«Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы заттық мәдениет лексикасы» : Монография. 1 том. Павлодар : Кереку, 2008. 244 б
| Вид материала | Монография |
- Избранное, 886.75kb.
- Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25)(075. 8) Ббк 63. 3(5Каз)я73, 3259kb.
- История зарубежной социологии Учебно-методическое пособие для студентов всех специальностей, 725.22kb.
- Габит Нажмединович Иренов. Павлодар: Павлодар гос ун-т, 2008. 285 с. Isbn 9965-08-323-1:, 414.13kb.
- Учебное пособие Павлодар Кереку 2010 удк 53 (075. 8) Ббк 22. 3я73, 1449.38kb.
- Врамках программы «Прометей» Павлодар Кереку 2009 удк 316(038) ббк 81. 2Англ-4+60., 1211.12kb.
- Қазақстан Республикасының Мәдениет министрлігі, 186.4kb.
- Врамках программы «Прометей» Павлодар удк 94(574. 25) Ббк 63. 3(5Каз), 6238.86kb.
- Врамках программы «Прометей» Павлодар 2007 удк ббк 63. 3(5Каз), 8203.42kb.
- Список публикаций сотрудников Апатитского филиала мгту в 2008 году Монографии, 492.82kb.
Киіз үйдің жабдықтары
Кереге: Сүйретпелерін керегенің басына іліп қоятұғын қылады екен (М-Ж., 29 бет.). Атпенен желі тарттырдым кереге бойы шалғынға (М-Ж., 35); Айналасы кереге, төбесі уық (М-Ж., 81).
Кереге (kerege) зат. Katlanip açilabilir, kafes şekeindeki destek (otağ, caйdir) (Қазақша-түрікше сөздік, 2003: – Б. 201).
Г. Н. Потанин джабык – верхний край кереге, т.е. юрточной решетки деп жазған [59, б.149]. Л. Будагов: Кереге كراكه – кяряія, р
шетка, составляющая основаніе или стны (такъ называють киргизы и стны домовъ ); она состоить изъ полотенъ ќанат (говорится алты ќанат ±й – кибитка о шести крыльяхъ, въ шесть плотенъ или звеньевъ), кереге басы или ќ±лаќ развилко – бразная вершины ршетки, кереге аяѓы таковыя же снизу, сағанақ кончики ршетки съ боку, ірге эріэ нижняя часть ръшетки (отсюда угроза непослушному сыну: іргеден шыѓарып жіберемін – я тебя прогоню изъ подъ ршетки, т.е. без надла, какъ собаку). Полочки ршетки скрпляются ремешками изъ верблюжьей кожи, называемыми көк кёкъ, гл. көктеу скрпить такими ремешками, көз сквжины, въ которыя продваются ремешки, уық или ауық унины, выгнутыя палки выше ршетки, уық бау снурки, которыми привязываются унины къ ршетк; верхній конецъ унины къ ршетк; верхній конецъ унинъ четырегранно заостренный – қалым, отсюда гл. қалымдау заострить унину; шаңырақ отверстіе кровли, куда всавляются концами унины; оно длается круглое, каъ большое колесо, изъ березоваго дерева и иметъ перекрестные радіусы – күлдіреуіш т.б. [8, б.164]. Кир. Алт. Кереіе – кереге ръшетка у кибитки, юрты, алт. Ръшеточная юрта (Будагов, 2 т: 120). Керве `стена, вал`; `край` Қара чынның кервеге тусуп – тро `спустился на стену «Черного города»`. РСл., II, 1365: кірбә (шорск.: толес)`узкий берег`; `вал, край` (Малов, 67). Кереге қыр., қаз., диал. Аманж. 384, ноғ., ққалп., алт., kerege (вост.-тюрк); кäрäғä (алт., тел.); керагә өз.; кирәгә баш.; кöрге (шағ). Кереге сөзінің түрлі мағынасы бар: ағаш шарбақ, киіз үйдің ағаш қаңқасы, күркенің қабырғасы, қамыстан тұрғызылған, қабырғасы ағаш, палатка, (үйдің шарбағы), бес, алты, жеті қанат үй, көшуге дайындалған жүк, кілем, палас және көрпешік (түйенің қомы), шарап алатын орын, кереге там, шатыр, киіз үй, көшпенділердің қысқы үйі.
