Диссертация ғылыми жетекшісі : филология ғылымдарының

Вид материала

Диссертация

Содержание 2.5 Концепт тіл мен таным сабақтастығына негізделген когнитивтік бағыттың негізгі бірлігі ретінде 2.6 Ассоциацияның тілдік көрінісі психолингвистикалық әдіс ретінде 2.6.1 «Қазақ әйелі» концептісі ассоциациялық өріс аясында Апа-ай! Осы бір кеселді мінез кіші апамнан неге көп шыға береді?

Подобный материал:

• Мырза Хайдар Дулаттың «Тарих-и Рашидиі» әдеби жәдігер     10. 01. 02 Қазақ әдебиеті, 770.59kb.
• Автореферат 2007 жылы «30» қазанда таратылды, 499.04kb.
• Диссертация 2010 жылы, 800.22kb.
• «Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы заттық мәдениет лексикасы» : Монография. 1 том. Павлодар, 17645.06kb.
• Автореферат 2007 жылы таратылды, 1202.91kb.
• Диссертациямен Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің кітапханасында, 1611.14kb.
• Г. Н. Потанин және қазақ зиялылары: саяси және рухани көзқарастарды тарихи талдау >07., 944.02kb.
• Абай атындағЫ Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті филология факультеті, 2979.74kb.
• Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті қазақ әдебиеті кафедрасының аға, 217.87kb.
• Учебное пособие для студентов специальностей 050205-Филология: русская филология, 050210-Филология:, 1158.83kb.

2.5 Концепт тіл мен таным сабақтастығына негізделген когнитивтік бағыттың негізгі бірлігі ретінде

Когнитивтік лингвистика құрылымдық лингвистикаға жаңаша өзгеріс енгізу негізінде қалыптасты. ХХ ғасырдың соңында бұл ғылым тілдің адамзат танымдық әрекет арқылы қалыптасқан ақпарат адам санасында жан-жақты арналармен толығады. Бірақ когнитивтік лингвистикадағы басты зерттелетін нысан – зат – тілдік формада көрініс табатын сол ақпараттардың тек бір бөлшегі ғана. Көптеген ғалымдар когнитивтік лингвистиканы жаңа ғылыми парадигма деп сипаттайды. Парадигма – тіл ғылымында, әсіресе функционалды грамматикада соңғы кезде жиі қолданылып жүрген ғылыми термин. Ал оның «ғылыми зерттеу әдістемесі» ұғымымен байланысты қолданысы қазақ тіл біліміне де ене бастады (Э.Оразалиеваның докторлық диссертациясын [117], Ж.Манкееваның ғылыми мақаласын [118] т.б. қараңыз). Жалпы зерттеуші-ғалымдардың пікірінше, когнитивистикалық әдіс тілдік және тілдік емес әрекеттердің барлығын басқарып, кейде жадыда сақтау, қабылдау және эмоциялық құрылымдарда көрініс табады. Сондықтан да, тіл ғылымында когнитивтік әдіс еркін қолданылады. Оның айқын дәлелін мәтінді интерпретациялау барысында, оның дұрыс/бұрыстығын ажыратып, өңдеу барысында байқауға болады. Себебі, когнитивтік лингвистика тілдік санада дүниенің бейнесін тұтас құруға, тілдік сананың құрылымын модельдеуге бағытталады. Соның нәтижесіндегі дүние туралы тұтас (концептуалды) түсініктің қалыптасуы үш деңгейдегі психикалық көріністің өзара қатынасынан туындаған нәтижеге байланысты деп анықталған. Олар – сезімдік қабылдау деңгейі, түсінік қалыптастыру деңгейі, ойдың тілдік көрінісі. Санада жүретін бұл әрекеттердің нәтижесі, белгілі бір ақпараттардың жиынтығын тудырады да, сол ақпараттар концепт жүйесін қалыптастырады.

Санада сыртқы әсердің көмегімен пайда болған ақпараттар адамның эмпирикалық тәжірибесімен толықтырылады, көркемделеді. Мысалы, ойдың метафоралануы, негізінен, ментальді әрекет. Себебі, адамдар ойын метафора арқылы жеткізіп қана қоймайды, метафоралы ойлайды, олар дүниені өзіндік қызығушылығымен таниды (А.А.Потебня).

«Адамның ойлау қабілеті тек тілдік базада көрінеді» деген тұжырым – тілші В. фон Гумбольдттан бастау алған ғалымдар мен философтардың ортақ танымы. Мысалы, Л.С. Выготский тілді зерттеудің бірнеше бағыттарын ұсынады: тіл – феномен ретінде, тіл – мәдениет феномені ретінде, тіл – белгілеу құралы және ақпаратты таратушы ретінде.

Сонымен, тіл мен адамның ойлау сабақтастығы арқылы тану әрекеттерін зерттейтін когнитивтік ғылым негізі, яғни қазіргі тіл ғылымын концептуалды сипатта қарау бағыты тілдің модельденуін, белгілі бір контекстегі ойдың модельденуін көздейді.

Нақтылай айтқанда, когнитивтік тіл білімінің басты мақсаты ойда әмбебеп модель қалыптастыруға, тілдің құрылымында когнитивтік модель тудыруға негізделеді.

Сөйлеу әрекетіндегі когнитивтік модельдердің дамуы мен түрлерін зерттеген Г.Гиздатов өз еңбегінде американ тілші ғалымдары көрсеткен когнитивтік лингвистиканың өзекті мәселелері деп мыналарды атайды: 1. Білім жүйесі дегеніміз не? 2. Тілде, сөйлеушінің санасында нелер сақталады? 3. Білім жүйесі санада қалай сақталады? 4. Бұл білімді сөйлеу барысында қалай қолданады?

Шынында да, когнитивтік ғылымның басты мәселесі – адамның білімін жүйелеу. Сондықтан да, осы мәселені шешетін фактор ретінде ішкі құрылымдарды тереңінен басқаратын ойлау әрекеті негізгі қызмет атқарады. Когнитивтік лингвистикада бұл қызмет «фрейм», «семантикалық өріс», «концептуалдық схема», «когнитивтік модель» сияқты құрылымдар көмегімен жүзеге асатыны анықталған. Бұның ішіндегі концептуалдық схеманы Г.Гиздатов мынадай үлгіде түсіндіреді:


қасиеті

Ұғымның формасы

үлгісі


фарфор, электрлі

Шәйнек ыдыс

мойны бар, құмыра тәріздес [119, 187]

Ғалым когнитивтік модельді бірнеше сатыларға жіктеп танытады: «Когнитивтік модель үш түрлі сатыдан тұрады: біріншісі – ойлау дәрежесі. Онда сана әрекетінің дәрежесі көрініс табады. Екіншісі – алдын-ала ойлау дәрежесі. Мұнда логикалық ойлаудың бастапқы үлгілерін білдіретін сана әрекетінің дәрежесі көрініс табады. Үшіншісі – ойлаудың төменгі дәрежесі. Онда сезім арқылы бейне қалыптастыру әрекетінің дәрежесі көрініс табады Сонда). Ғалымның айтуы бойынша, когнитивтік модель объективтендіруші рефлексиядан және субъективтендіруші рефлексиядан құралады.

Біздің ойымызша, бұл тұжырым Дж.Лакоффтың осыған байланысты пікіріне сүйеніп жасалған. Дж.Лакофф когнитивтік модельдерді былай топтастырады:

- бейнелі-схемалық;

- пропозициялық;

- метафоралық;

- символдық [120].

Тілдің ішкі құрылымына бұлайша бойлау когнитивтік лингвистика шеңберінің шегінен асып, тіл білімінің зерттеу деңгейін логика, психология, социология, философия ғылымдарымен астасып жатқан кешенді сала деп бағалауға негіз береді.

Демек, когнитивтік лингвистика мен дәстүрлі құрылымдық-семантикалық тіл білімі ғылыми ойлардың баламалы ағымы емес, олар – өзара тілдік ақиқатты танудың екі түрлі бағыты.

Олардың басты ерекшеліктері, біріншіден, бұнда тіл қай тұрғыдан ұғынылатынына, екіншіден, адамның біліми жүйесінде когнитивтік әрекеттер қандай орын алатынына, үшіншіден, зерттеудің негізгі, басты тәсілдері қандай екенінде.

В.Гумбольдттің пікірінше, тіл – адамзаттың бүтін болмысы мен танымына енетін адами рухтың негізгі қызметі [121]. Когнитивтік лингвистикада тілдің басты қызметі – танымды анықтаудың қаруы мен алғышарттары ретінде көрінеді. Әрбір тіл белгілі бір дүниені таңбалайды әрі сөйлеуші санасында дүние бейнесінің сұлбасын қалыптастырады.

