Диссертация ғылыми жетекшісі : филология ғылымдарының
| Вид материала | Диссертация |
- Мырза Хайдар Дулаттың «Тарих-и Рашидиі» әдеби жәдігер 10. 01. 02 Қазақ әдебиеті, 770.59kb.
- Автореферат 2007 жылы «30» қазанда таратылды, 499.04kb.
- Диссертация 2010 жылы, 800.22kb.
- «Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы заттық мәдениет лексикасы» : Монография. 1 том. Павлодар, 17645.06kb.
- Автореферат 2007 жылы таратылды, 1202.91kb.
- Диссертациямен Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің кітапханасында, 1611.14kb.
- Г. Н. Потанин және қазақ зиялылары: саяси және рухани көзқарастарды тарихи талдау >07., 944.02kb.
- Абай атындағЫ Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті филология факультеті, 2979.74kb.
- Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті қазақ әдебиеті кафедрасының аға, 217.87kb.
- Учебное пособие для студентов специальностей 050205-Филология: русская филология, 050210-Филология:, 1158.83kb.
2.2.1 «Қазақ әйелі» концептісіне қатысты салт-дәстүрлердің этномәдени сипаты
Қ.Қаирбаева тілде мәңгілік ақиқатты көрсету үшін қолданылған мәдени символдардың көп өзгерістерді бастан кешіріп ұжымдық санадағы образдарға айналатынын айтады. Олар этностың дүниетанымын, өмір сүру ерекшелігін, талғам-танымын көрсететін рухани мәдениет негізі – салт-дәстүр, әдет- ғұрыптардан анық көрінеді [99, 25 б.].
Белгілі бір ұлттың дүниеге көзқарасын, өмір сүру ерекшелігін, талғам-танымын, ұлағат-өнегесін оның рухани мәдениет үлгілерінен – салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпынан көруге болады.
Біреудің кісісі өлсе, қаралы-ол
Қаза көрген жүрегі жаралы-ол.
Көзінің жасын тыймай жылап жүріп,
Зарланып неге әнге салады ол?
Күйеу келтір, қыз ұзат,тойыңды қыл,
Қыз таныстыр – қызыққа жұрт ыржаңшыл,
Қынаменде, жар-жар мен беташар бар,
Өлеңсіз салар қызық бола ма гүл?/ 1-к., 75-б./
Абайдың жоғарыдағы өлең жолдарында қазақ халқының дүниеге шыр етіп нәресте болып келгенннен қайтыс болғанға дейін, яғни тал бесіктен жер бесікке дейінгі салт-дәстүрлерінің барлығы, рухани мәдениет негіздерінің бәрі өлеңмен, сөз құдіретімен байланысты екендігі жөнінде айтылған. Қыз таныстыру, қыз ұзату, қынаменде, жар-жар, беташар – қыз-дәуреннен әйел-ғұмырға аяқ басар тұстағы халықтық дәстүрлер.
Қазақта ұзатылатын қыз той болардан бұрын өзінің туған ел-жұртының, төркіндерінің алдында өтеуге міндетті жоралғыларды орындайды. Соның бірі – танысу. Қыз қасына өзінің жақын жеңгесін, құрбы-құрдастарын ертіп алып, ағайын-туыстарын аралайды. Танысуға шыққан қыз ұлттық сәнмен киініп, күмістелген ер-тұрманмен ерттелген, кекіліне үкі тағылған, жал-құйрығы қызылды-жасылды жібек орамалмен байланған кербез ат мінеді Оны қошеметпен қарсы алған ел-жұрты қонақасы береді, сауық-сайран ұйымдастырады, қоштасарда қызға сый-сияпат, тарту-таралғы беріп, ақ тілекпен шығарып салады. Мұндай сияпат үй иесінің шама-шарқына, тұрмыс жағдайына сай ұсынылады. Біреулер орамал-көйлек сыйласа, енді біреулері шапан кигізеді. Ауқаттылары астына ат мінгізеді.
- Әлгі Сырғаның Жаңылсыны ұзатылайын деп жатыр деген, танысуға келе жатқан ғой, - деді анам.