М. Қашқари KEREGY сөзін түркілер екі түрлі мағынада қолданғанын жазады: (қысқы үй, киіз үй). «Кер» тұлғасынан «керегү» балшықтан салған үйдің қабырғасы (құйма, жар) және «кереге» киіз үйдің сүйегі (кереге) туындаған. Жалпы «кер» тұлғасын көне түркілер бір нәрсенің негізі деген ұғымда да қолданған. Бірақ, қай бірлік бұрын пайда болғаны әлі белгісіз.
А. М. Щерба етістіктің архетипі *käр ` түркі. (алт., телеут). keris- `араздасу, ұрсысу` = тунғ. kerctme `зауқы жоқ, бірбеткей`... Ram/ SКЕ 104. Гер ~ кер етістігінен бірнеше туынды мағыналы сөздер көне дәуірде-ақ пайда болған. 1. сын есімнің жұрнақтары: –қын-гер-гин кер, қою` дейді (Щерб. СФ 195). В VGAS 79-80 формаларды бір қатарға жинаған: kere- `растягивать` вытягивать...` = шув. `kar-< *kär- [< kere- VDAS 126] `увеличивать` (посредством вытягивать, растягивания), др. – тюрк. kär- `делать больше` [? – Э. С.], `растягивать`كار халх. kir- то же. Г. Рмстедт жалпы ретке: кор. kelda, keda … `салғыласу, дөрекі сөйлеу` = түркі., гаг., ктат., гәргин азер. `керілген, қатты тартылған` деген мағынада (сол сияқты түркі тілінде де ауыспалы мағынада қолданылады); 2. зат есімнің инфинитивті формасында – кер-ме қырғ., қаз., ққалп. `жылқының кермесі`, гагауыз. гермә `керме қарыс, кедергі, керме, желі`; 3. туынды етіс оның ішінде ырықсыз етіс жұрнағы – (ы)л- - гер-ил- түркі., диалекті. Жалпы: гер- ~ кер- туынды түбірден гаг., қумық., гер-ел- түркі. диалек. гәрил- әзер., керил-, кеrilmek (шығыс түркі), керіл- өзб., керыл- сюг., кәріл- тат. диалек. кириіл- хак барлық деректерде `тартылу`, `керілу` мағынасында жұмсалады (әзер. + `созылмалы`, Gab. + `созылу`). Түркі. диалек. гаг., құм., өзб., сюг., хак. `тартылу, қатып қалған мүшесін созу` деген мағынада қолданылады (Э.В. Севортян. Этимологический словарь тюркских языков. – М., Наука. 1980. – С.24).
Бұл этимологиялық талдаудан шығатын қорытынды керегү сөзінің бір түбірден өрбігенін, тілдің дамуы барысында түрлі мағынаға ие болғанын байқаймыз. Оның қолдану, жұмсалу аясы әр түрлі болғанымен көбіне семантикалық мағынасының ұлғаюы нәтижесінде басқа сипат алып отырған:
1. 1) киіз үйдің ағаш іргесін құрайтын ағаш шарбақ – ноғ., қыр. (...ағаш үйдің қаңқасы), ққалп., өзб., алт. (киіз үйдің), күркенің қабырғасы, қамыстан тұрғызылған күркенің қабырғасы, қабырғасы ағаш, киіз үйдің негізі, палатканың қабырғасы, (үйдің шарбағы), киіз үйдің сүйегі;
2) бес, алты, жеті қанатты киіз үй – алт. диалект.;
3) жүк, көшуге дайындалған жүк, әр түрлі үй-жабдықтары тиелген жүк.;
4) кілем, палас және көрпешік (түйенің қомы) түркі.;
5) үйдің ішкі қабырғасына іліп жауып қоятын түрлі жібек бұлдар, драп т.б. – Буд.; шымылдық, түскиіз.;
6) ыдыс-аяқ, шарап сақтайтын орын.;
7) төрт қабырғалы мола – қаз. диалек. (кереге там).;
2. 1) шатыр, киіз үй.;
2) шаңырақ.;
3) көшпенділердің қысқы үйі т.б.