Тіл көмегімен санада қалыптасқан концептуалдық құрылымдар индивидтің маңызды тәжірибесіне сүйенген, өзіндік танымы арқылы құрылады. Бұл концептуалдық жүйедегі сан алуан концептілер бір мағыналы сөздермен берілсе, оның әрқайсысы әртүрлі ұғым қалыптастырады. Сондықтан сөзді ұғыну Р.Павиленис еңбегінде семантикалық объектілердегі терминдер ретінде емес, белгілі бір концептілік жүйедегі интерпретация ретінде түсініледі [122].

Адамның барлық танымдық әрекетіне дүниені тануға бағытталған бір дамушы үрдіс ретінде қарау керек, себебі бұл әрекеттер объектінің ұқсастығы мен айырмашылығын ажыратудан басталады. Бұл әрекеттердің нәтижесінде концепт қалыптасады. Концептіні анықтау үшін дүниенің кейбір аса ерекшеліктері мен заттық құндылықтары, олардың объектілермен қатынасы, олардың қызметі мен оларға берілген ұжымдық сананың сипаты әрі бағасы айқындалуы қажет.

Когнитологтар белгілеген концептіні анықтаудың жолдары мынадай ретте жүргізіледі: концептілер бақыланған, қиялдан туған бейнелерді өзара ұқсастырып, ұқсас дүниелердің ортақ белгілерін бір ортаға жинақтайды. Бұл білім санада сақталып, субъектінің тәжірибесі ретінде оның концептуалдық жүйесінің құрылымдық элементтеріне айналады. Екі не одан да көп әр түрлі объектілердің (бейне, дүние) әрқайсысы бір элемент ретінде категорияның құрамына ене алады. Осы белгі төңірегіне жинақталған дүниелер бір класқа ене алады. Әрбір класс топтаса келіп, категорияны құрайды немесе маңызды концептілер кодталады.

Қазіргі тіл біліміндегі зерттеулер тәжірибесінде өзектеліп, осы саланың ғылыми терминологиясының жүйесі ретінде анықталған, қалыптасқан когнитивтік лингвистиканың тірек терминдері: сана, зерде, ой, білім, концептуалдану, концептуалдық жүйе, когниция, дүниенің тілдік бейнесі, когнитивтік қор, ментальді репрезентация, когнитивтік модель, категориялану, вербалдану, ментальдылық, мәдениеттің тұрақтылығы, концепт, дүние бейнесі, концептосфера, ұлттық мәдени кеңістік, т.б. Көріп отырғанымыздай, олардың бәрі бірдей тың терминдер емес, көбі бұрыннан бар қолданыс негізінде қалыптасқан. Бұл тілді зерттеу тарихындағы ғылымның сабақтастығын көрсетеді. Аталған ұғымдардың әрқайсысы когнитивтік әрекеттер мен адамның білім алу және белгілі бір шешімге келуіне тікелей қызмет етеді. Когнитивтік қызметтер ақпаратты өңдеуші әрекеттерге жатады және бұл әрекет нәтижесі сананың ерекше құрылымында қорытындыланады. Ал тілдік қызмет – когнитивтік қызметтердің бір түрі ғана.

Бір қарағанда, бұл тілдік құрылымның грамматикалық жүйесін еске түсіреді. Сондықтан да кейбір ғалымдар лексикада көрініс табатын ұғымның қаңқасы грамматикада қалыптасады, сол себепті орталық концептілер (негізгі концептілер) грамматикада айқындалады деп тұжырымдаса, Ч.Филлмор, Ю.Н.Караулов концептінің зерттелінуі мен көрініс табуына тілдің лексикалық жүйесіне семантикалық талдау жасау арқылы (көркем тілді талдау арқылы) лексика саласы маңызды рөл атқарады деп болжайды [125, с.74], [108, с. 15].

Сонымен бірге «концептілік жүйенің негізгі тұрақты көзі – сөз таптарын семантикалық жағынан жақындастыратын концептілер, яғни объектінің белгілері, қызметі, орны, кеңістігі, уақыты, қасиеттерінің өзара жақындығын білдіретін концептілер» деген де пікірлер бар. Бірқатар ғалымдар қарапайым концептілерді қарастыру үшін жеке сөзден тұратын концептілерді зерттеу керек, ал күрделі концептілер үшін сөз тіркестері мен сөйлем арқылы берілген концептілерді зерттеу керек деген ұсыныс жасауда. Мәселен, В.Н.Телия, Р.М.Фрумкина, А.К.Звонкин, В.Б.Касевич қарапайым концептілерді семантикалық белгілері арқылы тануды ұсынады [81, с. 85], [126, с. 25].

Осы арада жалпы когнитивизмнің адамның сана, зердесін, ойлау қабілетін және ментальді әрекеттері мен оның жай-күйін зерттейтін ғылыми бағыт екеніне, яғни оның адам болмысындағы білімі мен танымы туралы, дүниені қабылдау және тануы туралы ғылым екеніне назар аударылуы қажет. Жалпы таным-білімге, жан-жақты жинақталған ақпараттарға қатысты әрекеттердің барлығы когниция немесе когнитивтік әрекеттер деп аталады. Когнитивтік ілім заңдылығына сәйкес, адам тіл арқылы ақпаратты өңдеуші жүйе ретінде түсініледі, ал адамның әрекеті тіл арқылы оның ішкі жай-күйіндегі дүниелермен анықталады. Олай болса, когнитивизмнің негізгі қағидасын зерттеушілер еңбектеріне сәйкес былайша анықтауға болады:

- адамның ойлау тетігін зерттейтін бағыт;

• адам санасындағы ақпараттардың өңделуі;
  
• дүниенің ментальді моделін қалыптастырушы;
  
• тілде берілген адамның ойындағы ұғымның түсінілуі;
  
• ойлауды реттейтін психикалық қасиеттер.
  

Когнитивтік ғылымда басты зерттеу нысаны – айналасын қоршаған дүние ақпараттарын өңдеуші адамның іс-әрекеттері, яғни когнициясы. Бұларды құрылымдық лингвистика жүйесіндегідей тек сипаттау, байқау және бақылау тәсілінде ғана зерттемей, олардың ментальді репрезентациясын (ішкі рухани танымы мен моделі) тереңінен қарастыру қажет, білімнің негізін қалыптастыратын символдар мен адамның стратегиялық таңбаларын анықтау керек. Демек, адамның когнитивтік әлемі оның ісі мен әрекеті арқылы зерттеледі. Ал, адамның бұл әрекеттерін танытатын алғашқы белгі – оның тілі. Себебі, тіл – адамның қабылдаған ақпаратын өңдеп, санада реттелген нәтижесін көрсететін құрал.

Сонымен, когнитивизм ғылымының маңызды қағидаларына адамның әрекет етуші, қабылдаушы, өңдеуші, ойды жүйелеп басқарушы ретіндегі әрекеттері енеді. Ал когнитивтік ғылымның өзі адам санасындағы ментальді әрекеттерді басқарушы жалпы қағидалар жөніндегі ірі ғылым ретінде танылады.

Когнитивизм қағидасын ғылыми негіздеп, нақты тілдік деректер арқылы дәлелдеуге когнитивтік лингвистика, когнитивтік психология, мәдени антропология, жасанды интеллектінің модельденуі, философия, нейрология салалары негіз бола алады.

Қазіргі таңда білімге сүйеніп әрекет ету, тану, оны сақтау, іздеу, өңдеу сияқты компьютерге сүйенген өзекті міндеттерді, ғылымның алға қойған басты мәселелерін инновациялық технологияны жетілдіру арқылы шешуде когнитологияның мәні ерекше.

Біздің тақырыбымызға қатысты, яғни күрделі концептілік құрылым ретінде ұғынылатын «қазақ әйелі» концептісін ғылыми негіздеп, сипаттайтын когнитивтік лингвистика, когнитивтік психология, мәдени антропология, философия, нейрология. Оның тілге тікелей қатысты когнитивтік лингвистиканың салалары – психолингвистика, лингвомәдениеттану, этнолингвистика, нейролингвистика.

Когнитивтік лингвистиканың міндеттерін Е.С.Кубрякова процесстерді, тілдік бірліктер мен категорияларды, т.б. олардың жадыда бейнеленуі, қабылдануымен тікелей байланыста меңгеру ретінде қарастырады [127].

Когнитивтік лингвистиканың зерттеу объектісі бүкіл концептуалдық жүйені құруда айрықша мәнге ие болатын, әсіресе, концептілік кеңістікті ұйымдастырып, оны жіктеудің негізгі бастаушысы болып табыла алатын концепт болып есептеледі.

Когнитивтік лингвистика концептінің көріну аясындағы тілге талдау жасау, концептінің мазмұнын ашатын мәтіндерден туындайтын ой мен оның әртүрлі контекстерде ұтымды қолдануы, оның әр алуан сөздіктерде анықталуы, оның фразеологиядағы, мақал-мәтелдердегі, афоризмдердегі бейнеленуі секілді қызметтерімен толығып отырады.

