліп келіп, кейін өзін білген адам. Ат пен итті білген, аяқты кейін білген; ат - ад; атта - ат бол, ад + ын; ыдыс - ыд-ад. Аяқ: ай - ат (ад, ай); ақ - ыдыс. Аяқ - ыдыс демек. Татарлар иттік дейді. Демек а-е-и бәрі бір фонема болғандығы байқалады. Ыдыс-тың да ат-қа байланысы бар. Өйткені, ыдыс бұрын малдың (аттың) тұяғынан жасалуы керек (122). [12, б.121-122]. Ғ. Мұсабаев: қазақ тілінің айақ (аяқ) деудің орнына адақ, адағында (аяғында), адақталды (аяқталды) делінетіні бар [85]. Аяқ. 1. (Шымк., Қызылқ) атпен басатын қырман. Қырманға бастырылған тары екі аяқ болады (ҚТДС, 1 кітап, 1998:82). Жүкаяқ: жүк астына қоятын төрт аяқты ағаштан жасалған бұйым ( ҚТТС, 4 том, 1979: 257). Қалмақтар ерте уақытта жүкаяқтарын тастап қашқан (М-Ж., 1907: 17); Жүк ~ түк халықтық өлшем. Х. Арғынбаев: жүкаяқ ылғи ағаштан жасалады – деген сөзінің де маңызы бар [58, б.40]. Ә. Қайдар: айақ, айок, айа, айас сияқты варианттарын жазып, олардың түрлі мағына беретінін жазып көрсеткен: айақ-адақ-азақ-атах т.б. (Түркітануға кіріспе: 97, 207).

Түйін. Аяқ > адзақ > адақ: ад – ат // ай – ақ, ад (адын) // ыд (ыдын) түбірлес сөздер деуге болады. Жүкаяқ > Jükадзақ пен әбдіре зат сақтайтын киіз үй жабдығы.

Әбдіре. Қол сандықтан айдаһар жылан шықты (М-Ж., 101). Қалайы сандық ішіндей, Алтын ділдә алпыс мың (М-Ж., 35). Меруерт, маржан, інжу әбдіреде жатты – кім көрді? Тізілсе, жұрт көзіне түсетұғын болды. Қара сөз солардың әбдіреде жатқаны (М-Ж., 98).

Абдыра или абдара – ящикъ (Будагов, 391). Әбдіре тек қана «сандық» емес, «кебеже» мағынасында қолданылады. Монғ. (авдар – кебеже, сандық (Мон.-қаз. Сөз., 1954); Қалмақша: авдр – сундук (Рус. –қал. Сл., 1964). Абдари – қол сандықша (Пер.-рус. Сл. 1983). Нұрмағамбетов: манж. Абдари моо емен ағаш деген ұғым береді, демек, әбдірә - ағаштан жасалған зат дейді (34). Әбдірә > ағаш. Үлкен ағаш та болуы мүмкін Абантұс اَبَنوسْ – эбеновое дерево (въ Индіи бываеть блое, плодъ его называется тандұ تندو – diasрiras ebenum – Hunter Hind. Dic. Баберъ – 427) (Будагов, 1 том. 1869: 6). А. صندوق сундукъ, мн. صناديق, сандиқ, ящикъ, صندوقجه сундучокъ, ларчикъ для драгоцнностей, сундукъ для храненія денгъ, касса, бауль кожан. чемоданъ, банкъ, публичная касса, сундучникъ (Будагов, 704). Киім-кешек, әр түрлі уақ-түйек бұйымдар сақтау үшін үлкенді-кішілі қол сандық, әбдіре және жағлан пайдаланған [58].

Түйін. Әбдірә > сандық > (үлкен ағаш, ағаштан жасалған деген мағынада болуы мүмкін). Әбдіре мен асадал үй жабдығы. Абантұс > абдра > әбдіре >үлкен ағаш.

Асадал. Ас + адал деп екіге бөліп қарастыруға негіз бар сияқты. Бірінші компоненті – ас. Ас салып жейін деп ең қылып табақ? (М-Ж., 6); Бойына жесең інжір сіңеді асың (М-Ж., 74);