- «Танысады» деген не? – деп, тамақ дайындап жүрген Салиха жеңешемнен сұрадым.
- Қыз бойжеткесін тұрмысқа шығады, басқа үйге, басқа ауылға кетеді. Кетер алдында жақын-жуық, ағайын-тумаларының үйлеріне барып, қоштасады, - деп, сыбырлай сөйледі қайнап жатқан самауырды жарқылдата сүртіп жатқан жеңгем.
Анам Жаңылсынға көйлектік мата, басына тартатын шашақты жібек орамал беріп, жыласып аттандырды (Ф.Оңғарсынова. Шашы ағарған қыз).
Қыздың танысу салты оның қыз-дәуренімен қоштасар соңғы думаны, оң жақтағы ақырғы еркін сауығы іспетті.
Қазақ халқының сондай әдет-ғұрыптарының бірі – қынаменде. Күйеу жігіттің атастырған қалыңдығымен алғаш рет дидарласуға келгендегі тойы «қынаменде» деп аталған. Аталған ғұрыпқа қатысты тілдік дерек Абай өлеңінен бөлек Ж.Аймауытов шығармасында кездеседі:
Қыз ибасы да, қынамендесі де, тойы да – сол (Ж. Аймауытов. Шығармалары).
Ал осы ғұрыптың солай аталуына негіз болған ғылыми болжамдармен С.Жанпейісованың зерттеуі арқылы танысуға болады [100].
Қынаменде – қалыңдықтың адалдығы, пәктігі, тазалығының белгісі ретінде тойланатын ерекше қуаныш. Халқымызда қыз абыройының, тазалығының сақталуы оның кейінгі әйелдік, аналық ғұмырында үлкен роль атқарған. Себебі, ұлттық мәдени, рухани құндылықтарды бір ұрпақтан екінші ұрпаққа табыс етуші әйел – ана тал бесікке сүйеніп отырып-ақ халқының ғасырлар бойы жинаған асыл қасиеттерін ұрпағына дарытады.
Қазақ әйелдеріне қатысты салтанатты дәстүрдің бірі – шашу. Келін түсу, құда келу, жаңадан үй, көлік алу, басқа да қуаныштарда әйелдер кәмпит, құрт, күміс теңгеден шашу шашады. Тойға жиналушылар шашуды теріп, «бізді де құдай қуанышқа жеткізсін, жұғысты болсын» деген ниетпен теріп алады. Бәрінен де тәттіге қарық болатын балалардың қуанышы ерекше, олар шашуды таласа-тармаса жинайды.
– Бақытты бол, қалқам! Кәне, бері жақындай ғой, – Қатипаш келіннің басынан асыра кептірілген өрік мейіз, жаңғақ, тәттілерді шашты, – ал, шашу, шашу- у! Жеңдер! Біздің жақта осылай шашу шашады (Б. Тіленшина. Сұрқия).
Қанша дегенмен, біздің Бағилаш та көргенді жердің қызы емес пе: «Бұл үйде той көбейсін, шашу, шашу!» - деп екі-үш уыс конфетті ақ жоңқа ғып есіктен кіре шашты. Бес-алтылар шамасындағы мысық көз сары бала аң-таң. «Беретін конфетін қолға ұстатпай, еденге шашқаны несі?» - дегендей, әке-шешесінің, содан соң біздің бетімізге аңырая қарайды (К.Сегізбаев. Біз қалада тұрамыз).
«Тулақ шашу» Этнограф С.Кенжеахметұлының көрсетуінше, «қазақ әйелдері жүн сабау сияқты жауапты істің алдында «бастаған ісіміз сәтті болсын!» деген ниетпен «тулақ шашу» жасайды, яғни арнайы тамақ дайындалып, шай ішіледі» [101, 35 б. ]. Ал Монғолияда тұратын қазақтар тулаққа жүн сабап болған соң, тулақтың үстіне құрт шашатын көрінеді [102, 62 б. ].