ХХ ғасырдың 80 жылдары концепт ұғымы жаңа мазмұнға ие болды. Ол – адам санасындағы психикалық және ментальді ресурстардың бірлігін таныту қызметін атқарады және адамның білімі мен тәжірибесін айқындайтын ақпараттық құрылымды танытады.

Демек, концепт – бұл адам психикасында бейнеленген барлық дүние бейнесінің, ой тілінің, концептуалдық жүйенің, ментальді лексиконның мазмұндық бірлігі.

Концептіге талдау жасауда, Е.С.Кубрякованың пікірінше, егер тіл дүниенің ерекше белгілерін бейнелеп түсіндірсе, онда бақылаушы ретіндегі таным тілдегі концептілерде бекітілген жалпы субъективті танымға сәйкес келеді.

Ю.Д.Апресян концепт мәселесін былай танытады: «Әрбір табиғи тіл дүниені қабылдау мен қалыптастырудың нақты тәсілін бейнелейді. Ондағы мағына, мән белгілі бір ұжымдық философия тәрізді ой-пікір жүйесіне топтастырылады. Дүниені концептілеу тәсілі әрі әмбебеп, әрі ұлттық ерекшеліктермен толықтырылады. Дүниеге деген көзқарас барынша қарабайыр. Ол дүниенің ғылыми бейнесінен ерекше, бірақ бұл қарапайым түсінік емес» [27, с. 39].

Бастапқыда сөздің лексикалық мағынасы концепт деп танылып жүрді. Бірақ қазір сөз мағынасы когнитивтік қызметті толық анықтай алмайтыны, деңгейінің тар, ұғымнан алшақ екені, сонымен қатар, когнитивтік ұғымдарға барабар келмейтіні концептінің мына анықтамасынан көрінеді:

А.Вежбицкая : «концепт – бұл ақиқат әлемі туралы адамның мәдени-шартты түсінігін бейнелейтін «идеалды әлемнің объектісі» [4, с. 85];

Р.М.Фрумкина концептіні мәдени категориялардың әсерінен туған вербалды ұғым ретінде түсінеді [128, с. 25].

В.Н.Телияның пікірінше, концепт – бұл адамзаттың ақыл-ой жемісі және ондағы құбылыстар мен болмыстар идеалды. Ол тек тілге ғана емес, адам санасына тікелей қатысты [79].

Демек, концепт адам санасында танылған, бейнеленген білімді айқындайды.

Жалпы концептінің көпқырлы құрылым ретінде зерттеу нысаны мен деректері негізінде рационалды, эмоционалды, абстрактілі, нақты әмбебап, этникалық, жалпыұлттық, индивидуалдық-тұлғалық қырларын ажыратып көрсетуге болады.

Қазақ тіл білімін зерттеушілер арасында да концепт мәселесін теріңнен зерттеп, анықтама ұсынған зерттеулер жүргізілуде.

Дүниенің тілдік бейнесін ұлттық мәдениет контексінде қарастырған А.Исламның пікірінше: «Концепт дегеніміз – ұлттық дүниетанымның ықшам да, терең мағыналы дүниетаным құндылықтарын айқындайтын тілде көрініс тапқан күрделі бірлік. Әр ұлттың концептілер жүйесін дүниетаным құндылықтары құрайды. Концептілер бір-бірімен тығыз байланыста болып, бір-бірінен туындап отырады. Әр қоғамның даму кезеңдерге сәйкес тіл мен мәдениет иелерінің абстрактілі концептілерді танып түсінуінде өзгерістер болғанымен, негізгі мәдени, дүниетанымдық мәні өзгеріссіз ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады » [85, 12 б.].

Қазіргі таңда қазақ тіл білімінде өзіндік маңыздылығымен ерекшеленетін жаңа бағыттардың бірі – когнитивтік тіл білімі – терең ғылыми зерттеуді талап ететін үлкен ғылыми салаға айналды. Когнитивтік тіл білімінің басты зерттеу мақсаты, қарастырылатын мәселелері, зерттеу әдістері белгілі болғанымен, оның негізгі ұғымдық бірлігі – концептіні анықтау, талдау тәсілдері бірізді жүйеге түскен жоқ.

Мысалы, А.Б.Әмірбекова концепт ұғымына берілген тұжырымдарды зерттеу нәтижесінде концептіні танытатын мынадай критерийлерді ұсынады: «концепт дүниенің құндылықтарын танытады; санадағы дүниенің мәнін бейнелейді; тіл арқылы объективтенеді; субъектінің біліми деңгейін танытады; белгілі бір ұлттың мәдени деңгейі мен менталитетін көрсетеді; әрбір ұлттың танымдық белгілерінің мазмұнын ажыратады; тұлғаның өзіндік танымдық стилін айқындайды; концепт – адам тәжірибесіндегі идеалды түсініктің ең кішкене бірлігі; білімді тарату, сақтау және оны өңдеудің негізгі бірлігі; белгілі бір мәдени болмыстың негізгі ұясы» [55, 20 б.].

Сонымен қатар поэтикалық мәтіндегі дүниенің тілдік бейнеленуін талдай отырып, зерттеуші концептінің белгілі бір құрылымдардан тұратынын нақтылап көрсетеді: «Концепт құрылымдары өз бейнелілігімен, бағалауыш, экспрессивті, коннотаттық мәнімен құнды. Концепт санада белгілі бір концептілік жүйе арқылы қалыптасады. Концептілік жүйе иерархиялы (сатылы) құрылымнан тұрады: 1) дүниенің қасиеті, белгілері (сенсорлы перцептивті қабылдау); 2) когнитивтік модель (ассоциация, бейне, символ, этикет, эталон, стереотип формаға ие болуы); 3) концепт типтері (фрейм, сценарий, скрипт, схема, ойсурет формасына салынуы); 4) дүниенің тілдік бейнесі (метафора, фразеологизм, сөз, сөйлем, поэтикалық мәтін)» [55, 10 б.]

Сол сияқты қазақ тілінің лексика-фразеологиялық жүйесіндегі мифтік танымның вербалдану барысын қараған Б.Ақбердиеваның [87] көркем мәтіндегі ұлттық мәдениеттің тілдік релеванттарын зерттеген Ш.Елемесованың [129], қазақ тіліндегі түр-түс атауларының когнитивті семантикасын зерделеген Н.Аитованың [130], қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәнін талдаған Қ.Қаирбаеваның [99], Т. Ізтілеуовтің шығармашылық дискурсын автордың танымдық ерекшелігі ретінде зерттеген Ф.Қожахметованың [131], М. Дулатовтың шығармаларындағы ғаламның тілдік бейнесін қарастырған Г. Имашеваның [132] т.б. зерттеулерінде тіл арқылы сақталып, берілетін ұлттық, мәдени, дүниетанымдық қордың концептілік жүйесі жан-жақты қарастырылған. Соның нәтижесінде анықталған концептілер жиыны тұтас және құрылымдық орта ретінде концепт аясын (концептосфераны) құрайды. В.П.Нерознактың пайымдауынша, «Концептосфера языка, его лексикон объединяют в себе непросто слова, а концепты культуры каждого народа,его мироведения» [133, с. 108 ].

Біз «концептілік жүйе» деген ғалымдардың пікіріне сүйеніп, осы терминді пайдаландық. Себебі, біздің ойымызша, ол – тілге дейінгі және тіл деңгейіндегі адамның танымдық тәжірибесін бейнелейтін оның білімі мен ой-пікірлерінің жүйесі. Ал, адам санасында дүние бейнесін тіл арқылы тұтастай бейнелеу мәселесі – когнитивтік тіл білімінің маңызды мәселесіне айналды. Тәжірибе жинақтай келе, адам өз тәжірибесін белгілі бір концептілерге таратады. Бұл концептілер логикалық тұрғыдан өзара жинақтала келе, концептілік жүйе құрайды. Осы концептілер адамзат тәжірибесімен үздіксіз құрастырылып, модификацияланып, нақтыланып, толығып отырады.

Осыған орай қарастырылған жоғарыда аталған зерттеулерде әрбір концептілерді бірыңғай топтастырғанда, осы концептілердің өзара байланысына тән, ерекше ұлттық дүниеге көзқарасы мен бағасы, бағалау көзі анықталады. Соған қарамастан, біріншіден, әр этностың ерекше этноөзектік концептілері туындайды. Екіншіден, тіл сонау бастан дүние бейнесінің белгілі деңгейдегі көрінісі болғандықтан, табиғи тілде дүниені «өзіндік қалпымен» бейнелеу мүмкін емес екені көрінеді. Үшіншіден, мәдениет категорияларын концептілік ұғыну тілде ғана көрініс табады, тілде ғана жүзеге асады. Яғни ұлттық менталитет және рухани мәдениет ең алдымен бейнелі мазмұн арқылы тіл бірліктерінде көрінеді. Ұлттық сананың кілтін ашатын жарқын бейнелі құралдар – бұл тұрақты теңеулер, фразеологизмдер, метафоралар.