Кереге ~ керекү/керегү – көне дәуірде пайда болған сөз. «Кереге» сөзі («Гадательная книга» – Irg Bitig) – көне мәтінде кездеседі. Ол – гер- ~ кер-, етістігіне әкеледі және туынды семантикасы да сәйкес келеді. Аталған етістіктің құрамдық мағынасында `қою, шатырды құру` түркі., шув., бұдан басқа `керу, жазу, созу` т.б. сияқты ұғымы бар. Гереге ~ кереге < гер-/кер- +-е-+-ге/-ке және керекү ~ керегү < кер- + -е- + -кү > керекү. Гер «танымал» формасын түрік диалектісіндегі gere- етістігімен `жабу, жамылу` салыстыруға болады. (Э.В. Севортян. Этимологический словарь тюркских языков. – М., Наука. 1980. – С. 24-25).
Түйін. Қосымша қараңыз: Н. К. Антонов (Якутск) // К этимологии термина КЕРЕКСУР. Проблемы этимологии тюркских языков. – А., Ғылым. – С. 274-279. Жалпы, топонимикаға байланысты жазылған еңбектерде тіл мамандарының этимологиялық талдауы басшылыққа алына бермейді.
«Кереку» көне сөзі түркі сөздігінде IХ ғасырда кездеседі. Бұл – лексема бұдан да бұрын пайда болғанға ұқсайды. Сонымен, «кер» түбір тұлғасынан өрбіген «кереку» тұлғасы (орал-алтай) бірлестігінен келе жатқан лексема деп қортындылауға болатын сияқты. Кереку мен кереге единицаларының шығу генезисі бір сияқты.
KEREGY: Түркмендер – «шатырды», «көшпенділер қышлық evdi – қышлық евді – «қыстық үйді» «керегү» деп атайды. Мақалда былай деп келген: кек kөrdi keregy jүзti: Кек көрді кергү иүдзті – Бейнет көрді, киіз үйін өзі артып алды (М. Қашқари. Түрік сөздігі. I том).
Кереге I (Сем.: Ақс., Көкп., Алм.: Еңб. Қаз., Кег., Жамб., Түрікм.: Ашх., Таш.) үйдің қабырғасы. Тамның (қ.) керегесінде үндеу қағаз жапсырулы тұр (Алм., Кег.). Осы тамның керегесі әктемелі (Түрікм., Ашх.). Кереге II (Шығ.Қаз., Түрік.). Машинамен жиналған шөп үйіндісі. Кереге қап (Түрікм., Ашх., Красн.,Таш.) көшіп-қонғанда сынып қалмау үшін кереге басына кигізетін киіз қалта (ҚТДС, 1999: 97).
Кереге – решетка, составляющая основание или лучше стены (киргизы так называют и стены домов): она состоит из полотен – ќанат / говорится: алты ќанат уй – кибитка в шесть полотен или звеньев/: кереге басы (Ильминский жалпы кейбір киіз үйге байланысты мәліметті Будагов осы Илм. алған болуы керек. – А. Қ.). Кереге сөзінің алғашқы мағынасы – «тор» екендігін сарыкөл тілінің дерегінен білеміз. Онда керган – тор (решетка) (Т. Пах., – рус. Сл., 1971, 88). Бұл тілде осы сөзден пайда болды дерліктей, киіз үй мағынасында қолданылатын «хирги» тұлғасын да ұшыратамыз (сол сөздік, 204). Кейде бір зат атауы екінші нәрсеге ауысып отыратын жағдай тіл заңдылығында жиі ұшырасатыны белгілі. Осыны дәлелдейтін тағы бір дерек киіз үйдің негізгі жабдығының бірі – тор көз, монғол, қалмақ тілдерінде киіз үй атауына айналған. Айырмашылық тек соңғы екі-үш дыбыстың түсіріліп «гэр» не «гер» тұлғаларында көрінуі (Мон.-қаз. сөздік; 1954, 69; Рус.-кал. Сл; 1964, 794). Қазақ тілінде -еге жұрнағын сақтай отырып, киіз үй жабдығының бірі болып қала берген (Нұрмағамбетов, 136-137). Кереге (kerege) зат. Katlanip açilabilir, kafes şekeindeki destek (otağ, cadir) (Қазақша – түрікше сөздік, 2003: 201). Йерге – обертывать, заворачивать, туынды етістіктің қимыл есім тұлғасы (-ге); йерге – наматывать, «йөрге–завернуть, закутать... йөргет – велеть завернуть» (В. В. Радлов:Т.III ч.I). Кереге сөзіндегі е аффиксі жалпы бағытты білдіруі мүмкін. Ал, А. М. Щербак е тұлғасының арғы түбін қимыл есімі деп береді. Е фонемасына келетін болсақ, қазіргі түркі тілдерінде екі түрлі негізде қалыптасқан: таза түркілік е, орыс тілі арқылы енген сөздер құрамындағы е. Таза түркілік деп қаралатын е немесе түркі сөздерінің құрамында айтылатын ä дауыстысы көне түркілік ä дауыстысының көрінісі болып табылады (Томанов, 146).