«Құрсақ шашу» жас келіннің аяғы ауыр екенін білген енесі мен абысын-ажындары көрші әйелдерді шақырып, тамақ асып, дастарханды түрлі дәмге толтырып, кішігірім сауық жасайды. Оған келгендер шашу шашып, келіннің аман-есен босануына тілектестік білдіреді [101, 35 б. ]. Жалпы алғанда, шашумен байланысты болсын, басқа салтдәстүрлер болсын, қазақ әйелінің қуаныштың қызығын жеке дара көрмей, көршілерімен, ауылымен, елімен бөлісетін кеңпейілділігінің айғағы. Тойға шақырылғандар да біреудің қызығына, қуанышына шын көңілімен онымен бірге қуанып, іштарлыққа бармайтыны анық.
Аталған дәстүрге байланысты дәйекті ерте кездегі ауыз әдеби мұраларының бірі «Алпамыс батыр» жырынан да, қазіргі кездегі ақын-жазушылар шығармаларынан да кездестіруге болады:
«Құтты болсын» деді де,
Құрсақ шашу жеді де,
Бәйбіше енді түрленді.
Ту биедей толықсып.
Қазіргі кезде ақын-жазушылар шығармаларынан да «шашу» дәстүрі қалыс қалмаған:
- Қайным-ау, біздің шал мына Желдібай екеуі далаға түсіп бара жатыр. Қойлы ауылдың біраз қатын-қалашы жақсы ырым болсын деп, сендердің үйге қарай шыққан бетіміз. Қазақтың салтын білесің бе өзің, білмейсің бе, құрсақ шашу деген болады (Ж.Шаштайұлы. Жала мен нала).
Қалжа. Жас босанған әйелге арнаулы мал сойылып берілетін тамақ «қалжа» деп аталады. Жақын адамдар да қалжа әкеледі. Бұл – әрі сыйластық, құрмет әрі босанған әйел белін тез бекітіп, сауығып кетсін деген тәрбиелік мақсаттан туған елдік дәстүр, ғұрып. Ананың саулығы балаға да әсер етеді. Дені сау ананың сүтінің де маңызы ерекше болады. Осымен байланысты әлсіз, әлжуаз адамға айналасындағылардың: «сен туғанда анаң қалжа жемеп пе еді?» деп кемсіте сөйлеуі соның айғағы.
Ұл тапқанда ұлы анам боза ішіпті, Қалжасына бақандай қара қой жеп (М.Мақатаев. Соғады жүрек).
Өңір салу дәстүрі. Отқа шақыру, үй көрсету, есік ашармен бірге болып жататын бір кәде. Бұған ылғи бәйбішелер келеді. Ниеттері – келінге шашу шашып, құтты болсын айту. Шашудың сыртында өңір әкеледі. Өңір – киім, бұйым, ең құрығанда терме бау немесе жас төсекті басқалар басынбасын деп бүркіт тұяғы, үкі сықылдылар іледі. Бұлардың барлығы отау үйге қажетті, өңін ашатын нәрселер.
Келін түскен үй бұларды күтеді. Келіннің қоржынындағы аспен бірге келген бұлдардан (мата деген сөз) алады.
Өңір салу – жас шаңыраққа көрсетілген құрмет және жәрдем десе де болады.
Қазақ тұрмысындағы әйелге қатысты тамыры терең, ұлттық сипаты теңдессіз, қасиетті салтдәстүрінің бірі –төркіндеу. Ертеде ұзатылған қыз туған ауылына жыл өтпей бармаған. Тіпті ауылы шалғай болса, екіүш жылға дейін туыстарын көрмейтін кездері де болған. Өзінің амансаулығын білдіріп, тұрмысындағы хал жайын таныту үшін және елі мен жеріне деген сағынышын басып, туыстарының арасында біраз күн ойнапкүліп қайту үшін арнайы сапар шегеді. Төркіндеу – өмір бойы болса да ұзатылған қыздың өтеуге тиісті борышы. Төркіндеген келіншек жанына сыйлас қайыніні, қайынсіңлі, қайын жұртындағы сырлас құрбысын жұбайымен ертіп ап, сыйсияпатын жасап барады. Жас келіншек төркін жұртындағы туғантуыстарын, нағашы жұртын, жекжатжұраттардың барлығын тегіс аралайды. Ағайынтуыстары да қыздарын көріп, көңілдерін демдеп, шамалары келгенше тарту тартады. Келіншек балалы болса, төркіндері жиендеріне бәсіре мал атайды. Қайын жұрты келіндерінің өз жұртындағы абырой, беделін алдына салған малына қарап сезінген. Төркіндеуші келіншектің құрметіне ауыл жастары арнайы сауық ұйымдастырып, әнжыр айтып, көңілін көтерген. Туған ауылында біраз күн болып, көңілі өсіп, мейірі қанған келіншекті ауылаймағы сәнсалтанатпен шығарып салған [57].