Мысалы, теңеу объектінің белгілері арқылы дүниені қабылдау тәсілі деп түсініледі. Себебі, жалпы танымның ең ұтымды әрекеті және адам қабылдауындағы әмбебептық дүниелер – салыстыру және теңестіру. Ал, бұл феноменнің негізі психологиялық қабылдау мен ассоциативтік ойлау әрекетінде.

Теңеудің семантикасы дүниенің ұлттық бейнесін танытады. Мәселен, қазақ және орыс теңеулерін ұқсату, салыстыру нәтижесі олардың мәдениарлық ортақ әмбебап сипатын көрсетуді көздейді. Бірақ олардың тұрмыстық, кәсіби көрінісі мүлдем өзгеше. Көп жағдайда екі ұлттың мәдениеті мен тілінде жақындық болғанымен, когнитивтік, психолингвистикалық талдау олардың эстетикалық идеалы жағынан өзгешелігін тілдегі «мәдени-ұлттық коннотациялар арқылы» (В.Н.Телия) ажыратады.

Мысалы, қазақ халқында сұлу әйелге қатысты қарға аунаған түлкідей, балға ашытқан қымыздай, қысыр емген тайдай, ақ бөкеннің құралайындай, оттай ойнақшыған, сұқсырдай сыланған, үлбіреген қырдың қызғалдағына ұқсап, аршыған жұмыртқадай, қамыстай әдемі тұлғасы, ай мен күндей әлемге бірдей, ақ маралдай керілген, шомылып көлге шыққан қудай, аққудың көгілдіріндей т.б. теңеулер кездеседі. Жоғарыда келтірілген теңеулердің барлығы қазақ халқының дүниетанымын, өмірге көзқарасын, сұлулық туралы талғамын көрсетеді. Әйелдің сұлулығын қазақ халқы күнделікті тұрмыс-тіршілігі, өмір сүру салтымен байланысты түрлі зат, құбылыстармен ассоциациялану, соларға ұқсату нәтижесінде жасалады. Ю.М. Лотманның пікірінше, мәдениет – бұл адамдар арасындағы қарым-қатынас формасы.

Мәдениет коммуникативтік қатынас арқылы ғана емес, оған тән символдық табиғатымен де анықталады. Мысалы, қамшы, шаңырақ, бесік, жалбыз, дала, т.б. ұлттық таңбалар ұлттық мәдениетті танытады. Орта Азияда ас ішіліп болғаннан кейін пышақты, тұзды, бұрышты, сүйек-саяқты дастарқан басынан алып қояды. Өйткені, барлық ащы нәрселер мен өткір нәрселер құранды бұзады, Алланың құлағына шалынбай қалады деп таниды. Демек, символ – бұл ұлттық мазмұнға, құрметке ие болған зат не құбылыс, ал мәдениет әрқашан символмен толықтырылып отырады.

Концептінің көрінісі болып саналатын дүние бейнесі – адам санасының ақиқаты десек, адам оның қалыптасуын өмірде алдына қойған мақсатына сай орнықтырады. Адам шынайы әдіс-тәсілдері арқылы өзіне қарапайым әрі айқын дүние бейнесін қалыптастыруға ұмтылады. Себебі, бұл дүниені өз танымындағы дәрежеге, яғни өз санасындағы суретке ауыстыруға тырысады. Бұл тәсілдер арқылы суретші, ақын, ғалым т.б. объективтік емес дүние бейнесін жасауға ұмтылады. Осындай дүние бейнесін жасауға адамның танымы қатынасады.

Сол себепті әрбір халықтың дүниетанымы ұлттық дүние бейнесінде қалыптасады. Дүние бейнесін анықтау адамның дүние туралы түсінігін зерттеу арқылы қалыптасады. Егер дүние деп отырғанымыз – адам және олардың қарым-қатынас жасайтын ортасы болса, онда дүние бейнесі – сол орта мен адам туралы ақпараттың өңделу нәтижесі болып табылады.

Өзін қоршаған шындықты тану нәтижесінде қалыптасқан, дүние туралы білім деп танылатын дүние бейнесі бір жағынан, индивидуальді болса, екінші жағынан, ол қоғамдық сана негізінде жасалады. Ал тіл – танымдық әрекетті іске асырушы. Сондықтан әрбір адамның концептілік дүние бейнесі әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы, әр дәуірдің, әр әлеуметтік топтың (мысалы, қазақ қоғамындағы әйелдің), жас ерекшелігіне қарай бөлінген топтың, сонымен қатар әр тілде сөйлеушілердің белгілі бір деңгейде ортақ концептілік дүние бейнесін қалыптастыруы мүмкін, және бір тілде сөйлейтін адамдар деңгейі сәйкес келмесе, ортақ дүние бейнесін тудыра алмайды.

Концептілік дүние бейнесінде жалпыадамзаттық, ұлттық, тұлғалық танымдар өзара әрекеттесуі мүмкін. Бірақ дүние бейнесі тек заттар мен құбылыстардың қарапайым «фотосуреті» ғана емес, немесе оның құрамына сыртқы көрініс тапқан объектілер еніп қана қоймай, бұнымен қоса, субъектінің бейнеге деген көзқарасы оның заттарға деген қатынасын да көрсетеді.

Демек, әлеуметтік таным жүйесі тілдің ұлттық жүйесінде таңбалық көрініс табады және дүниенің тілдік бейнесін құруға қатысады. Мұның нақты дәйегін біз «қазақ әйелі» концептісін талдау барысында көреміз.

«Әйел» концептісінің когнитивтік моделі: 1. Әйел – ана. Жап-жас ана бөпесін әлдилейді өбектеп, Бір сағаттың ішінде үш оянып,Үш қалғып; Шеше деген – шалқыған көл емес пе, Көлді жерде айналар шөл елеске(М. Мақатаев); Бала, бала, бала деп, Түнде шошып оянған.Түн ұйқысын төрт бөліп,Түнде бесік таянған. Аялы қолда талпынтқан, Қаймақты сүттей қалқытқан.Суық болса, жөргектеп,Қорғасын оқтай балқытқан. Айналасына ас қойып, Айдынды көлдей шалқытқан. Қолын қатты тигізбей, Кірлі көйлек кигізбей,Иісін жұпар аңқытқан (Ы.Алтынсарин); 2. Әйел – адал жар: Төрт бұрышын төңіректің шарласам да, Сендей жар жанға жайлы қайдан табам ?Сенсің – жар: Жүрегімнің сырын ашқан; Ауырлықтың көтердің-ау көбін сен, Сенен келіп қуат алдым жеңілсем. Сен – жер болдың, нөсер болып төгілсем, Шұғыласың, қара бұлт боп көрінсем. Мен – ашу да, сен – ақылсың нәрі аққан, Сен – адамсың, мен аждаһа зәр атқан ( М.Мақатаев); 3. Әйел – ерлік: Ерліктің қос қанаты деп білем мен аяулы Әлиям мен Мәншүгімді (И.Сапарбай), «Әже» концептісі: Әулие-әмбиеден аумай қалған; Оранған ақ әжелер кимешекке; Тұратын еді шақырып Әжемнің аппақ жаулығы; Ақ кимешек киген бір кемпір көрем, Ақ кимешек астынан сені көрем; Немересін ертпесе жүре алмайды... Әжем жүр туған жердің топырағын, Тұмар ғып тігіп жатыр бөз қалтаға... Өсірген әже солай бар ұлын да, Салып ап ұйықтағанша жауырынға (М. Мақатаев); «Кемпір» концептісі: Қолаң қара шашыңа кім байлаған Әне бір аппақ-аппақ суыртпақты?!(М. Мақатаев); Бет-аузың бір-ақ уыс боп барады, Қайтейін, кішміштей әжімденіп (Ж. Жақыпбаев); «Қыз» концептісі: Қылышы өткір ұлыстың қызы да өткір, Сүймейді сені алдымен жылатып алмай; Арусың, түсін, құсым, мүсіндісің, Арда емген ахалтеке құлынындай; Жұтқызбаған жұпарын жалбыз едің, Жалбыз едің, жанымның жалғызы едің Ханшадай өзін ұстаған, Қара алмас көзді, бал ерін, Басынан құс та ұшпаған, Бұла өскен асқақ жан едің (Ж. Жақыпбаев); Құдықтай тұнық суы тартылмаған Торғын да торғын шаштары тобық көметін Тоты қыздарға деуші едік, шіркін, үйленсек; Қыздың беті –қызарып піскен алма, Күннің нұрын уылжып ішкен ол да; Қыз дегенің – өмірдің қызғалдағы, Қылықтылар аз ба екен қыздан –дағы?..(И. Сапарбай) т.б. «Абысын» концептісі: Бірінің сыры біріне Белгілі, бәрі тым қанық. Өткізген жастық күніне, Күніне қайтар бір барып. Сырларын бүгіп ішіне, Сырмінез, тату абысын ( М.Мақатаев); Абысынның аразы Ауыл сәнін кетірер (Бұқар жырау); Абысын тату болса– ас көп (Мақал); «Келін» концептісі: ...Қия өтпейді...Ұқсайды ізеті де, (Ізетсізді бұлар да түзетуде) Бұлар да бабасынан алып қалған, Өз жұртының дәстүрін күзетуде ( М. Мақатаев); Келін жақсы болса – Үйіңе көп кісі келеді. Келін жаман болса –Келген кісі кеткісі келеді.Ас құй десең төккісі келеді, Төкпей құй десең сөккісі келеді (Шал); «Жеңге» концептісі: Келетін сауық құмар жеңгелер де, Аққудың сыңқылындай күлкілері Қосылатын шашпаулары теңгелерге (М. Мақатаев); Қапсырма таққан, Жеңгем, Қамзолына, Ұқсайсың қапсырмаңа барынша өзің (М. Айтқожина ); т.б.

