Диссертация ғылыми жетекшісі : филология ғылымдарының
| Вид материала | Диссертация |
- Мырза Хайдар Дулаттың «Тарих-и Рашидиі» әдеби жәдігер 10. 01. 02 Қазақ әдебиеті, 770.59kb.
- Автореферат 2007 жылы «30» қазанда таратылды, 499.04kb.
- Диссертация 2010 жылы, 800.22kb.
- «Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы заттық мәдениет лексикасы» : Монография. 1 том. Павлодар, 17645.06kb.
- Автореферат 2007 жылы таратылды, 1202.91kb.
- Диссертациямен Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің кітапханасында, 1611.14kb.
- Г. Н. Потанин және қазақ зиялылары: саяси және рухани көзқарастарды тарихи талдау >07., 944.02kb.
- Абай атындағЫ Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті филология факультеті, 2979.74kb.
- Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті қазақ әдебиеті кафедрасының аға, 217.87kb.
- Учебное пособие для студентов специальностей 050205-Филология: русская филология, 050210-Филология:, 1158.83kb.
1.3.4 «Қазақ әйелі» концептісіне қатысты киім атауларының лингвомәдени сипаты Негізгі күнкөріс көзі мал шаруашылығы болған ата-бабаларымыздың киімін тігетін көне материалдарға, негізінен қой терісі мен оның жүнімен қоса түйе, ешкі жүні жатқан. Ал ХУІІІ ғасырда киім тігілетін айрықша материал ретінде матаның ерекше бағалануын орыс елшілерінің қымбат маталарды қазақтың хан-сұлтандарына, беделді адамдарына сыйлық есебінде ұсынғанынан байқауға болады. Мысалы, Елші сандығына қол созып, Бөкенбай алдына жаңа босанған әйеліне бір көйлектік қамқа, нәрестесіне екі сом елу тиынның төрт аршын қырмызы шұғасын тастады ( Ә.Кекілбаев. Үркер). Қазақтың ерлері мен әйелдерінің киімінде әлеуметтік айырмашылықтар айқын көрініп отырған. Қазақ еркектері шашын түгел алғызып тастап, үйде де, түзде де бас киім киген. Ер адамның бас киімі оны киген адамның дәрежесі мен беделін танытқан. Қазақ қыздары мен тұрмысқа шыққан әйелдерінің бас киімдері мен шаш үлгілері қатты ерекшеленген. Мәдениеттанымдық, этнографиялық деректерге қарағанда, әйелдер шашын қос өрім етіп өреді де, ол екеуінің ұштарын біріктіру үшін шашбау тағады. Шашты олай өру – әйелдіктің белгісі, бұл – бүтіннің жартысы болғанды білдіреді. Ал қыздар шаштарын бір өрім етіп, ұшына шолпы тағады [48, 221-б.] Біз аталған тараушада тек «қазақ әйелі» концептіcінің аясына кіретін кейбір киім үлгілеріне ғана қысқаша тоқталуды мақсат тұттық. «Денеге шақталып тігілген жеңіл, жұқа киім (ҚТТС, 5, 117-б.) деген түсініктеме берілген көйлектің ерлер мен әйелдердің ішкі дене және сыртқы киімінің атауы ретінде өте ертеден келе жатқанын байқауға болады. Әйелдер ерлерге қарағанда ұзынырақ және кеңдеу, түсі жағынан да ерекшеленетін көйлек киген. Қыздар мен жас келіншектер ашық түсті желбіршекті, бүрмелері көп, қос етек, қызылды-жасылды көйлек киюді ұнатса, ерлер көбінесе ақ түсті көйлек киетін болған. Сауданың кең құлаш жаюына байланысты көйлектер Ресейден әкелінетін шыт пен өзге мақта-мата өнімдерінен тігіле бастаған. Етегіне желпіншек салған жібек көйлегі малынып, сызыла басып жақындап келді(Ә.Нұрпейісов. Қан мен тер) Тобығына түсетін қос етек көйлек, қатипа камзол киіп шыққанда, қыпша белі солқылдап, қызыл күрең жүзінде тоқшылық,жастық нұры ойнап, еріксіз көз тартады(Қ.Жұмаділов. Тағдыр). Гүлдарайым – омырауына он түйме қадаған кеудесі тар, етегі кең көйлек киген ,қынама жеңсізі аш белін аймалаған зер кесте төккен,алтыннан алқасы бар төстік таққан келіншек (С.Сматаев. Елім-ай) .Қына сары жібек көйлекке қызыл жібектен бүрме жаға салыпты. Жетпей қалған ғой! (Ғ.Мүсірепов.Ұлпан) Ал төмендегі мысал қазақ әйелінің киім кию ерекшелігін ғана емес, кейде қажетсіз жерде жайбасарлық пен созылыңқылық таныта қалатын қазақтың бейғамдық болмысын, ұлттық психологиялық ерекшелігін әйелдің киім кию үлгісі мен қимылы арқылы астарлап дәл танытып тұр. Үйден үстіне малынтып шұбалаң көйлек киіп, басына малынтып шұбалаң орамал тартқан әйел созалаңдап шығып, қалқи басып, ат үстіндегі күйеуіне бірдеңе апарып берді (Ә.Кекілбаев.Үркер). Жоғары әлеуметтік мәртебенің көрсеткіші саналатын ішікті дәулетті адамдар киген. Ішікті мауыты, шұғамен қаптап, барқытпен, жылтыраған сәтінмен тыстаған. Жағасына кең, енді алмалы-салмалы жағаны түлкінің жон арқасындағы үлпілдек жүнінен, кәмшат терісінен жасаған, кейде соңғысымен шеттері мен жиектерін көмкерген. Көркем шығармалардағы деректерге қарағанда, ішік хан-сұлтандар мен бай-манаптардың әйелдерінің сырт киімі болған. Есет батыр жаңа босанған әйелі Жұмабибі сұлуды құндыз ішікпен қымтап, ортадағы лаулап тұрған отқа кесек-кесек шарбы май лақтырып: – Ақ түйенің қарны жарылды, ақ түйенің қарны жарылды! – деп алақанын шапақтап отыр екен (Ә.