Кереге сөзінің түбірі керу, созу болса, -еге жұрнағын көсемшенің көне жұрнағы деп те қарауымызға болады. Кереге, дөдеге – бұл екеуі құрамдас болуы керек: ке–ре–ге, дө–де–ге (Жанпейісов, 126). Дөдегесі биік боз үйді Төскейге жағалай тігемін (Манас, 269). Кереге > кер > жазу (құру) > тор сияқты мағынасы бар. Біздің ойымызша, кереге // дөдеге // қабырға шығу тегі бір сияқты. «Кер» – деп көне түркі ұғымында балшықты айтқан болу керек. Мысалы: «кирпеш» – тюркское. Правильнее, «кир – печ» – «глина из печи» (М. Аджи, 191). М. Қашқари да екі түрлі (қысқы үй, киіз үй) – деп берілген. Кере қарыс деген өлшемді білдіретін тіркестің құрамындағы кере сөзімен де семантикалық байланысы жоқ емес. Дуал // дөдеге ду // дө сияқты түбір тұлғасын қарастыруға болады.
Түркі тілінде кер түбір тұлғасынан өрбіген сөздер көп-ақ. Соның бірі – кер (керіш, керпіш) сөзінің құрамындағы кер. Екіншісі – керек «у» (етістік+зат) керек тұз). Екібастұз (Екі бассаң бір тұз шығады. – Асан Қайғының жер таңдауы). Үшіншісі – кер (диалекті «жар») деп қолданылады т.б. Төртінші - кер (кереге) түбір тұлғасы. «Кер» түбір тұлғасынан басқа да сөздер өрбіген.
Кірпіш. Қарақалпақша гербиш, хакасша кірпис, ноғайша кербиш, қырғызша kirрiç, түрікше kerpiç, чуваша кирпеч, азербайжанша кәрпич, башқұртша кирбес, татарша кирпеч, қазіргі өзбек, ұйғыр тілдерінде бұл сөздің орнына парсы тілінен алынған мына ғишт, хиш сөзі қолданылады. Ал, Сары ұйғыр тілінде бұл сөз семантикалық өзгеріске ұшыраған. Сары ұйғыр тілінде кервыш – қойдың кепкен құмалағы (Малов, Яз. жел. уйг., 67). Ал, көне түркі ескерткіштерінің көпшілігінде кәрпіч, (кирпич) түрінде кездеседі. (МҚ. А. I. 424; Мелиоранский. «Араб-филолог о турецком языке», СПб., 1900, 109). Кейбір ескерткіштерде бұл сөздің kilürpiç түрінде айтылғандығы көрсетіледі. kilürpiç түрінде айтылғанын көрсетеді. (Ettuhfet üz-zekiyye filluqat – it Türkiyye, Jst, 1945, 45). Д. Н. Ушаков оны парсы тіліне жатқызады (Ушаков. Толк. сл. рус. яз. I. 1358). Л.З. Будагов өзінің сөздігінде кірпіш сөзін де, кірэдже сөзін де араб, парсы тілдеріндегі (хиш, кич) сөзінен шығарады (Будагов, Ср.сл.тур.тат. нар. т.II 121). Кірпіш – М. Қашқари сөздігінде ұшырасады.