Нақты айтқанда, тезаурус, яғни білімдерді жинақтау тәсілі өзін реттелген, жүйеленген «әлемдік көрініс» ретінде танытады.

Ю.Н.Карауловтың пікірінше, тезаурус индивидуальдік әлем бейнесін білдіреді. Бірақ әлемдік бейненің когнитивтік феномен, яғни белгілі бір дәрежеде жүйеленген иерархияланған білім ретінде түсінсек, тезаурусты білімді жинақтаушы, ұйымдастырушы тәсіл ретінде ұғынуымыз керек дейді. Мысалы, қазақ әйелі туралы ұлттық білім қорын құрайтын сөз байлығы.

Тілдік бірліктер мен олардың арасындағы эксплицитті семантикалық қатынастардан құралатын тезаурус әлемдік көріністі лингвистикалық тұрғыдан тану құралы болып табылады.

2.6 Ассоциацияның тілдік көрінісі психолингвистикалық әдіс ретінде


Психолингвистикалық бағыт бойынша адамның белгілі бір ұғымды қалай қабылдайтынын, сол ұғымды танытуда санадағы ақпараттарын қалай қолданатынын анықтауға болады. Адам сыртқы дүниені, сырттан қабылданған дүниені өзінің ассоциативтік қабылдау қабілеттері арқылы (сезім мүшелері арқылы) таныта алады және автоматты түрде жиі қайталанудан дағдылы түсінікке айналған стереотиптер арқылы таныта алады. Ал әрбір халықтың немесе ұлттың, әлеуметтік топтың не болмаса әрбір адамның өзіндік таныту ассоциациясы, стереотиптері болады. Психолингвистикада сонымен қатар салғастырмалы әдіске сүйене отырып, әрбір ұлттың аффективті тіл бірліктерін, эмоционалды ұғымдарын, тіліндегі экспрессивтік ерекшеліктерін нақтылап көрсетуге болады. Әрбір ұлттың өзіне сөйлеу мәдениетіндегі, жалпы қарым-қатынасындағы адам психикасының деңгейін, адамның психикалық қабілеттерін, мінез-құлық ерекшеліктерін (ұстамдылық, күйгелектік, намысқойлық, қызуқандылық) т.б. айқын көрсетуге болады.

Ассоциация латынның «associatio – біріктіру» деген сөзін білдіреді. Ассоциация – екі түрлі танымның өзара байланысы (сезіну, түсіну, ойлау, елестету қабілеттері арқылы жүзеге асады). Бұл ұғым Платон мен Аристотель заманында пайда болғанмен, ассоциация деген ғылыми атауды ХУІІ ғасырда Дж. Локк енгізген болатын.

Ассоциация – жеке субъективті тәжірибеге негізделген белгілі объекті немесе құбылыс арасындағы байланыс. Бұл тәжірибеден субъектінің нәр алған мәдениеті мен өмірлік тәжірибесі байқалады. Осы ассоциация ұғымымен тығыз байланысты ассоциациялық өріс ұғымы да бар. Ассоциациялық өріс – тілдік бірліктердің жиынтығы, мазмұн ортақтығына қарай біріккен белгілеуші құбылыстардың ұғымдық, заттық және функционалдық ұқсастығы. Ол ассоциатив сөздердің, өзекті сөздердің төңірегінде бірігуі ретінде түсініледі. [134, с.183]. Ассоциатив сөздердің түрлі ақпарат берушіде жиналуы ассоциациялық өрістің орталық өзегін көрсетеді. Мысалы, Еуропа мәдениетінде қара түсті киім кию, қара орамал тарту – жағымсыз, өлімді білдіретін түс деп танылады. Ал Жапон, Индия мәдениетінде өлімді білдіретін қаралы түс – ақ түс. Қытайда ақ түс – өлім мен тазалықтың символы.

Қазақ халқының салты бойынша шаңыраққа қара ту тігу – өлік шыққан үйді білдіру. Мұндағы ақ/қара түстері ассоциативтік мағынаға ие болған мәдениаралық бірлік ретінде қызмет атқарып тұр.

Қара дегені– ұзын найзаның басына тігілген ту. Егер Бөжей жай қара қазақ емес, төреден шыққан болса, сол төрелердің өзді өз тұқымының туларын тігер еді. Ақ тулы, көк тулы, ала тулы деген төрелердің тұқымы, жік­ жігі осындайда көрінетін. Ал, қарадан кісі өлсе, тудың түсі өліктің жасына қарай болады.

Сүйіндік жас кісі өлсе, туы қызыл болатынын, кәрі өлсе, ақ болатынын айтып келді де, «Бөжейдей орта жасты кісінің қаралы туы бір жағы ақ, бір жағы қызыл болуы керек» дегенді айтқан. Жаңағы Байдалы әкеп тіккен ту қара дегені осы еді. (М.Әуезов. Абай жолы)

Ассоциативті тәжірибе – ХХ ғасырда К.Г. Юнг пен М. Вертгеймердің енгізуі бойынша адамның дүние танудағы уәжділігін зерттеудің ең тиімді тәсілдерінің бірі. Эксперименттің қарапайым түрі: тәжірибеден өтетін адам белгілі бір ақиқат дүниені таныту үшін жиі қолданған сөздерінің жинағын білу. Біртектес ассоциациялардың жиілігін білу, ақиқат дүниеге деген адамның әсері мен ниетін білу.

Ассоциация процесі психика феномені ретінде ежелден зерттелген. Кейінгі заманда, жаңа уақытта психологтар мен психиаторлар айналысады. Психологтар ассоциативті байланыстардың қалыптасу және беку процестерін зерттеуді өздерінің басты міндеті деп санаған. Түс жору да адам санасындағы ассоциацияның бір үлгісі болып табылады. Түс жору – алғаш психоанализдің негізін салушы Зигмунд Фрейд қолданған ассоциацияға негізделген. Оның ізбасары Карл Густав Юнг ассоциацияны зерттеуді психоанализдің басты құралы деп есептеген. Осындай пайымдаулар нәтижесінде психикалық норма жайындағы зерттеулердің басы болып есептелетін алғашқы ассоциациялар тізімі жасалынды. Бұл тізімнің авторлары – А.Розанов, Х.Кент. Материал 1910 жылы психикалық ауруларды зерттейтін америкалық журналда жарық көрді.

Психолингвистикада ассоциативті үрдістер тар шеңберде қарастырылады. Ол тек сөздік ассоциация немесе вербалды ассоциацияны зерттеумен айналысады [135]. Вербалды ассоциацияны анықтау барысында ассоциативті тәжірибе жүргізіледі. Бұл тәжірибе «ойға оралатын алғашқы сөзбен жауап беру» нұсқау қағидасы арқылы жүзеге асады. Зерттеу барысында адам не айтамын, қалай жауап беремін деп ойланбайтын нәтижелер мен реакциялары бақылау негізі болады.

Психолингвистикадағы ассоциативті эксперименттің басты мақсаты – ақиқат дүниені танытуда қолданылатын тіл бірліктері мен тіркестерін орынды мазмұнға сәйкес таңдай ала ма, белгілі бір стилистикалық және жалпы нормативтік жүйеге сай реттеп жеткізе ала ма, жоқ па деген мәселені шешу. Психолингвистика мамандарының көрсетуінше, ассоциацияны анықтау үшін адамға ықпал етуші әртүрлі сөздер, суреттер, түстерді беріп, жауап ретінде олардың интерпретациясын бақылайды, яғни реакциясын байқайды. Демек, ассоциативті тәжірибе «стимул – реакция» жүйесі бойынша жүргізіледі.