Кекілбаев.Үркер). Үстіндегі қалың қара жібекпен тысталған пұшпақ ішігінің айналасына жалпақ құндыз ұстатқан (М. Әуезов. Абай жолы) Бойжеткен қыз бен тұрмысқа жаңа шыққан жас әйелді, дүниеге сәби әкелген ананы, өмірден көргені мен түйгені мол салиқалы бәйбішені ата-бабаларымыз,ең алдымен олардың бас киімінен ажыратқан. Қыздар бастарына үкілі тақия, кәмшат бөрік киген. Өтіп бара жатқан бес қыздың тап ортасында, жібек жал ақ жорға атқа мінген Тоғжан екен... Басында жап-жаңа кәмшат бөрік (М.Әуезов.Абай жолы) Қаратаудың сусар бөркін киген сұңғақ бойлы, бота көз аққұба бойжеткен алдынан көлденең тарта берді (І.Есенберлин. Көшпенділер) Қыздардың бөркі елтірімен әдіптеліп, төбесінде қорғаушы қызмет атқаратын үкі қауырсыны тағылады. Көкті тәңір тұтқан ата-бабаларымыз құсты аспан белгісі санап, оған деген құрметін өз тұрмысында, қолтума өнерінде қолданып, кескіндеп отырған. Қауырсынын бала мен бойжеткен қыздың, сал-серінің бас киіміне, сәбидің бесігіне, төрдегі кілеміне, бәйге атына, шешен домбырасына, жас келіннің шымылдығына, т.б.ырымдап тағатын халқымызда «үкі – киесі бар құс, одан жын-шайтан қорқады» деген қалыптасқан түсінік бар [49, 21 б.] –Бөркіңді бөгіребасқа айналдырып салып ем, үкісі ғана ұйысып қалыпты (Ғ.Мүсірепов. Ұлпан) Мен көзімді ашып қалғанымда, керегенің басында ілулу тұрған үкілі шақпақ бөрікті көрдім. Таң алдында ашылған қызғалдақтай қызыл барқыттан тігіліп, айналасына сыңғырлаған күміс теңгелер қадалыпты (Д.Исабеков. Гауһартас) Этнографиялық деректерге қарағанда, Солтүстік, Батыс Қазақстан аумағында кездесетін жас келіншектер қасаба киген. Қасаба – шошақ төбелі бас киім [ҚТТС; 6,123-б.] В.В.Радлов еңбегінде де кездеседі; «kасаба (kkir.) – головной платок у женщин» ( В.В.Радлов. ІІ, 1, 349 б.) Қасабалы қатыннан қай жерің артық екен, шіркін! Қол-аяғы байлаулы адамды бас-көзіне қарамай тепкілеп, қорғансыз жетім-жесірге әңгір таяқ орнату ма сенікі? (Ж.Шаштайұлы. Жала мен нала). Ал Ө.Жәнібековтің көрсетуінше, қасаба - дөңгелек, бірақ желке тұсынан аздап төмен қарай қисайып келген ежелден келе жатқан бас киім түрі. Ол күміспен оқаланып, мақпалдан тігіледі, айналасы алтынмен кестеленіп, ұсақ металдармен әшекейленеді, Маңдай жағы нақышталған, көгілдір ақықтан (бирюза), асыл тастардан және теңге тәріздес салпыншақпен безендіріледі. Бөріктің оң жақ самай жағына ұшында күміс қоңыраушалары бар бес-алты моншақтан жасалған ұзын салпыншақ қадалады. Төбесіндегі қауырсын да бұл бөріктің сәнін күшейте түседі. Осы бөріктің әшкейіне сай алқа, білезік, сырға, жүзік, шолпы тағылады [50, 44 б.] Тағы бір бас киімнің бірі – сораба. Бұл «қыздар киетін, тақия тәріздес, бірақ артында салпыншағы, төңірегінде шашағы бар баскиім» [51, 578 б.] Ұзату тойын бастаудың бір дәстүрі қалыңдыққа арналып жасалатын баскиім – сәукеленің жасалып бітуі. Ұзатылар қыздың әлеуметтік жағдайын білдіретін сәукеленің негізі – оның төбесі. Төбе не талдырма етіп қозы жүнінен арнайы басқан ақ киізден немесе арасына қыл салып сырыған асыл матадан істеледі. Содан кейін төбені кестелеген, шет-шетіне құндыз жұрын ұстаған не алтын, күміс оқамен зерлеген тыспен тыстайды. Сәукеле төбесінің биіктігі екі сүйем, кейде одан да биік болады. Төбенің өн бойын алтын, күміс, меруерт, маржанмен, асыл тастармен өрнектеп, алтын жіппен әшекейлейді. Сәукеленің төбесінде алтынмен, күміспен әшекейленген қатырғы болады. Тізілген моншақты, асыл матадан, ақ жібектен жүргізген желекті осы қатырғыға бекітеді. Мұны бергек деп атайды. Кейде бергекке тоты құстың бірер тал қауырсынын тігінен қыстырып бекітіп қояды, оны қарқара дейді. Сәукеленің арт құлағы шашқап тәрізді белге дейін жетеді. Сәукеленің ең сыртынан жауып қойған шашақты әшекейлі жібек мата бар, ол көйлектің етегі құсап, жерге сүйретіліп жүреді [52, 164-165 бб.] ...Сыртынан өңіріне сары зер бастырған жасыл қамзол киіп,үкілі биік сәукеле киіп, шытыра тағып, шолпысы шылдырап сызыла басып сыртқа шыққанда Ақшилі бойында отырған үлкен ауылдың кәрі-жасы түп-түгел жас келіншекке сұқтана қарап көз тігіп қалатын (Ә.Нұрпейісов. Қан мен тер) Сәукеленің екі жақ самай тұсынан бетке жеткізе шолпы секілді бірнеше қатар маржан тізілген салпыншақтарды бетмоншақ немесе сәукеленің бетмоншағы деп атайды. Мысалы, Гүлдарайым – бетмоншағын салбыратып, жібек жамылғышын желбіретіп сәукеле киген – Бекболаттың сұлу тоқалы (С.