... Баяғыдан бері ойында жоқ жеңешемнің биыл қалайша төркіндегісі келе қалғанын білмеймін. Өзі де көп мүлікпен ырғапжырғап кетті. Қайтқанда да ырғап жырғап әкеледі ғой деймін (С. Мұқанов. Мөлдір махаббат).
«Абысын асы». Бұрын бір ауылдың әйелдері яғни абысындар күнделікті өмір күйбеңімен ертелі-кеш үй шаруасында жүрген. Олар ата-ене, күйеуінің рұқсатынсыз ешқайда шыға алмайды. Кейде ауыл адамдары айтқа, тойға, қазаға үлкен-кішісі аттанып кетеді де, ауылда тағы сол әйелдер қалады. Абысындардың еркіндеп қалатын кезі, міне, осы сәт. Олар мұндайда өздері бір үйге бас қосып, жылы-жұмсағын қазанға салып, шай қойып, өздері бір кеш, сауық жасайды, өлең айтады, бой жазады, сырласады. Дастарханды кең жайып, дәм татады. Осы бас қосу, осындағы дәм «абысын асы» деп аталады. Бұл да қазақ әйелдерінің ырысты ынтымағының көрінісі болатын [101, 68 б.]. Бүгінде осы дәстүрдің жалғасы ретінде сыйлас абысындар, тату құрбылар бастары қосылып, сырласу жиынын өткізетін болған. Кей жерлерде оны «шәй» деп атаса, өзбегі аралас оңтүстік облыстарда «гәп» (өзбектің «сөз, сөйлесу» дегенінен шыққан) деген атпен өтеді. Кей жерлерде шаршағанды басады деген сылтаумен әйелдердің арақшарапқа тым үйір болуы жарасымды жиынның сәнін бұзып, тәрбие, өнеге беру ісіне нұқсан келіп жүрген кездер де бой көрсетіп қалып жүр.
Үйеме табақ етті ортаға қойып, арақты сылқитқан әйелдердің ортасына кіріп келгенде, Көпжасар аңырап біраз тұрды. Бұларды тоспағандай, қаперлерінде түк жоқ, шетінен масаң (М.Қожахметова. Жантәсілім).
Бұлардан басқа «шарғы салу», «итаяғына салу», «бастаңғы», «қазанжарыс», «шөміш қағу» сияқты әйелге қатысты салт-дәстүр, әдет-ғұрып түрлері «қазақ әйелі» концептісін танытатын лингвомәдени бірліктерге жатады.
2.2.2 «Қазақ әйелі» концептісіне қатысты қалыптасқан тұрақты тіркестер мен паремиологиялық қордың этномәдени сипаты
Халықтың ұлттық болмысы, менталитеті, дүниетанымы, өмір сүру салты, әдет-ғұрпының айқын көрінісі тілде қалыптасқан тұрақты тіркестер мен паремиологиялық қорда айшықталып, сақталады, баға жетпес рухани құндылық ретінде ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Аталған тараушада біз «қазақ әйелі» концептісінің аясына жататын кейбір тұрақты тіркестер мен мақалмәтелдердің этномәдени мәнін ашуға тырыстық.
«Жолымды кеспе» тұрақты тіркесі қазақ халқының әйелге қатысты ырымтыйымдарының бірі негізінде пайда болған «бағымды байлап, жолымды тоспа» деген мағынада қолданылады. Бүгінде ауылды жердің әйелдері ер адамның жолын кеспеуге тырысады.