Асадалы: ыдыс-аяқ қоятын орын, шкаф тәрізді нәрсе (С. Аманжолов, 1959: 356). Бірінші компоненті «Ас» лексемасы жоғарыда біршама қаралды. Дегенмен, жиналған деректерге шолу жасайтын боламыз. Аш сөзін көне ирандық аš лексема дейді (ЭСТЯ. 210). Ас // аш көне түркі тілдерінде `суп (похлебка)`пысқан тамақ, пысқан еттен ғана дайындалған тамақ емес, өсімдіктерден де дайындалаған тағам атаулары. Сондықтан, ас көне мағынасы `тағам, ас`. Сол сияқты, `кісі өлгенде берілетін ас`. [7, б.73-75]. Арабша «дәм», «тағам» деген сөздің қазақша мағынасы – «ас», «тамақ». Дәмді жоғары тұтатын қазақ «дәм-тұзымды тат, расыңды айт» дейді (С.М., 112 б.). Павлодар облысында кісі қайтқаннан кейін «астың» орнына «жабдық» дейді. М-Ж. Көпеев ас сөзінің орнына ауқат, қорек диалектісін қолданады. Халықтың бәрін жинап ап, Түрлі ауқат беріп бөгеді (М-Ж., 227); Онда мен немен ауқат қылдым десем; Қорек ғып жаттың дейді қызыл қанды; Басында ауқат кешірген көп жан жатып (М-Ж., 87). Мәшһүр-Жүсіп: Қызбайтын көрінсе де жерік асы, шешендер – мәуелі ағаш, сөз – бір жеміс деген мысалда жерік ас тіркесін пайдаланған. С. Аманжолов: Ауқат в литературном языке оно означает состояние, а здесь: тамақ, ас (пища, еда) деп түсінік береді [24, б.358]; А. Жилкумбаева ас (тағам) атауларына тоқталған [9, б.310-314].

Жалпы зерттеу көрсеткендей, барлығының семантикалық өзегі `тамақ, тамақтану` болып табылады. Екінші компоненті – адал. Адалбақан мен байланысы бар сияқты. Адал сөзінің негізі ада (ада деген сөз – мүлде, мүтте сөздерімен синонимдік қатарға енетін, арғы тегі арабтан тараған сөз – Ғ. Мұсабаев, 15). Ада – ада бар! Принеси жертву – деген сөздігінде (Радлов, 477); Адал – чистый, святой (В.В. Радлов, 1 том. 1 часть. 1893: 482). Адал (а) (хәлал) Діни 1. Таза пайдалануға жарамды. 2. ауыс. Ақ ниет турашыл, әділ (Бекмұхаметов, 19). Адал – позволенный, не запрещаемый закономь, считать законнымь; адалбақан – срзанная верхушка дерева, сучковатая (на ней вшають мясо – Л. З. Будагов, том -1. 1869: 20). Ыдыс-аяқ сақтау үшін ағаштан жасалатын бұйымның бірі – асадал [58, б.44].

Түйін. Тегі: ада > ад `таза, адал` болуы мүмкін. Асадал мен адалбақан байланысты сөздер сияқты. Кебеже де үй жабдығына жатады. Сөз арасында адская жизнь дегендегі адская сөзінің түбірі ад көне түркі сөзі екендігінде күмән жоқ. Өйткені, Будагов адра қалғыр тіркесін осироттъ, опустть по смерти мужа и подоб. – Илм.: произносится также: адра – адра ғалғыр погиби! Провались! (Будагов, 20 ). Қараңыз: Ожегов., Шведова.: ад дәл осы мағынада айтылады. Демек, адалбақан мен адра, адрна сөздерінің арасында мифтік бір байланыс бар сияқты.

Кебеже. Бойы бір қарыс, кемпірдің кебежесіндей еді (М-Ж., 36). Бірі қарын кебежесінде, бірі қап, бірі күллі денеңді аралайтұғын қан (М-Ж., 97). Бір кебежесі бар екен иген талдан (М-Ж., 62) .Ол түйенің шөгінде бесік бар екен, кебеже бар екен (М-Ж., 1907: 4).

А. Жартыбаева да құнды пікір келтіреді. Мысалы: Фиксируя его во время экспедиции по сбору и изучению географических и статистических метариалов, Красовский в 1863 г. предположил расшифровку этого названия. Одну из вещей домашнего обихода казахи называют кебеже, и она имеет не ровную, а несколько приподнятую по плоскости крышку. Во время кочевки кебеже располагается на самому верху груза и имеет вид вершины горы. При некотором воображении сходство между ними не трудно обнаружить (Матр. для. геог. и стат. Росси. 1968. С. 13) деп, бейнесі жағығынан қарқараға ұқсастырады (ПЭТЯ, 1990: 307). Бұл туралы қарқара бас киім деген бөлімді қараңыз.

Кир. كبجه кебеже, кибеже (вм. п. كجاوه) ящикъ, въ которомъ возять дтей на верблюд; ящикъ, въ которомъ находятся състн. Припасы (Будагов, 1871: 112).