Сматаев. Елім-ай) Басындағы сәукеле, Жібекке алып береді. Қолына Жібек алады, Асыл гауһар тастарын, Бытырлатып үзіп ап Жанқалтаға салады (Қыз Жібек) Желек – «жас келіншектің басына жамылатын шәлі. Жаңа түскен келінге жыл өткен соң сәукелесі алынып, желек кигізіледі» [ҚТТС; 4,62-б.] Қазақ әйелдерінің баскиімдері практикалық қызметінен өзге әйелдердің отбасылық жағдайының көрсеткіші болып табылған. Олар желекті тұңғыш баласы, кейде екінші баласын туғанға дейін киген. – Ауылдағы енелер мен абысындарға қосылып Ділдә келініне кимешек-шаршы, қалың жібек желек кигізіп жіберіпті (М.Әуезов. Абай жолы) Кимешек – «ақ матадан тігіліп, омырауы мен арқасын жауып тұратын, беті ойылып жасалған әйелдің ұлттық бас киімі» [ҚТТС,5, 34-б.] Қазақ әйелдері тұңғыш баласын туған соң оның басынан желегі алынып, кимешек кигізіледі. Оның шылауышына төбелдірік, маңдайына бергек, түйреуіштер қадайды. Бірнеше балаға ана болған орта жастағы әйелдер көзге түсерліктей әшекейі жоқ шалаң кестелі кимешек киіп, ақ жаулық (шылауыш) тартады [53, 81-б.] Ұзатылар қыздың төркінінде тігілген, кейде қыздың өңіршесінен алынған әшекейлермен безендірілген алғашқы кимешек ең салтанаттысы саналған. Кимешектің өңіріне күміспен оқаланған кесте тігіліп, оған інжу-маржан сияқты асыл тастар қадалады. Олардың саны мен түрі әйелдің жасына қарай ерекшеленеді. Ә.Марғұланның көрсетуінше, кимешекті 25-40 жастағы әйелдер киген. Ал В.В.Радлов: «kiмäшäк» [kir.] – головной убор старых женщин» (В.В.Радлов. ІІ,2, с.1406) деген түсінік береді. Кәрі әйелдер мен кемпірлер бастарына кимешек үстінен байланатын үлкен ақ шаршы орамал – шылауыш тартады немесе кимешектің үстінен сәлде сияқты, бірақ жалпақ етіп орайтын ақ мата– күндік киеді. Ақ шаршы, кестелі кимешектерін әсем ғып салған күлкіші келіншектер де көп (М.Әуезов.Абай жолы). Басына қыр елінің салтымен, оқалы жағы бар, аппақ шатырдай кимешек-шаршы тартатын болыпты ( Қ.Жұмаділов.Тағдыр). Баяғыда басына мың қабаттап күндік салған Сусарды мен көргенмін (Ш.Мұртаза.Ай мен Айша). Қоғам алға жылжып, заман өзгеріп, материалдық және рухани құндылықтар өзгерген сайын қазақ әйелдерінің киім үлгілері де ауысып, соған сәйкес киім киюге деген көзқарас та өзгеріп отырғаны даусыз. Мұғалім Арайдың басындағы күндікке қарап біраз тұрды. Кемпірдің ақ матаны қаттап басына орай бергені ерсі, ал мұғалім әйелдің жұқа көгілдір орамалмен бір тарта салғаны Арайға ерсі (Ш.Мұртаза. Мылтықсыз майдан). Жаулық – әйелдер басына тартатын орамал (ҚТТС,4, 20-б.). В.В.Радловтың пікірінше, тұрмысқа шыққан әйелдер басына тағатын ақ орамал (В.В.Радлов,ІІІ,1,19) ХІХ ғасырдың соңынан бастап әйелдер киетін кимешек сәннен шығып, әйелдер оны гүлді шәлімен, түрлі-түсті орамал-шаршымен алмастырды. Ақ жібек жаулық жас келіншектің онсыз да үлбіреген аппақ жүзін айқындап ашып, қасы, кірпігі қап-қара боп қиыла қалыпты (Ә.Нұрпейісов.Қан мен тер) ...басына жібек шашақты бөртпе шәлісін бүркенді (Қ.Жұмаділов.Тағдыр) Сәукелесін тастап, жібек шаршыны алқымынан түйрей салды да, Есенейдің тізесін шынтақтады (Ғ.Мүсірепов. Ұлпан) Бетін масадан қорғап түссіз газ орамал салып алыпты (Ш.Мұртаза. Мылтықсыз майдан) Қазіргі таңдағы әйелдердің киім кию үлгісінен оларға тән әлеуметтік, жасына байланысты ерекшеліктерді ажыратуға болмайды. Әйтсе де, әсіресе оңтүстік өңірлерде, көбінесе ауылдық жерлердегі жиын-тойларда тұрмысқа шықпаған әйел затының орамалсыз, жалаңбас жүруі, ал келіндердің орамал тартуы, ал жасы келген әйелдердің жаулық тартып, кейде кимешек киюі қалыпты жағдай болып есептеледі. Осыған байланысты ұлттық-мәдени стереотиптерді де кездестіруге болады. В.А.Рыжкова стереотипті этностың коммуникативті бірлігі ретінде танылып, тұлға санасында әлеуметтің маңызды мәнін аша алатын, сол мазмұнға уәжделген типтік әсердің негізіндегі бірлік ретінде түсіндіреді [54, 178 б.]. А.Әмірбекованың пікірінше, стереотиптер ақиқат дүние туралы күнделікті қолданыста кеңінен танылған, сол зат не құбылысты, сол ситуация мен әрекетті, тұлға мен әлеуметті (дүниені) танудың санадағы қарапайым бейнесі, яғни дүние туралы таным-түсініктің қайталануынан тұрақталған адам санасындағы алғашқы сигналдар, яғни әрекеттер мен құлықтар шаблоны [55, 33-34 бб.]. Түрлі маңызды жағдайларда жиі кездесіп, қайталанғандықтан, адам санасындағы дағдылы түсінікке айналып, тұрақталған стереотиптер аса көп ойлануды керексінбейтінімен, сол түсінік әбден қалыптасып, беркіген ұжым мүшелерінің ойына бірден келетінімен ерекшеленеді. Мысалы, Өзге жақты көріппіз бе, біздің ауылда қыздар тек қып-қызыл орамал тартып жүретін. Кей қыздар әлдебір әуестікпен сәл ақшылтым, ақ гүлі басымдау орамал тартса, үлкендер қатты сөгіп тастайды. Ақ орамал мен қызыл орамалдың аралығы айқын, шекарасы берік. Күйеуге ұзатылған қызды «басына ақ орамал салды», «ақ орамал жарасады екен», тағысын-тағылар дейтін (М.