Адам ақиқат дүниені тани отырып, оның мәнді және жалпылама мәнді белгілерін сол дүниенің бөлшектері арқылы жадыда сақтайды. Осыдан барып ассоциацияның жалпылама және индивидуалды (жеке) түрлері туындайды. Жалпылама ассоциация ассоциациялық өріс арқылы қалыптасқан соның орталық өзегінде мүшелене көп жиналған сөз-стимулы негізінде көрініс табады. Мәселен, ақ түс барлық дерлік елде мерекелік, берекелі, жағымды түс ретінде танылады. Еуропада той киімі ақ түсті көйлекпен белгіленеді, ал қазақ халқы үшін ақ түс молшылық, берекелілік, яғни малдың сүті, өнімі – байлық деп түсініледі. Сонымен қатар ақ түс адалдық, пәктік ұғымын беруде де қолданылады. АҚШ-та ақ түс «тазалықты», Францияда бейтараптықты, Египетте қуанышты білдіреді. Махаббат символы деп танылатын құстың өзі де аққу ақ түсті құс ретінде елестеледі. Бұл ұғымдардың тілдік көрінісі мынадай тіркестер арқылы дәйектеледі: Ақ адал жүрегі (адалдық), ананың ақ сүті (мейірімділік), ақ қағаздың бетіндей (пәктік), айдындағы аққудай (сұлулық), ақ білек, ақ тамақ (көріктілік). Бұл келтірілген дәйектемелер – ақ түсінің тек жағымды ассоциациялық мәні. Қазақ халқында аққа оранды, ақ ажал боратты деген тіркестер қолданылады. Мұндағы ақ түс – өлімнің мәнін беруде қолданылып тұр. Себебі, ұлт дәстүріне сай өлген адамды ақ матаға орап жерлеу салты бар. Сондағы ақ мата деталі өлім ассоциациясын тудыратын белгі ретінде халық санасында сақталып қалған. Жалпылама ассоциация жалпыадамзаттық танымға негізделген әсерлер арқылы көрініс табады.

Ассоциативтік теория – ертеден келе жатқан психология саласының ұғымы. Яғни, ассоциацияның пайда болуы адамзат баласының тану, тани білу, яғни танымдық қабілетін зерттей бастағаннан қалыптасқан. Әрбір адамзат баласы өзінің ортасына қарай, туып-өскен жеріне қарай, өмір сүріп отырған еліне қарай, ұлтына қарай, бейімделген менталитетіне қарай, алған білімі мен тәжірибесіне қарай айнала қоршаған заттар мен құбылыстарды (ақиқат дүниеге) әртүрлі қырынан таниды және танытады. Ақиқат дүние адам санасында қалай қабылданса, сол күйінде жадыда сақталып, сол ұлтқа тән тіл арқылы көрініс табады. Кез келген дүниені қарап тани отырып, санаға сарт ете түскен түсінікті (ассоциацияны) немесе сол дүние туралы ұғымды тіл арқылы жеткізу үшін біліми, мәдени, рухани танымына сүйенеді. Ол тілдік қорындағы тіркес арқылы, метафора арқылы немесе фразеологизмдер арқылы көрініс табады. Мысалы, күз мезгілін таныту үшін логикалық танымда ең алдымен санаға келетін түсініктер: салқындық, жаңбыр, сары жапырақтар, сыртқы жылы киімдер, күңгірттік, бұлтты күндер, қоңыр түс, алтын қырман, т.б. Бұлардың барлығы – адамның бес сезім мүшелері арқылы, яғни сенсорлы-перцептивті қабылдап тануы негізінде санада жинақталған білім көздері, яғни күз мезгіліне берілген ассоциациялар. Ал шығармашылық таланты бар, ерекше танып қабылдайтын ақын-жазушылар танымында ассоциативтік білім көздері бейнелі түрде көрініс табады. Сондай-ақ қызға қатысты нәзік, мейірімді, шашы ұзын, үкілі тақия, қыпша бел, оймақ ауыз, т.б. түсініктер санада жинақталған қарапайым ассоциациялар болса, ал ақын-жазушылар танымында елік қыз жанарының нұрын берген; құдықтай тұнық суы тартылмаған; аш белі сәмбі талдай солқылдаған; қыздың беті – қызарып піскен алма; торғын да торғын шаштары тобық көметін тоты қыздар; өмірдің қызғалдағы; қыздары есік, төрден несіп терген, сөйлетсе – Сара ақындай дес бермеген; аяулы ару – ақбөкен; (И. Сапарбай) ; Шыт көйлек... белін бір бүрген, Етегін желге ілдірген, Омырауында бүлдірген; сен бота едің көздерің мөлтілдеген (М.Мақатаев) т.б.

Күрделі психикалық құбылыстар, яғни ақиқат дүниені тану, қабылдау сезіну, көру, дәмін білу, терімен сезу, иіскеп көру, оймен жоспарлау, интуиция, болжау секілді қарапайым психикалық әрекеттердің көмегімен туындайтын сол дүниеге берілген баға адамның ассоциациясы негізінде жүзеге асады. Дегенмен ғалымдардың пікірінше, ассоциациялық білім ақиқат дүниені бүтіндей, барлық мағыналарын қамтитын құрылымдық негізінде кең түрде таныта алмайды. Себебі, қоғам дамып, өркендеген сайын әрбір дүниенің (зат не құбылыстың) танымдық деңгейі өзгеріп, жаңарып отырады. Сонымен қатар сол ақиқат дүниенің қызметі мен қасиеттері де кеңейіп отырады. Осыдан барып дүниенің танымдық мәні өзінің уәжді мағынасынан алшақтай түседі. Сондықтан әр дәуірде ол дүниеге берілетін ассоциативтік түсінік сол кезеңге сай қызметіне қарай өзекті мәнімен беріліп отырады. Мысалы, қазақ әйелінің қоғамдағы орнының тарихи кезеңдер мен әлеуметтік жаңарудың қағидаларына сәйкес өзгеруін алайық.

Әңгіме әуелі тұйыққа тіреліп қалып, енді қайта шешіле бастағаннан кейін, Елизавета Быкова қазақ халқының әйелге көзқарасын сұрастырып еді, Игілік оған біріне-бірі қарама-қарсы келетін әйел басынан өтетін үш түрлі кезеңін айтты. Оған өзі де таң қалатындай азырақ мысқыл қосып, шенеп айтты:

• Қазақ қыз баласын қатты қадірлейді, – деді Игілік. – Ана болған әйелді де сондай қадірлейді. Бұл екеуіне тіл тигізген адам, ең көргенсіз саналады. Алыс-жақыны оны түгел жексұрын көріп, жеркене қарайды. Безініп кетеді. Бірақ әйелдің қатын деген бір кезеңі бар... Ол кезде әйел күңмен тең... Мына отырған Байжекеңдер әйелін адам көріп, үй ішінің он тиындық жұмысын ақылдаса ма екен?... Жоқ бұл кісінің әйелі күңмен тең... Мына отырған қожалар әйелді еркекпен бірге намазға да қатынастырмайды... Қазақ әйелі құлшылықта да теңдік көре алмайды! Қазақта «Қыз күнінде бәрі жақсы, жаман қатын қайдан шығады?» деген мақал бар. Оны істейтін біз, қазақтың еркегіміз... Бала сияқтымыз, қолымызға берген қандай асылды болса да тез бұзып, тез тоздырып тастаймыз, – деді Игілік (Ғ.Мүсірепов. Оянған өлке) .
  

Демек, ассоциация – жалпы мағынасында, айнала қоршаған дүниенің үзігін таныту үшін қолданылатын, психикалық қабілеттер негізінде жүзеге асатын, білім алудың көзі.

Д.Гартли, Т.Браун, Дж. Милль т.б. ғалымдар ассоциацияның ментальді (санада, ойда болатын) тетік екенін, ассоциацияның негізгі белгісі деп ассоциациялық танымның адамның өмірде жинаған тәжірибесі мен сезінуі, ұғынуы арасындағы байланыстан туындайтынын атап көрсетеді.

Қазіргі кезеңде ассоциацияның тәжірибелік деңгейі кеңейіп, ассоциативті эксперимент пен оған практикалық зерттеулер жүргізілуде. Ассоциативті эксперимент жүргізудегі негізгі мақсат – субъектінің ақиқат дүниені тануға деген, танытуға деген белсенділігін, әсерін (реакциясын) байқау, субъектінің «менін» бақылау. Осы кезеңде біраз тәжірибелер нәтижесі бойынша А.Бэннің «шығармашылық ассоциация» түрі қалыптаса бастады.

Бүгінгі таңда ассоциация ұғымы психология саласынан кешенді ұғым ретінде басқа ғылым салаларында қолданысқа ие болды. Мәселен, тіл біліміндегі жаңа бағыт психолингвистика, конгитивтік лингвистика салаларында адамның ақиқат дүниені қабылдап, тіл арқылы жеткізудегі психикалық құбылыстары туралы мәселелерді қозғағанда ассоциацияның психологиядағы қызметі ерекше байқалатыны анықталды. [136, с. 224]


2.6.1 «Қазақ әйелі» концептісі ассоциациялық өріс аясында


Жоғарыда айтылған пікірлерді «қазақ әйелі» концептісі аясында өткізілген ассоциативтік эксперимент нәтижелері дәлелдей түседі. Түр-түс атауларына қатысты осындай сипаттағы тәжірибе жүргізген зерттеуші Н.Аитова «ассоциация белгілі бір ұлт өкілінің сол ұлтқа тән болмысын да, субъективті және ситуациялық білім мазмұнын да, әлеуметтік құбылыс әсерін де белгілеуге мүмкіндік беретінін, сондай-ақ ассоциативтік өріс ғаламның субъективті тілдік бейнесін көрсететінін атап көрсетеді [130, 57 б. ].