Кириш//кірес сөзі өзінің алғашқы мағынасында («известь») қазіргі ноғай, түрік тілдерінде қолданылады. Қазіргі азербайжан тілінде кирэч сөзі «гипс, алебастр» деген мағынада қолданылады. Бұл сөз көне түркі ескерткіштерінде де бар. «Кодекс Куманикусте» кірäц, ХII ғасырдағы түркі-араб сөздігінде кірäç (Radloff., CC. St. – Peterburq, 1887, 34; М. Г. Hautsma, Ein turkischarabisches Glossar, leiden, 1894, 96) «известь» деген мағынада кездеседі. Сөйтіп, кіріш сөзі жоғарыда аталған тілдердегі мағынасына жуық қазақ тілінде де ұшырайды. Бұл туралы кіре (жүкші) жоғарыдағы бөлімде айтылды – А. Қ. (Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі. – А., Ғылым. 1966. – Б. 109- 110). Көне түркі ескерткіштерінде кэрпіш (кирпич) түрінде ұшырасады (МҚ. А. I, -Б. 424). Мұрат Аджи: «Между прочим, слова «кирпич» – тюркское. Правильнее, «кир-печ» – «глина из печи». Европа не занала до прихода тюрков и о «кирпичах», она довольствовалась рваным камнем или плинфой» – дейді Керней п. 2. труба (печи, самовара, паровоза) – дегеннің де қатысы бар сияқты (Л. З. Рүстемов. Каз-рус. тол. сл. араб-ир. займ. сл. – А., Мектеп, 1989. – Б. 13).
Түйін. Түркілер «кер» деп (балшық, әк тас) жалпы тұз, ақ балшықты т.б. «пеш» – (пыс, күйдіру) мағынасындағы сөзді атаған болуы керек. «Керіш» сөзінің де түбір тұлғасы бір. Мына сөздердің: керамика, керемзит (общее название всех видов изделий из обожженной глины) (Словарь иностранных слов. 1979. – С. 231). Отқа күйдірілген «балшық» – деген ұғымды береді. Демек, түрік сөзі «кірпішпен» тығыз байланысты. Сол сияқты, керогаз, керосин (Толковый словарь русского языка. – М. 1999. – С. 272) сөздерінің де түбір тұлғасын анықтауға болады. «Кер» сөзі мен «кен» сөзінің о баста мағыналары да бір болған сияқты
Керек «у» (етістік+зат). Кириш//кірес сөзі өзінің алғашқы мағынасында «известь» қазіргі ноғай, түрік тілдерінде қолданылады. Азербайжан тілінде кирэч сөзі «гпис, алебастыр» деген мағынада кездеседі. «Кодекс Куманикусте» кірäц ХII ғасырдағы түрік-араб сөздігінде kіräc (Radloff., CC. St. – Peterburg, 1887, 34; М.ГН. Нautsma, Eіn turkischarabisches Glossar, Leiden, 1894, 96) «известь» деген мағынада кездеседі. Ат тұяғы тимеген Ақ кіріш тас суда бар (Бұқар жырау, ЦНБ АН КазССР, папка № 1177, 30). Қазақ тілінің говорларында кіріш сөзі бар. Ал, әдеби тілде бұл сөздің орнына у тас, әк, ақ балшық сөздері қолданылады. Түр. кірэджъ, известь (а. жм), сумен араластырлыған известь тұз (Будагов, Ср. сл. тур. тат. нар. т. II, – С. 121) (ҚТҚЭС, 110). Кірекеш – кіреші, жүкші (возчик, ломовой) Жу. ЖО. (С. Аманжолов, Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – А, 1959. – Б.386). Кіреші – жалдаушы (Н. Оңдасынов. Арабша-қазақша түсіндірме сөздік. 2 том. – А., Мектеп, 1984. – Б. 103).
Түйін. Түріктер о баста тұздың атын білмей тұрғанда «кер//кір» – деген болуы мүмкін. Кейіннен «кір» жүктің атауына ауысқан сияқты. Одан кіреші туынды мағыналы сөз пайда болған. «Тұз» тасыған керуенді «кіреші» (кірешілер келе жатыр) деп атаған. Қазақтар күні-бүгінге дейін тұздай ащы немесе у-дай ащы – деп тұзы көп салынған тағамды айтады. Демек, тұз (кенінің) көне атауы «у» деп аталған. Уыз, уық, у сөздерінің арғы тегі «көк» көк шөппен байланысты екендігін біз де өзіміздің еңбегімізде дәлелдеген болатынбыз. Жаңа қылтиып шыққан көк шөп әрқашанда ащы. Тұз түсі жағынан да көкке ұқсайды. Тұз > у.
Кер. Керве – стена, вал. край. Қара чынның кервеге тусуп-тро. Спустилса на стену «Черного города». Рсл. II, 1365: кірбә (шорск., толес.) «узкий берег»; «вал, край» – деген мағына береді (С. Малов. Язык желтых уйгыров. – А., 1957. – С. 67).