Байғұт. Ақ орамалды қыз). Киім киюдің бір үлгісі ретіндегі орамал тарту тек ислам дінінің жаңалығы емес екен. Дінтанушылардың сөзіне сүйенсек, бұл үрдіс христиан, еврей діндері мен корей, жапон сияқты көне мәдениет үлгілерінде де бар. Иудаизм дінінде әйелдердің орамалсыз жүруі олардың жалаңаш жүруімен тең саналып, орамал тақпаған әйелдің жоқшылық әкелетіні, орамал тағу әйелдің абыройы мен беделін, әлеуметтік жағдайын білдіретіні жөнінде айтылған. Орамал тағуды тектіліктің нышаны санаған байырғы Израильде зинақор, жезөкше әйелдерге оны тартуға тыйым салынған. Католик шіркеуі де әйелдердің басына орамал тартуын міндеттейді. Жаһанданудың әсерінен батыстың мәдениетіне көзсіз еліктеп, оның асылы мен жасығын бағамдап-саралап жатпастан, жас қыздарымыз, тіпті кейде әйелдеріміз етек-жеңін қымтап жүруден қалып барады. Аллаһ Тағала әрбір жаратылысқа өзіндік ерекшеліктер тарту еткен. Соған сәйкес әйел адамның қоғамдағы, отбасындағы орны, жалпы болмысы, тәні ер адамдарға қарағанда мүлде бөлек жаратылған. Әйел осы ерекшеліктерін сақтай, қорғай білгенде ғана қоғамдағы өзінің биік мәртебесін ұстап тұра алады. Қазақ әйелі өзінің аналық мейірімімен, күйеуіне деген ізеттілігімен қымбат. Ол осы қасиеттерімен әрдайым жоғары тұрады. Ал ислам дінінің қағидаларымен байланысты, орамал тарту, ұзын киім кию әйел адамның нәзік болмысы мен әдемілігін бөтен адамдардың арам пиғылынан, сұқ көзінен сақтайтын қорғаныш құралы іспетті. Әрі әйел затын мейірімділік, нәзіктік, ар-ұяттылық сияқты тағы басқа әйелге тән асыл қасиеттерімен танытатын нышан. Қазақ дүниетанымында әйел өзінің орамалымен көрікті. Қазақтың «Есті қыз етегін қымтап ұстайды» деген сөзі бекер айтылмаса керек. Ислам әйелге ашық- шашық киінбеуді оны төмен санағандықтан емес, қайта оны қорғау, абырой- беделін көтеру мақсатында бұйырған. Күнделікті өмірде біз құнды, асыл заттарымызды қоғамдағы бұзық ниеттегілерден қорғаудың сан түрлі жолын іздейміз. Ендеше, әйел заты да құндылардың құндысы, асылдардың асылы, нәзіктердің нәзігі. Осы тұрғыдан алып қарағанда, олардың бөгделердің алдында ашық-шашық жүруі құптарлық емес. Орамал тағудың пайдасы туралы С.Асфендияров атындағы мемлекеттік медицина университетінің емдік гигиена кафедрасының меңгерушісі, м.ғ.д., профессор Қ.Тоғызбаева былай дейді: «Ер адамдар көбіне көктен, әйелдер жерден қуат алады. Сондықтан да болар, әйелдің шашы магнит тәрізді ауадағы кір-лас қуатты жинағыш келеді. Бұл да оның әсіресе бас ауруына ұшырауына әсер етеді. Осы жолдың авторының өз тәжірибесінде кездескендей, орамал тартқаннан кейін «басының сақинасы», т.б. дертінен жазылып кететіндер аз емес. Бұған қоса, ашық-шашық жүрген әйелдер көктен өзіне қажет емес артық қуат алады, сөйтіп онда еркектерге тән гистостерон гормоны пайда болады, нәтижесінде ағзаның гормоналды бұзылуы етек алып, жыныс органдарындағы қатерлі ісік, т.б. ауруларға жол ашады [56]. Ұлттық мәдениеттің көрінісі болып табылатын киім-кешек үлгілерінен халқымыздың ұлттық дүниетанымы, халықтық болмысы, әсемдікке құштарлығы, эстетикалық талғамы мен тұтыну қажеттілігін ұштастыру қабілеті, әлеуметтік ерекшелігі, т.б. айқын байқалады. 1.3.5 «Қазақ әйелі» концептісіне қатысты қолөнер, кәсіп атауларын білдіретін лингвомәдени бірліктер Қоғамдық дамудың қай сатысында болсын, қоғаммен бірге дамыған қолөнері әр дәуірде өзінің өшпес ізін қалдырып, әлеуметтік-көркемдік жағынан дәуір тынысын қалт жібермей әсерін тигізіп отырады. Ұлттық қолөнер халықтың күнделікті тыныс-тіршілігін, таным-талғамын, түрлі қайталанбас ерекшеліктерін бейнелеумен бірге халықты эстетикалық жағынан тәрбиелеуге ықпал етеді. Көшпенді өмір салтын ұстап, төрт түлік малына жайлы қоныс іздеп көшіпқонып жүрген атабабамыз үшін ыңғайлы деп тапқан жаңа қонысында тігуге де, керек бір сәтте жығуға да, түйеге артып жүруге де тиімдісі киіз үй болғаны мәлім. Ал енді осы қазақ үшін қастерлі, киелі ұғымға айналған киіз үйдің сүйегін жасаумен ежелден ер кісілер жасаса, оның іші мен сыртына қажетті мүлік пен көз тартар жасаужабдығын қазақ әйелдерінің шебер қолынан шыққаны даусыз. Ол кездері бүгінгідей керегіңнің бәрін сатып алатын жақын маңда базар да жоқ, болған күннің өзінде әйелдің әйелдігін, ісмерлігін танытатын ондай мүліктерді базардан сатып алу ақылға сыймайтын