«Қазақ әйелі» концептісін ашуда психолингвистикалық талдау жүргізу барысында ассоциация тәсілінің тиімділігі айқындалды. Соған орай біз «қазақ әйелі» концептісінің аясына кіретін бірнеше стимул сөздерді 200 информантқа ұсындық. 17-40 жас аралығындағы қазақ тілді азаматтардан алынған жауаптар негізінде түзілген «қазақ әйелі» концептісінің ассоциативтік өрісі төмендегіше:

әйел – ана , әдемі, ақылды, жақсы, адам, сүйкімді, алу, жар, сұлу, сымбатты, адал, апайлар, асхана, әпше, балалардың анасы, қатын, нәзік жанды, әлсіз, махаббат, отбасының тірегі, тұрмысқа шыққан, екіқабат, «қыз кезінде бәрі жақсы, жаман әйел қайдан шығады», үйдің ырысы, шашы ұзын, орамал таққан, мінезі жұмсақ, баланың анасы, бетіне әжім түскен, уайымшыл, өмірді жалғайтын күретамыр, мұғалім, «Әйел ашуланса, қазан қайнатар», дауыс шығарып сөйлемейді, төзімді, еркек – бас, әйел – мойын, ұқыпты , қатын, шөпжелке, салпыетек, бәйбіше, тоқал, күндес

жаман әйел – қатыгез, өгей шеше, бетпақ, адуын, ұрысқақ, аузынан ақ ит кіріп, көк ит шығатын, безбүйрек, көкек ана, тастанды бала, қонақты жақтырмайтын, әдепсіз, енесімен сағат сайын ұрсатын, қатыгез, өсекші, қыдырымпаз, өркөкірек, қырсық, мақтаншақ, кеш тұрып, сиырлары өрістен қалып қоятын,

қазақ қызы – шашында шолпы, әдемі, тәрбиелі, беті сүттей аппақ, Баян, Қыз Жібек, Тоғжан, Ақбілек, әшекей тағынған, шашы қара, қой көзді, тілін, ділін құрметтейді, қызыл, қызғалдақ, гүл, басқан жерінде із қалмайтын, білектей бұрымы бар, үкілі тақия, қапсырма тағатын, тал шыбықтай бұралған, Мәншүк пен Әлиядай, «Қызға қырық үйден тыйым», «Қыздың жолы жіңішке», бойжеткен, қылықты,

қазақ әйелі – инабатты, ізетті, сыпайы, көркем, сергек, байсалды, тәрбиелі, ұлттық дәстүрді сақтайтын, өмірдегі бар қиындыққа шыдайды, ибалы, үй шаруасымен айналысатын, камзолы жарасымды, ерінің айтқанынан шықпайтын, бесік, бала тәрбиелейтін, ешкімнің алдын кеспейтін, Гүлбаршын, Құртқа, сәукеле киген, өз орнын білетін, жұбайын сыйлайтын, пысық, икемді, «Бақытсыз Жамал», Ғ. Мүсірепов, Ұлжан, Ұлпан, «Ер ана», Әмина Өмірзақова, Әйгерім, етек-жеңін жапқан, ажарлы,

ана – ақ сүт, уыз, жақсы көретін, жақсы, мейірімді, бауырында баласы, қадірлі, бақыт, ең жақын адамың, әдемі, ақылды, қамқоршы, ардақты, асхана, тамақты дәмді істейтін, жер-ана, Отан-ана, алтыннан қымбат, ауыл, ананың ақ сүті, мені өмірге әкелген, дүниені жаратушы, отбасы ұясы, ұрпақ тәрбиелейтін, ақ жаулықты, жанашыр, бесік жыры, әлди, түн ұйқысын төрт бөлген, ананың көңілі балада, алақаны ыстық, Домалақ ана, «Боранды бекеттегі»Найман ана, бұлақ,

әже – әкемнің шешесі, мамамның шешесі, апа, мейірімді, жақсы, кәрі, кемпір, ақылшы, түсінетін, алақан, кимешек, ұзын ақ орамал, кең көйлек, ұзын көйлек, камзол, ата, ауыл, ең құрметті, ертегі, қорғаныш, немере, үйдің жанашыры, қамыр, бауырсақ, науат, өрік-мейіз, кәмпит, үнді шайы, тәтті тамақ, қамқоршы, немере бағатын, Зере, Айғаным, мәсі-кебіс киген, нұрлы жүзді, өсиет айтады, шұлық тоқиды, ұршық иіреді, жүн түтеді, сақина-білезік таққан, ырымшыл, ою-өрнек құрайтын,

ене – күйеуінің анасы, келіннің анасы, байсалды, келінін қызындай көретін, «келін ененің топырағынан жаралған», жол көрсетеді, білмегеніңді үйретеді, тәрбиелейді, басқан ізіңді аңдиды, жамандайды, шағыстырады, айтқыш, баласын қызғанғыш,

жеңге – келіншек, ағаның жары, қайын сіңлі, қайын іні, жайдары, ақылшы, сырлас, Жолы болар жігіттің жеңгесі шығар алдынан, мұңдас, қатал, ақ пейіл, іші тар, аяулы жан, майда сөйлейді, «Ботакөздегі» Ақбала, қарапайым, он саусағынан өнер тамған, күлімсіреп шай құяды, ақ жарқын,

қайынәпке – күйеуінің әпкесі, жасы үлкен, мейірімді, жанашыр, ақылшы, адуын, жиі төркіндейді, ұрысқақ, шағыстырады, үйіңнің сыйлы қонағы, екі жақты жарастырушы, жұмсағыш, көп сынайды,

қайынсіңлі – қыз, әдемі, күйеуіңнің қарындасы, сырын айтады, ерке, шағыстырады, Еркеқыз, Шырайлым, еркетотай, өркөкірек, бұйырғыш, жеңгенің көмекшілері,

кемпір – қария, көпті көрген, жасы келген, таяқ сүйенеді, беті әжім, әлсіз, ашуланшақ, ұрысқақ, өкпелегіш, ақыл айтатын, шашы ағарған, мыстан кемпір, жалмауыз кемпір, әлі кеткен, қалада саябақта серуендейді, ауылда гәпке барады, ұршық иіреді, жүн сабайды, киіз басады, «күлдей күңгірт шашы бар, тоқсан бесте жасы бар, тасбиық санар үгіліп, жерге қарап үңіліп»,

келін – бөтен отбасынан келген, жас, әдемі, шымылдық, беташар, шашу, «Қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда», ерте тұратын, сиыр сауатын, нан жабатын, сәлем салатын, сүйкімді, сәлемі түзу, «Ұят болмасындағы» Айгүл, «Гауһартастағы» Салтанат, Төлебидің келіні Данагүл, ұялшақ, ұяң, сызылған, самаурын қайнатады, есік алдын сыпырады,

Тәжірибе барысында алынған нәтижелерге үңілсек, олардың қазақ мәдениетіне тән ассоциациялар екені байқалады. Сонымен қатар эксперимент Оңтүстік Қазақстан облысындағы жоғары орын студенттері мен аталған облыс тұрғындарынан алынғандықтан, жергілікті халықтың менталитетіне, салт­дәстүр ерекшелігіне сай ассоциациялардың басым екенін атап өткен жөн.

Және осыған байланысты: «Адамның сезім мүшелері арқылы қабылданған ақпараттардың негізінде ассоциация туындайды» деген И.М.Сеченовтің пікірі назар аударарлық. Ғалымның зерттеулерінде «сезіну ассоциациялары» деп аталады.

Себебі, сезіну ассоциациялары адамның өмірі мен тәрбиесі негізінде қалыптасып, дами отырып, елестету/түсіну ассоциациясына, соңғы ассоциацияға, күрделенген ассоциация түріне ұласады. Барлығы жинақтала келе, себептік тізбегіне қарай сыртқы әлемге тәуелді болады, соған сәйкестендіріледі. Бұның нәтижесі пайымдау барысында, ой жинақтау барысында өзара байланысқан ой жүйесін құрайды. Сондықтан да ассоциация заңдылықтары қалау және сезіну қабілеттерімен үйлесіп жатады. Осындай таным үрдісінде міндетті түрде адамның эмоционалды күйі, күш-қуат деңгейі, жалпы тұлғалық қасиеттері мен мінез-құлқы көріне бастайды. Сыртқы әлемді тану барысындағы адам миының рефлекторлық қызметі жүрген сайын ассоциациялардың шеңбері кеңейіп, тізбектік сипатқа ие болады. Егер бір ақиқат дүниеге берілген ассоциациялар қоры мол болса, олар ассоциациялық қатарлар мен тізбектерге түзіледі.