Кереге I (Сем.: Ақс., Көкп., Алм.: Еңб. Қаз., Кег., Жамб., Түрікм.: Ашх., Таш.) үйдің қабырғасы. Тамның (қ.) керегесінде үндеу қағаз жапсырулы тұр (Алм., Кег.). Осы тамның керегесі әктемелі (Түрікм., Ашх.). Кереге II (Шығ.Қаз., Түрік.). Машинамен жиналған шөп үйіндісі. Кереге қап (Түрікм., Ашх., Красн.,Таш.) көшіп-қонғанда сынып қалмау үшін кереге басына кигізетін киіз қалта (ҚТДС, 1999: 97). Мысалы: Кереге там (төрт қабырғалы мола-четырехстенная могила). Ар. КОО. (С. Аманжолов, Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – А., 1959. – Б.386).
Түйін. Осы пікірлерді жинақтай келе мынандай қорытынды жасауға болатын сияқты: кереге > керу > балшық > қабырға > негізі > тор > дөдеге > ағаш қалып > үйдің қаңқасы.
Шаңырақ. Жеті-сегізден жасы жања асќан кезінде Дос батырдыњ ќара шањыраѓында отырѓан інісі Єлм±рат байдыњ ‰йіне Ќаракерей Ќабанбай батыр келіпті деп Жидебайдыњ ќ±лаѓына тиді (М-Ж., 36);
شانكاراقшањыраќ отверстіе кровли, куда вставлются концами унины; оно дълается круглое, какъ большое колесо, изъ березоваго дерева и им
еть перекрестные радіусы – к‰лдіреуіш كولدوراوش (Л.З. Будагов, 163-165); Шаңарак деревянное кольцо въ дымовомъ отверстіи юрты (Радлов, 942). Чангарак-деревянный круг или обруч, служащий крышей или сводом юрты (Потанин, 150). Шаңырақ – жазба монғол тілінде – «чағарығ», қазіргі монғолдарда – «цагариг», буряттарда – «сахариг» тұлғалары біздегі «шеңбер», «құрсау» орнына жұмсалған (ССТМЯ, 1977, 378) (Нұрмағамбетов, 292). Шынрак - деревянный круг и образуемое им круглое отверстие в верху юрты, которое служит для выхода дыма и освещения (Потанин, 359). *Шаңырақ – «круглый остов с перекрестьем внутри, которым завершается сферический купол юрты и который служит одновременно окном и отверстем для выхода дыма» – деп түсінік береді (Қайдар, 2003: 209). Шаңырақ сөзінің түбір тұлғасы шаң болуы әбден мүмкін. Ал -ырақ//-ірек қосымша. Өйткені, тілімізде сақталған шаң-ыдыс, шаңқобыз музыкалық аспап түбірлес деп ойлаймыз. Оның үстіне шаңқай түс, шаң берді тұрақты тіркес тілімізде орныққан. Ә. Қайдар: «Идиматичность и устойчивость выражения создаются присутствием в нем компонента *шаңқай, в составе которого подразумевается наличие исконной лексемы *шаң – «зенит», «светлое небо»; «высота» (ср. *шаңырақ – «круглый купол юрты», Тәншан – «название высокой горы» и. др.)» [107, б.332]. Устройство дома-ÿйдыњ турманы: кулак-развилкообразные вершинки решетки, – айгаы таковые же снизу: саганак-кончики решетки сбоку ерге-нижная часть решетки (ергеден шыѓарып жиберемин-угроза непослушному сыну-я тебя погоню из-под решетки кибитки. Т.е. без надела, как собаку). Палочки решетки скрепляются ремешками из верблюжьей кожи: «кöк», (кöкте-скрепить такими ремешками), ремешки проделываются в скважины – кöз; выше решетки – унины или выгнуттые палки ÿÿк. Они привязываются шерстяными шнурками уук бау к кереге а верхний конец четырехгранно заостренный кäлем (кäлемде – завастривать унину); этими концами унинны вставляются в отверстия кровли – шањыраќ, (Ильминский). Ата-бабадан ќалѓан ‰лкен ‰й «ќара шањыраќ» – деп аталѓан. Ол кµбіне кенже балаѓа тиесілі болѓан. Шаңырақ, сөзін шаң+ырақ-деп мүшелеуге болатын сияқты. 1) Шаң (ағаш ыдыс), шаңғы, шаңқобыз, шаң қылаң берді (көптік мағынасы) 2) мысалы ол жерде неше шаңырақ отырсыңдар? (қара шаңырақ) семантикалық байланысы бар сияқты. 3) Тәншаң (шаң), шаңырақ (шаң), шаңқай түс (шаң) күнмен байланысты, биік, жоғары деген мағыналық ұғымы да қылаң береді.