болған. Атабабаларымыздың малын сатып, базардан алатыны қант, шайтұз, кездеме, бұл сияқты өздеріне табыла бермейтін қат дүниелер болатын. Күн көрісі төрт түлік мал болған соң, оның етін де, сүтін де, терісін де, жүнін де ысырап қылмаған қазақтар оларды қалай тиімді пайдаланудың жолдарын білген. Қазақ әйелдерінің жиі пайдаланатын қолөнер материалына малдың терісі мен жүні жатқан. Олардан киім-кешек те, ыдыс-аяқ та, киіз үйдің мүліктері де жасалған. Қырқылған қой-ешкі жүнін жуып, шайырынан айырған әйелдер ешкі жүнінің қылшығын арқан-жіп есуге алып қалып, түбітінен қолғап, мойын орағыш, орамал, тақия тоқиды. Ал жуылған жүнді кептірген соң тулақтың үстіне жайып, екі сабауды қолына алып, кезекпен сабалайды. Сабап, қопсытылған жүннен арқан еседі. Одан кейін жүн түтіп, оны шүйкелеп, шетінен ұршыққа иіреді. Иірілген жіптен қап, алаша, басқұр, терме тоқылады. Қазақ әйелдерінің қолөнер туындыларының ішінде ең кең тарағаны, технологиялық жағынан жетілгені – киіз басу. Жұмсақ келген күзем мен қозы жүнінен басылатын киізге апаларымыз өздері тоқыған ши, ескен мықты арқан жіпті пайдаланған. Қазақтардың шиді топтап-топтап беліне салып тартып қалатыны, сонда бір уыс ши күтір етіп суырылып шығатынын оның қабығын аршып, сыртына қызылды-жасылды жүн орап, аз бақанды көлденең құрып, оның екі жағына қалақ-қалақ тас теңдеп, үйге ұстайтын әдемі жасау тоқып шығаратынын талай жерде көріп жүр. Шиді көбінесе еркектер тартып, әйелдер тоқитын. Ә.Кекілбаев. Үркер). Күнделікті қажетіне жарап, киіз үйдің туырлығына, түңлігіне, үзігіне жабуға және жерге төсеуге арналған киіз басу өнері туралы жазылған этнографиялық сипаттағы еңбектер көп. Ал көркем әдебиеттегі киіз басу, оған қатысты лингвомәдени бірліктерді Ә. Кекілбаевтың шығармасынан кездестірдік: Күн ашылса болды, жұрт үйлерін қып-қызыл ғып жалаңаштап, киіз жамайды. Әйелдер топ-топ боп жиылып білектерін сыбанып ап шуылдасады да жүреді. Біреулері үйлерінің ық жағына екі ашаға ақ бақанды асып салып, үстіне жіпке тас байлап жыпырлатып іліп қойды: оған анадай жердегі Қараойдағы еркектердің беліне орап-орап күрт-күрт тартып әкелетін құшақ-құшақ шиді бір талдап салып, әлгі жіп байланған тастардың біреуін әрі, біреуін бері жып-жып алмастырып ши тоқиды. Қолдарына көз ілеспейді. Түске дейін бір құлаш шыптаны бір-ақ тоқып тастайды. Енді біреулері әлгіндей ши шыптаны төсеп тастап үстіне қап-қап жүн әкеліп жұқалап жая бастайды. Әбден жайып болғасын бірнешеуі бінеше жерден тұрып алып саптыаяққа құйып әкелген суды ұрттап ап, алдарындағы бұрқырап жатқан мамық жүннің үстіне бүркіп шаша бастайды. Сосын әлгі шиді ішіндегі су бүріккен жүнмен қосып шиыршықтап орап, екі-үш жерден арқан салып, екі жақтан екі топ болып тұрып алып, әрі-бері домалатып бағады. Бір уақытта домалатқандарын қоя қойып, ораулы шиді қайта жазады. Манағы бұрқырап жатқан жүн енді бір-бірімен ұстасып, талдырғыға айналыпты. Енді әйелдер оны бір шетінен шымырып бүктеп шиыршықтап орай бастайды. Ораған жерлерін жапа-тармағай жата қап шынтақтарымен жаныштап, тағы да орайды, тағы да орап, тағы да жаныштайды. Бір уақытта әбден жанышталып сілікпесі шыққан жүн киіз болып шығады. Киізді күн жаққа апарып жайып қояды (Ә. Кекілбаев. Үркер). Басылу технологиясы бойынша киізге ұқсас үй жиһаздарының ішінде әсемдігімен, жылылығымен ерекшеленетін төсеніштің бірі – текемет. Алайда оның киізден ерекшелігі, жүн әр түрлі түске боялып, шидің үстіне жайылған жүннің ортасы мен жиектеріне ою салынады. Киіз пісірілгенде, рет-ретімен орналастырылған оюлар жүнге кірігіп кетіп, текеметтің бетінде сақталып қалады. Табиғаттағы түстерді бірбірімен үйлестіріп және киізге салынатын түрді, оюды асқан тапқырлықпен тауып, ретімен, орнымен талғампаздықпен орналастыруы қазақ әйелдерінің шеберлігін аңғартады. Осындай жолмен басылған текеметтің сан түрлі бояуы жерге төсегенде не жайылғанда, күнмен шағылысып, құбылып, көз тартар әсемдік үлгісіне айналары сөзсіз. Танымы мен талғамын төлтума ғажап әндерінде ұштастырған халқымыз: Текеметтің түріндей‐ ай, Алма ағаштың гүліндей ‐ ай, – деп тегіннен -тегін айтпаған тәрізді. Аттап бассаң, дүкен мен базар кездесетін қазіргідей емес, барды ұқсатып, тұрмысқа қажеттінің бәрін өздері жасап алатын қазақ әйелдері кір жуатын сабынды да өздері өндірген. Қара сабын деп аталатын сабынның бұл түрі сапалы, емдік қасиеті жоғары саналған. Оны жасауға көбінесе алаботаның ұзын да жатаған түрі пайдаланылады. Орылған қурайды бір жерге үйеді де, өртейді. Бұл үрдістің тілдік дәйегін көркем мәтінде былайша көрінеді: Қатындар сабын қайнатамыз деп, күздігүні итсигек шауып, күл ғып өртеп жататын еді-ау! (Ә.