Кебеже – ескі ағаштан сырлап істелген, ішіне түрлі заттар салатын ыдыс (ҚТТС, 1959, I том: 279; Шаңырақ, 1989: 95; С.Қасиманов, 1995: 201; ҚӨЭ, 2002, 256). Кәджауә а. Кебеже. Түйеге, атқа тағы да басқа текше тәрізді ағаштан жасалған сандық (Н.Оңдасынов, 1974: 212). Кебеже – (Түркімен, Красноводск ауданы, Ашхабат облысы, Ташауыз облысы, Мары облысы) түйемен көшіп-қону кезінде бала отырғызатын ағаш жәшік тәрізді бұйым. Кебеже шана (Ақтөбе, Жұрын ауданы, Ойыл) (Диал. Сөз. 1996).

Кебеже (кеб (п) еже) екі сөзден тұратын сияқты. Кеб (п) дыбысы тілдің даму барысында фонетикалық өзгеріске ұшыраған. Кеп як., «киеп» форма мағынасын береді. Монғ. Хэв – қалып (Қаз.-мон. Сөз., 1977, 175); Қалм. Кев – тұлға (Рус.-кал.сл., 1964, 751). Қырғ. Кеп – қалып, киім, маска (Юдахин, 375). Нұрмағамбетов (135), Сыздықованы (65) – қараңыз. Р. Сыздықова «кебенек» сөзінің түбірі «кеп» болар дейді. Қазақ тілінде кебенек келгір деген қарғыс бар. Демек, «кеп» – тің бір мағынасы «өлім келсін» деген болар. Еже -е (же) тамақ же, жем сөздерінің құрамында сақталған сияқты. Олай болса, еже (жем `ішіп – жем`) атауының ықшамдалған түрі болуы мүмкін. Каз. имъ (ж(е)м – А.Қ.) – ядро, зерно (въ плодахъ), а. іеммъ, мн. жжем. море, океанъ. а. дикій голубь. (Будагов, 365). Кебеже>кеп+жем. Кебеже көбінесе ас, тағам салуға арналып ағаштан жасалған, оюлы үлкен сырлы сандық. С. Қасиманов бұл атаудың құрамын кебі - қап, жем - ас деп анықтайды (Ж. А. Манкеева, 1997: 229). Бұл сөздерге А. Қ. Сейілхан да мән берген (2001). Е. Жанпейісов: Жүк аяқ – жүк жиятын, ұзынша келген, аласалау орындық тәрізді нәрсе. Бұрын тамақ сақтайтын, сондай-ақ көшкенде түйеге теңдеп, ішіне жас балаларды отырғызатын сандықшаны осылай кебеже деп атаған. М-Ж. Көпеев тура осы сөзге қатысты былай дейді: Бір шөкті түйені шөкімен алып шығыпты. Ол түйенің шөгінде бесік бар екен, кебеже бар екен (Сарыарқа кімдікі екендігі? 1907. – Б.4 ). *Шөке – окружность груди верблюда (Будагов, 497 б.). Кебеже лексемасы қазақ тілінде қазір онша қолданылмайтынын айтады [37, б.127]. Дегенмен, ел ішінде әлі де болса үлкендер кебеже сөзін қолданатынын байқадық. Қазақ ежелден азық-түлік сақтауға кебежені пайдаланған [58, б.42].

Түйін. Кебеже, кебін, кебіс, кепеш түркінің түбірлес төл сөздері сияқты. Кебеже > кебін > кепеш > кеп (б) түбір тұлғалары байланысты болуы мүмкін. Семантикалық бір мағынасы – кептіру (сақтау, су қылмау т.б.).

Қорыта келгенде, киіз үй жабдықтарына: кереге, шаңырақ, уық, бақан, адалбақан, күлдіреуіш, ши, түндік, үзік, туырлақ, киіз, текемет, сырмақ, бөстек, қазан-жабдық, ұршық, жүкаяқ, әбдіре, асадал, кебеже жатады. Бұлар өз ішінде киіз үйдің сүйектері және үй жабдықтары болып бөлінетіні белгілі болды. Қазан-жабдық (ас//қазан) негізінен мағынасы жағынан «өлік жөнелту» лексикасына жатады, бірақ кейбір қағидасы ыдыс-аяққа жататыны көрінді. Сол сияқты ұршықты да үй жабдығына жатқыздық. Киіз үй жабдықтарына үй сүйектерінен басқа: тамақ-ас сақтайтын: жүк аяқ, әбдіре, асадал, кебеже жатады. Ал, саба (қор), көнек, қанар>тағар>дағар>торсық >мес > қауға сұйық тамақ құйылатын, сақтайтын ыдыстар; олар өзі ішінде түрлі зат сақтайтын: қоржын, бөктергі, қанжыға, қанар, талыс, шөншік, боқжама, боқша, бойра, бүктеме болып бөлінеді. Нақты ас-тамақ ішетін ыдыс-аяқ: аяқ-табақ, табақ, тостаған, құман, құмыраша, кесе, қазан, қасық. Бұларды жалпы ыдыс-аяқтан жеке бөліп алмай-ақ бірге қарастырдық.