Түйін. Дегенмен, шаңырақ пен түндік семантикасы өте тығыз байланысты сияқты. Шаң (күн) > түн.
Түндік: Түн қараңғы, түндік жабулы болса, төрдің алдына құбылаға қарап отырады екен де қояды екен (М-Ж., 48). Түндік қоймай ашпаған тегіс еніп (М-Ж., 77); Жарық жансын шам десең, түндікті жап (М-Ж., 56); Түндіктің өзенінен асып барады екен (М-Ж., 68);
Махмут Қашқари: Tünlük `жарық, тесік (түтін шығатын, сәуле түсетін)`, Тундик – квадратный кусок кошмы, прикрывающий дымовое отверстие в вреху юрты (Потанин, 359). Алтайдың түндік дегені терезе (Қ. Жұбанов, 123). ЛОК tиnlиk `окно (?)`:tиnlиglarï tagï kümüstün `окно его из серебра` (ДТС, с. 586, 597), замахш. Тÿнглÿк, ойр., тув. Тÿндÿк, алт., хак. Тÿннÿк, тÿндÿк `күрке мен киіз үйдің жоғарғы жағындағы түтін шығатын тесігі` (Егоров В.Г. ЭСЧЯ, 1971: 246), тар тÿңлік`терезе, түтіннің шығатын тесігі`, чаг., чулум, тÿңлÿ 1) = тÿңнік, 2) `түтін шығатын тесікті жабатын жабынды`, 3) уйг. `окно`, шор., каз. Тÿндÿк 1) `түтіндік тесік`, 2) каз. `түтіндік жабынды` (РСл, III, с. 1544 – 1555), алт. тÿнöк (түтүнлүк орнына) айтқан `сол түтін шығатынды айтқан, терезенің орнындағы күркенің жоғарғы жағындағы тесік, ауа райының қолайсыздығынан жабатын жабынды`, қазан. `ағаш үйдегі, моншадағы ауа кіріп тұратын тесік` (БСл, I, с. 409), як., нег. Туннук `терезе`, эвенк. Туннук 1) `терезе` 2) ою - өрнектің аты `төртбұрыштар` (ССТМЯ, II, с. 214), кирг. түндүк `жоғарғы уықтардың ұшы кіріп, ұстап тұратын шаңырақ` (ЮСл, с. 781), уйг. Түңлік // түнлүк // диал. Түннүк `түтін шыққыш` (жоғарғы терезе, киіз үйдің түтін шығатын жоғарғы ашық бөлігі) (УйгРС, с. 338). Тат. төнлек`түтіндік, түтін шыққыш, түтін шығатын тесік` (ТатРС, с. 256), башк. Төнлөк `күркенің, тауық қораның, ағаш үйдің таза ауа кіретін тесігі, (БРС, с. 539), кр.-тат. түндүк, түнлүк `бұрыштап қалған екі өлшемдік заң (заң – егіндік жердің өлшемі: 800 саж ұзындығы., 12 ½ көлемі), қазан `меже` (БСл, 1, с. 380, 603), түйнек `терезе` (БСл, 1, с. 409), өзб. Туйнук 1) `тесік (мыс. Қабырғадағы); люк; тепа ~ шатырдағы тесік (жергілікті жердегі үйлерді жарық қылатын, түтін үшін)`; 2) әскер `кетпен, соғыс оры` (УзРС, с. 451), түйнүк 1) `шатырдың жоғарғы бөлігі`; 2) разг. `шатыр, үй, күрке` (Түркм РС, с. 649). Жоғарғы келтірілгеннен: қаз. түндүк түркі тілдерінде былай көрініс тапқан: tünlük, tиnlиk, тÿнглÿк, тÿндÿк, тÿннÿк, тÿндÿк, тÿңлік, тÿңлÿ, тÿңнік, тÿндÿк, тÿнöк, туннук, туннук, түндүк, түңлік, түннүк