Нұрпейісов. Қан мен тер). Өртелген шөптің шоғы сөніп, күлі суыған соң, күлдің ұйысып, шорланған жентектерін жинап алады. Соны қазанға толтырылған суға салып, қайнатады да, тұндырады. Келесі күні күлден арылтып, сүзіп алады. Қызғылт-сарғыш тұнбаны қайта қазанға құйып, қайнатады. Бара-бара суы сарқылып қоюланады да, қорытпаға айналады. Ақырында құрғақтанып шығады. Сол ақ түсті талқан сақар деп аталады. Сабын жасау үшін оңаша, жылылығы бірқалыпты сақталатын үйде сақарды майға қосып қайнатады да, сабын шығарады. Бұған істің тәсілін, тетігін білетін әйелдер басшылық етеді. Білігі жетпейтіндер сабынды ірітіп, бұзып алады да, еткен еңбек еш кетеді. Сабын жасалып болған соң, ырым қып ең алдымен балаларға түйенің құмалағындай сабын үлестіреді. Бұл бұзаушық деп аталады. Қазақ салтында жаңа өнімнің алдын балаларға үлестіру – бұлжымас дәстүр. Сүттің алғашқы сауылған уызы, астықтың алғаш алынған дәнінен тартылған ұннан пісірілген нан алдымен балаларға үлестіріледі. Бұзаушық та сол дәстүрдің жалғасы әрі бұзаушық тарату балаларды тазалыққа үйретудің бір әдісі секілді. Оны алған бала беті-қолын жуу арқылы кірден тазаланудың жолын біледі. Аналардың балаларға қолданатын тәлімінің астарлы үлгісі осы болар, бәлкім. Қазақ даласын аралап өткен арғы-бергі саяхатшылар мен тарихшылар мұнда өмір сүрген халықтың тазалыққа ерекше ден қоятынын атап жазғандары жұртқа мәлім. Сол тазалықтың сақтаушылары да әйелдер. Үйдің сәні – әйелдердің еңбегі. Соның арқасында қазақ әйелдері сабын жасаудың әдісін өздері ойлап тапқан және іс жүзінде қолданған [57, 239 б.]. Ал енді осы сабын қайнату ісі мен аталған еңбек үрдісіндегі қазақ әйелдерінің көркем әдебиеттегі көрінісі Б. Майлин шығармасында кездеседі: Алба-жұлба қараша үйдің сырт жағынан қарасаң, іші өртеніп жатыр ма дейтінсің, булыққан түтін бұрқырап шығып жатыр. Үйдің ортасында үлкен қара қазан. Астында лаулап жанған от; қазанның ішінде бір үйіріліп, бір бұзылып қайнап жатқан сабын. Төменгі жаулықпен басын тұмшалап орап алып, маңдай терісі тыржиып, терлеп-тепшіп, Айнабайдың Зейнебі сапты қалақпен сабын былғап жатыр. ... От басын қоршалай отырған төрт-бес қатын; бәрінің көзі қазанда... Сабын иілсе, бұзаушық алып үйді-үйіне тарайтын ойлары бар, бірақ, сабын болмай амалдары құрып, ащы түтіннің азабын көріп отыр (Б. Майлин. Раушан- коммунист). Енді Күлзипаның Раушанға өкпелеп келгенін білген соң, кегін қалай аларын білмей жүрген Зейнеп те ашуға мықтап мінді: - Ана сорлы таздың жамандығы ғой. Әшейінде адамсып, шәңгірлеп сөйлер еді, енді қайда қалды екен?... Малға алған күңді, тілін алмағанда, тіліп-тіліп алмас па?» - деп, шақыр-шұқыр еткізіп, былғап жатқан қазанның түбін ойып жібере жаздады. (Б. Майлин. Раушан-коммунист). - Ертең ертерек тұр, күн ысып кетпей өрмек құрамыз, - деді анам бір күні. Көктемде түйелерді жүндегеннен бері шешем екеуінің қолы ұршықтан босамайды. Анам жасыл, қызыл бояуға жүнді кептіріп, оны жіңішке етіп әдемілеп иіріп, екі қабаттап, домалақ-домалақ етіп дайындап қойған. Өрмек құру, киіз басу, арқан есу ауылда кішігірім тойдан кем емес. Көрші-көлем жиылып, қыз-келіншек, кемпір-сампыр болып жабыла кіріседі. Анам – шебер кісі. Ою ояды, терме, алаша, басқұр тоқиды (Ф.Оңғарсынова. Шашы ағарған қыз). Заман өзгеріп, қоғам алға жылжыған сайын адамдардың бұрынғы құндылықтыры да, өмір сүру салты, тұрмыс-тіршілігі өзгерді. Атабабаларымыз сан ғасырлар бойы киіз үйді жылы, көшіп-қонуға ыңғайлы деп таныса, бүгінде баспаналардың неше түрлі атасы бой көтерді. Ескінің сарқытындай, көненің көзіндей асыл бұйымдарды да, киіз үйді де мұражай, көрмелерден, ұлттық сипаттағы той, мерекелерден көруге болады. Он саусағынан өнер тамған апаларымыздың шеберлігі мен сырбаз талғамына сай жасалған көркем дүниелеріне деген қажеттілік те азайды. Денсаулыққа пайдалы киіз, текеметтер қылқыбыр жинайды деген сылтаумен қолданыстан шығып, оның орнын шаңды кем жинамайтын шетелдік кілемдер алмастырды. Мысалы,
Шешесінің сөзіне Мырзатай сылқ-сылқ күлген. Келіншегі: «Бұл менің саяз түсінігіме күліп отыр-ау» деп намыстанған жоқ, қосыла сыңғырлады. Егер біреу оған: «Кремплиннен трикотинді ажырата алмайды екенсің ғой десе», - жарылып өлер ме еді, қайтер еді. Ал сырмақ пен текеметті, жай алаша мен термені шатастырса, соны өзіне әжептәуір дәреже көретіндей. Оны бір зиялылықтың, ақсүйектіктің белгісі дей ме екен? Кемпір ернін сылп еткізді. Келінінің осы мінезіне шын таңырқайтын (М. Сқақбай. Ұят туралы аңыз).