И.М.Сеченовтың пайымдауынша, шексіз және әр алуан сезіну ақпараттары мен ассоциациялардан ақиқат дүниенің ерекше мәнді мазмұны қалыптасады. Сезінудің өзі – адамның санасы мен танымын жетелейтін бір элемент. Сезіну ассоциациясы – бұл адамның индивидуальді тәжірибесін сақтаушы із, яғни алғашқы түсінік. Адамзат баласы бес сезім мүшесі арқылы ақиқат дүниені қабылдай отырып, оны жадында сақтай отырып, оған қоса санада кеңінен өңдей отырып өзінің сол дүние туралы білімін мен танымын, ассоциативтік қатарын кеңейтеді, күрделендіреді. Ассоциация мәселесін психологиялық тұрғыдан тереңірек қарастырған ғалымдардың бірі – И.П.Павлов. Ғалымның пікірінше, ассоциация толықтығы динамикалық стереотип құбылысымен астасып жатады. Динамикалық стереотип пен ассоциацияның байланысы неде? Ассоциация стереотиптен туындай ма? деген сұрақтарға ғалым былай жауап береді: «Барлығымызға белгілісі – ақиқат дүниені танытатын алғашқы түсініктер – ассоциациялар, солардың жиынтығынан жүйе құралады, ол жүйеден гештальт ұйымдасады. Демек, ассоциация қалыптасқаннан кейін барып, қалғандары (стереотип, гештальт) туындайды екен, керісінше емес» [136, с 89]. Стереотип ассоциациялардың жалпыхалықтық сипат алып, автоматты түрде сол дүниені таныту үшін қолдану мақсатында жиі-жиі қайталана беру нәтижесінен барып қалыптасады. Мысалы, әйелдердің – нәзік, екінші орында болуы мен ерлердің – қажырлы және бірінші орында болуы стереотиптік танымға жатады. Ұлттық ассоциациялардың стереотипке айналған түрлеріне мысал келтірсек: бәйбіше мен тоқал арасындағы, абысын мен келін арасындағы күндестік стереотипті танымға айналған.

– Апа-ай! Осы бір кеселді мінез кіші апамнан неге көп шыға береді? – деп, шешесінің қасына келді.

– Балам-ай, күндестің аты күндес те! Қу жараны жалап жазған боламыз да. Әйтпесе менің де қай сырымды біліпсің! ­ деді (М.Әуезов. Абай жолы);

Қалай да қатарымнан озамын деп,

Қатындай күндестігім қозады кеп (М. Мақатаев. Аманат).

Қарақатын осы ауылда Ақбаламен өш. Ақбаланың жастығын, сұлулығын көре алмайды (Ә.Нұрпейісов. Қан мен тер).

Міне, әйел затының психологиялық табиғатына, сезімтал жанына байланысты оның іс-әрекеттерін, дүниені тануын талдауда, біздің ойымызша, ассоциацияның психофизиологиялық негізін түсіндіретін ғылыми негіздерге назар аударудың мәні ерекше.


ҚОРЫТЫНДЫ


Сонымен, зерттеу жұмысы бойынша мынадай қорытындыға келуге болады:

• Тілді антропоцентристік тұрғыдан зерттеуге негіз болатын салалардың барлығы түптеп келгенде, мынадай мәселелерді шешуді көздейді: адамның тілге қалай ықпал жасайтынын анықтау және тілдің адам санасына, ойлауына, мәдениетіне қалай әсер ететінін, қандай қызмет ететінін анықтау, т.б. Тілді зерттеудің антропоцентристік бағыты тіл біліміндегі адамның тілдік факторы мәселесін, тілдің адамға қызмет ету мәселесі, тіл арқылы адамның табиғаты мәселесін ашумен тікелей байланысты;
  
• Ақиқат дүниенің бейнесі – өзгермелі құбылыс. Ал адам санасында қалыптасатын ақиқат дүниенің бейнесі арқылы тілдік қорды, тілдің ішкі мағыналық формасындағы өзгерістерді зерттеуге мүмкіндік жасалатыны қазіргі тілді зерттеудің танымдық, антропоөзектік бағыты арқылы дәлелденіп отыр;
  

– Әр тіл – өз бойында ұлт тарихын, төл мәдениетін, танымы мен талғамын, мінезі мен санасын, кәсібі мен салтын, дәстүрі мен даналығын тұтастықта сақтаған таңбалық жүйе. Осындай мазмұнды құрылымына сәйкес ол жай таңбалық жүйе емес, ол – мәдениеттің көрсеткіші. Сондықтан оны құрылымдық лингвистика деңгейінде зерттесек, үлкен нәтиже ала алмаймыз. Себебі, бұнда тілдің қызметі тек коммуникативтік емес, этномәдени ақпараттарды сақтаушы, жеткізуші, келесі ұрпаққа жалғастырушы, бүтін тұтастық болып танылады;

– Ақиқат дүниенің мәдени ақпаратын танытатын әрбір лингвомәдени бірлік дүниенің тілдік бейнесін айқындаушы лингвомәдени көрсеткіш ретінде қарастырылады. Ол тіл мен мәдениет арасындағы өзара байланысы тұрғысынан талданады және таңба мазмұнындағы лингвистикалық, мәдени ақпараттармен танылады.

– Концептіге берілген біртұтас анықтаманың болмауы оның көп өлшемді құрылым болып табылатынымен байланысты. Себебі, концептіге ұғымдық негізбен бірге тілді тұтынушы арқылы ой елегінен өткізіліп қана қоймай, сонымен қатар түрлі сезімдер туғызатын әлеуметтік-психо-мәдени бөлім де, яғни белгілі бір мәдениетке қатысты эмоциялар, ассоциациялар, бағалар, ұлттық бейнелер, түрлі коннотациялар енеді;

– Тілді антропоөзектік бағытта зерттеу ғылыми когнитивтік парадигмамен тығыз байланысты. Мұның өзі «әйелдік» (феминдік) ұғымына концепт мәртебесін беруге мүмкіндік туғызып отыр. Аталған ұғымды тек когнитивті ғана емес, мәдени мәнді деп тану арқылы лингвомәдениеттану және мәдениет пен қоғамды зерттейтін өзге ғылымдар саласына қарай ойыстыру да оны концепт ретінде қарастырудың тағы бір маңызды факторы екені айқындалды;

• «Қазақ әйелі» концептісі когнитивтік лингвистика мен лингвомәдениеттану тұрғысынан зерттеліп, сипатталды;
  

– Ана сүтімен бойға сіңген ана тәрбиесі, үлгі-өнегесі, асыл өсиеті адамның көкірегінде жатталып, өле-өлгенше сақталады. Сол үшін әрбір қазақ әйелінің дүниеге әкелген сәбиі жылағанда, қазақша әлдилеп жұбатып, қазақша бесік жырын айтып ұйықтатып, «апа» деген алғашқы сөзді үйретіп, тілін де қазақша шығаруы, қазақ тілінде ертегі айтып, қазақша «құлыным, ботам» деп еркелетуі оның өмірлік қағидатына айналуы тиіс;

– Тіліміздің алтын арқауын асыл қолдарынан шығармай ұстап, құнарын жоғалтпай сақтап, ұлттық тіліміздің қадірі мен құдіретін ұғындыруды аналардың қасиетті парызы ретінде қазіргі қазақ қоғамында қалыптастыру, оның әлеуметтік-материалдық негізін жасау – өзекті мәселелердің бірі;

– Қазақ әйелінің ойлау қабілеті, зейін–зерде ерекшелігі, парасат­пайым деңгейінің, мінезінің, еңбекқорлық, төзімділік, махаббат, сұлулық т.б. тілдік көрінісі этностың ерекше этноөзектік концептілері болып табылады;

– «Қазақ әйелінің» концептілік бейнесі көркем және прецеденттік мәтіндерде, мифологияда, сакральды, топонимдік, антропонимдік т.б. жүйеде жасалады;

– «Қазақ әйелі» концепті – ұрпақтан ұрпаққа беріліп, сақталған ұлттық таным ақпаратының санада қалыптасқан мән ­мазмұны, қызметі;

– Тілде, жадта бұрыннан сақталған ақпаратты қабылдау, өңдеу арқылы жаңа сапада жаңғыру таным мен мәдениет сабақтастығын дәлелдейді.

• «Қазақ әйелі» концептісінің әлеуметтік сипаты гендерлік лингвистика аясында айқындалады;
  

– Зерттеу мазмұнында талданған ассоциациялар, бағалау мен коннотациялар қазақ әйелінің сезімдік, әлеуметтік, психологиялық, мәдени т.б. дәйегі, ұлттық сананың кілтін ашатын тілдік құралдар болып табылады.