«Қазақ әйелі» концептісінің этномәдени сипатын ұлттық тағам атаулары да танытады. Себебі, күн көрісі төрт түлікпен тығыз байланысты болғандықтан, аналарымыз оның сүтінен неше түрлі дәмі аузыңнан кетпес, қазақтың өзін қойып, өзге ұлт өкілдері құмарта жеп, тамсана айтып жүретін құрт, ірімшік, жент, талқан сияқты тағам түрлері көп. Мысалы, Әлгінде үйінде тамағынан өтпеген мұздаған ет, майлы женттен суға шылаған талқан дәмдірек сияқты (С.Сматаев. Елім ай) Бір сауғанда шелек сүт шығатын қоңыр сиыры алдыңғы күні туған екен. Уызын қайнатпай, әдейі біздің келуімізге сақтап қойыпты. Уыз пісірді. Уыз деп мал туғандағы алғашқы беретін сүтін айтады дейтін анам: - Қоюлау, пісірген кезде көжеге ұқсап қоймалжың тартады, тәттілігі тіл үйіретін осы дәмді тағамды мал иесі көрші-көлеммен жиылып бірге ішеді: уыздай ұйыған татулыққа ырым болады деседі ( Ф. Оңғарсынова. Шашы ағарған қыз). Қапия шешем екеуімізге көпіршік жасап берді. Сиырдың соңғы идірімін түбіне аздап айран құйған зерен аяққа сауды, сиырдың желінінен шыққан жып-жылы сүт айранмен қосылып, беті көпіршіп, кәдімгі қаймақ секілді тағам пайда болды; айранның әсерінен бе – астыңғы жағында шалап секілді су іркіліп еді, оны бөлек құйып алып, бізге айрандай қою әрі ерекше дәмді, бетіндегі маңызын берді. (Ф.Оңғарсынова. Шашы ағарған қыз). Көбіне ірімшік қайнатамыз. Сиырдың шикі сүтін қазанға құйып, ішіне «ұйытқы» салады. Жаңа туған лақ немесе қозыны енесінің уызына тойғызады да, сойып қарнын алады. Оны «ұйытқы» немесе «мәйек» деп атайды. Ұйытқыны қазандағы сүтке малып алса, сүт бірден дір-дір етіп ұйып қалады. Сосын қазанның астына от жағып қайната бересің, сүт сарғыш тартып, алақандай-алақандай ірімшік шығады. Ірімшікті ұзақ және жақсы сақтау үшін кептіріп, құрғатып алады. Ал сүт сәл-пәл ашып кетсе, оны да қайнатады. Одан «Ежегей» шығады, ол ірімшіктей ірі емес, түйірлері майда болады( Ф. Оңғарсынова. Шашы ағарған қыз. 148- б.). Бастарына шаңырақтай ғып ақ жаулық орған, қақырайтып сәукеле киген бәйбішелер атан түйеге жазы салып, сыртын ақ шаңқан өре киізбен қоршап, жасы үлкен, жолы үлкен ауылдарға соғымсыбаға тасып, табандарынан таусылып бақты (Ә.Кекілбаев. Үркер. 393- б.). Қатын-қалаш қазық қағып өрмек құрса, қолына бір домалақ ұстап ап, жіп керіп сол жүреді. Кемпірлер күмп-күмп май шайқап жатса, балалармен қосылып екі алақанын кезек жалап қояды. Кейде томар келіні қайың келсаппен тарс-тұрс ұрып тары түйісіп жатса, кейде ши шыптаға құрт жайып жатады (Ә.Кекілбаев. Үркер). Бәрінен ақылы, қазір, жеңеше, сен шапшаң «ақ ірімшік» жаса да, соған балқаймақ қос... Сөйтіп,қазақтың «ақлақ» дейтін асын әзірлеп бер (М.Әуезов. Абай жолы). Қазіргі кезде әйел мен еркек өмірінде кәсіби сала екі түрлі маңызға ие. Әйелдер үшін өмірлік табыстың басты көрсеткіші өзгелермен қарымқатынасы болып табылады, олар үшін жалғыз қалу бақытсыздық саналады, кәсіби сәтсіздіктерге көп опына бермейді. Ал ерлер үшін өмірдегі негізгі жетістіктер кәсіби табысқа байланысты, ал жеке және отбасылық бақыт өмірлік ұмтылыс шеңберінен қалып жататын тұстары жеткілікті. Ерлердің көпшілігінде бағыт-бағдар сезімімен мидың ерекше бөлігі айналысады, сол себепті олар кез келген бағытты бағдарлай алады. Саяхатты жоспарлай алады, шытырман романтикалық оқиғалардан айтарлықтай асып-саспай сәтті шығады. Ал әйелдерде мидың айрықша бөлігі сөйлеуге жауап береді, сол себепті олар жақсы, оңай және шапшаң сөйлейді, соған байланысты сөйлеу машығын шебер меңгерумен байланысты адвокаттық, мұғалімдік, медицинаға қатысты мамандықтарды таңдайды. Мида белгілі бір қызмет, әрекетке байланысты арнайы бөліктің болмауы адамның сол қызметке табиғатынан бейімдігінің жоқтығына, жұмыстан ләззат алмауына әсер етеді.Сол себепті әйелдер арасында ұшқыш-штурман мамандығы сирек кездеседі, ағылшын тілін үйретушілер арасында ерлердің кездесуі некен-саяқ. Соңғы гендерлік зерттеулер адамның айналысатын кәсібі олардағы маскулиндік мен феминдік сипаттың деңгейімен байланысты екенін анықтаған. Еркектер және әйелдер тобының мамандықтарының көрсеткіші бірбірінен ерекшеленетінін төмендегі кестеден көруге болады:
Ғалым К.Кастлдың әлемнің әйгілі әйелдеріне арналған зерттеуінде 42 этникалық топтан шыққан УІІХІХ ғасырлар аралығындағы 868 атақты әйелдің басым бөлігі, яғни 38 % -і әдебиет саласының өкілдері екені анықталған.Ал тарихта аты қалған нәзік жыныстыларды есепке алған түрлі библиографиялық анықтағыштарда әлемге әйгілі әйелдердің қатарына ел билеуші әйел монархтар, саяси қайраткерлер, сондай ақ атақты ер адамдардың аналары мен нақсүйерлері жатқызылған. Әйелдерді абырой-атаққа жеткізуде интеллектуалды көрсеткіштермен қатар асқан сұлулық, атақты адамға тұрмысқа шығу, дін, трагедиялық тағдыр, қайырымдылық немесе әдеби бейне болып табылады [18, 117 -118 б.]. Қазіргі қазақ әйелдерінің бірқатары еркіндік пен өзгеріс лебін сергек сезініп, өздері үшін бейтаныстау, тосындау бизнес әлеміне именбей енуді жөн санады. Әлеуметтанушылардың пайымдауынша, «олардың мұндай романтикалық құлшыныстарына жаңаға қызығушылық, өзіне және айналасындағыларға өз басының маңыздылығын дәлелдеу, сонымен қатар экономикалық дағдарыстар мен қиындықтар кезеңінде еркектердің жанынан табылып, оларға қол ұшын беруге ұмтылыстары түрткі болды » [58, 7 б.]. Іскер әйелдің бүгінгі бетбейнесін анықтау үшін «Қазақстанның іскер әйелдері» анықтамалығына енген 86 қыз-келіншектің әлеуметтанушылар дайындаған сауалнамаға берген жауаптарын, сондағы деректерді саралай келе, іскер әйелдерге қажетті қасиеттер деп мыналарды атауға болады: еңбексүйгіштік, ұйымдастырушылық, шығармашылықпен ойлау қабілеті, өзіне де, өзгелерге де қатаң талап қою, табандылық, тәуекелшілдік, қайтадан басынан бастауға дайын болу, қиындық, кедергіден қорықпау, тәуелсіз болу, сенімділік, алдағы күнді болжай білу т.б. Іскер әйелдер «әйел идеалы» деп танитын тұлғалар төмендегідей: өз анасы – 20, Маргарет Тэтчер – 12, Хилари Клинтон – 3, Тереза ана – 3, әпкесі – 1, әжесі – 1,, енесі – 1,, нағашы жеңгесі – 1, басшысы – 1, өзі – 1, Роза Бағланова– 1, Фариза Оңғарсынова – 1, Дариға Назарбаева – 1, Жорж Санд – 1, Мадлен Олбрайт – 1, Жаклин Кеннеди – 1, Ирина Хакамади – 1, «Жел айдағандар» фильміндегі Скарлетт – 1 т.б. Сонымен қатар іскер әйелдердің кейбірі тәуелсіз, өзіне сенімді, бірбеткей, табанды, қайратты, барлық жағынан таза, кеңпейілді, қайырымды, ер, әдемі, ақылды, тіл табысқыш, нәзік, мейірман, икемді, батыл, жанкешті, қонақжай, сыпайы, қылықты, төзімді, тартымды, дана, өзіне қатал, табысты, ата тегі ақсүйек, мінсіз ағылшын ледиін идеал деп санайды. Қазақстанның іскер әйелдерінің ұнататын түртүсінде де айтарлықтай ерекшеліктер бар. Оларды былайша көрсетуге болады: ақ – 18, қара –18, көк, көгілдір – 18, жасыл – 12, қызыл – 8, сұр – 4, сары – 2, қоңыр – 1, қызғылт сары – 1, өрік түсті – 1, кемпірқосақ – 1, піскен бидай – 1, алтын түс – 1. Іскер әйелдердің белгілі бір түске басымдылық беруі кездейсоқтық емес. Ақ түстің жоғары сапаны, тыныштықты, тазалықты, қарапайымдылықты білдіретін классикалық түс екені белгілі. Ол сондай ақ әйел табиғатына жақын күннің жарығын, сәулесін, шуағын білдіріп, жылу, мейірім, жақсылықпен ассоциацияланады. Ал қара түс іскер әйелдерді сипаттайтын немесе олар қатты ұмтылатын билік, күш, жоғары талғам белгісі болып табылады. Қоңыр тыныштыққа, мамыражай отбасын құруға ұмтылуды, қарапайымдылықты, назарда болғысы келмеуді білдіретіндіктен, оны қаламайтын адамдар демалысты әлсіздік деп санап, үнемі қайнаған қызу тірлікті ортада жүруді жөн санайды. Іскер әйелдердің өмір сүру салты кейінгі шарттарға сай келгендіктен, олардың қоңыр түсті мүлдем ұнатпайтындары заңды. Іскер әйелдер санатына жататын қызкеліншектердің мамандықтары төмендегідей: экономист – 17, инженер – 6, инженер құрылысшы – 4, инженер экономист – 4, инженер физик – 1, физик математик – 4 , филолог – 8 , медицина саласының қызметкерлері –13, техник технолог – 2, заңгер – 4, биолог – 2, химик – 1, педагог психолог – 1 , есепші– 1 , суретші– 3 , журналист –3, тарих – 2, философ –2, агроном – 2, іс басқару –1, сауда ісі –1 т.б. Бұл деректер іскер әйелдердің басым бөлігі жоғарыдағы кәсіпке байланысты кестеден байқағанымыздай, көбінесе ер адамдарға тән мамандық иелері екенін дәлелдейді. Қоғамдағы өзгерістердің «қазақ әйелі» концептісінің этномәдени сипатына әсер етіп, оларға заманға сай ерекшеліктер алып келетіні анықталды. Өткен ғасырдың 6080 жылдары әйел мен ерлерді теңестірудің бір жолы ретінде әйелдерді трактордың руліне отырғызып, ерлерден қалыспаған қайратты әйелдер дәріптелді. «Темір тұлпарды ұршықша үйірген» әйелдер көкке көтеріліп, дәрежесі өсті, атақ алып, депутат болып сайланды, саяси билікке қол жеткізді. Темірге жақындатып, әйелдің нәзік болмысын қатқылдатуды мақсат тұтқан солақай саясат көздегеніне жетпеді деуге болады. Кәмшат Дөненбаева сынды асыл апаларымыз қазақ әйеліне ежелден тән отбасы берекесі, балаларының амандығы, отағасын сыйлау, туған туыстарына қамқорлық, жанашырлық сияқты қасиеттерді барлық уақытта алғашқы орынға қойып, қазақ әйелінің нәзік болмысын сақтап қалды. Барлық салада жетістіктерге ұмтылып, жаратылысы нәзік бола тұра қоғамдағы ауыр жүкті ерлерден кем қайыспай көтере білген қазақ әйелдерінің бүгінгі болмысын «Нардың жүгін ерлерше арқалаған» деген қанатты сөз дәл танытуда. Бүгінде «іскер әйел» типінен басқа «қанатты әйел» деген де ауыспалы мәндегі эпитет жиі қолданылуда. Қолданбалы өнер саласында шығармашылықпен жұмыс істейтін әйелдер типін солай атау қалыптасқан. Оған дәлел 1999 жылы Алматы қаласында шығармашылық идеялар мен тауарлардың бірінші халықаралық жәрмеңкесі өтті. Тұңғыш рет өткізілген ұлттық сипаттағы жәрмеңке «Қанатты әйел» деп аталды. Ал саяси биліктің әйел бағындыра алмаған биігіне шыға білген Маргарет Тэтчер сияқты саяси тұлғаларды идеал санауы жаһандану үрдісінің әсері деп білеміз. Әйтсе де қазақтың іскер әйелдері өздеріне қажетті қасиеттердің негізгілері ұлттық ерекшеліктерді ақ сүтімен сіңіре білген өз аналарынан дарығанын баса айтады. |