Жәнібек елең етіп қарап еді, бір келіншек пен жастау қыз бастаудан су әкеле жатыр екен. Солар өтіп кетсін деп сәл аялдады. Бірақ аналар орнынан қозғалар емес, тосып тұр. Бұл ештемеге түсінбей аңырып беттеріне қараған.
- Өтіп кет, қайным, – деді келіншек күлімдеп, – Жолыңды кеспейік деп тұрмыз. Білмеуші ме ең... Әйелге жолыңды кестірме.
Жәнібек күлді. Аяғын жеделірек басып өте берді. «Міне, нағыз ауыл! – деді ішінен, – қалада болса, жолыңды күніне мың әйел кесіп өтер еді... » (Қ.Жұмаділов. Бақыт жолындa).
Қазақ халқының сенімі бойынша, жол жүріп бара жатқан жолаушының жолын әйел адам кессе, оның жолы болмайды деп есептелген. Этнографиялық деректерге қарағанда, жолаушы ер адам жолын әйел адамның, әсіресе айлығы келіп жүрген әйелдің жолын кесуінен қатты қорыққан. Осымен байланысты қазақ әйелдері ер адамның алыстан қарасы көрінгенненақ ол өтіп кеткенше қанша асығыс болса да, тосып тұратын болған.
«Жолымды кеспе» тұрақты сөз тіркесінің қалыптасуы мен қазіргі таңдағы мән мағынасында жұмсалуына жоғарыдағыдай наным-сенімдер негіз болғанын Қ.Ғабитханұлы атап көрсетедi [49, 118 б.].
Ал «Қабырғаммен кеңесейін» тұрақты тіркесі әдетте әйеліммен, үй ішіммен ақылдасайын деген мағынада жұмсалады. Мұнда «қабырғам» деп әйелін айтып отырғаны белгілі. Христиандардың киелі кітабы «Таураттың» ішіндегі «Жаратылыстың басталуы» атты тарауында құдай көк пен жерді жаратқан соң оларға қатысты барлық табиғат бөлшектерін толықтай жаратады да, топырақтан адам жасап, оған жан бітіріп, алдымен Адам еркекті жаратады. Содан кейін Жаратушы ие «Адамның жалғыз болғаны жақсы болмас, мен оған өзі сияқты біреуді жасап берейін», – дейді. Алайда, Адамға өзі сияқты ешкім де табылмайды. Сонда Құдай адамды терең ұйқыға батырады да, ол ұйықтап жатқан кезде, оның бір қабырғасын алып, орнын етімен жауып қояды. Сонан соң Жаратушы ие жаңағы алынған қабырғадан әйел жасап, оны адамға алып келеді. Сонда адам: «Бұл менің сүйегімнен шыққан ет, ол әйел («әйел» көне еврей тілінде «еркек» деген сөзден құралған) деп аталсын . Себебі, ол еркектен алып жасалған», – дейді. Сондықтан, еркек әке-шешесін тастап, әйеліне қосылады, сөйтіп екеуі бір адам болады [103 ,51- б.]
Демек, әйел ердің (Адамның) қабырғасынан жаралған деген христиандардың қасиетті кітабы Таураттағы ұғымнан тіліміздегі «әйеліммен кеңесейін, ақылдасайын» дегеннен «қабырғаммен кеңесейін» деген тұрақты тіркес қалыптасқан [104, 122-123 бб.]
Белгілі анатом Л.Этингеннің көрсетуінше, қабырғадан жаратылу дерегі Библияға дейін, яғни Адам пайда болғанға дейін орын алған. Ежелгі шумерлер (Оңтүстік Қосөзен елі) су құдайы – Энкиге табынған. Бір жолы оның қабырғасы қатты ауырады. Шумер тілінде қабырғаны «ти» дейтін көрінеді, бірақ ти «тірідей туу», «өмір беру» дегенді де білдіреді. Осы кезде Энкиді емдеген Нинти әйел–құдайы пайда болған. Оны сондай-ақ «өмір беретін ханым» деп атаған. Осыдан келіп, осы аңыздар Библия баяндауларына да әсер еткен деп жорамалдауға болады.
Тек бұл емес, Жоғарғы әлемнің билеушісі Өлгеннің қабырғасынан (түркі тілдес халықтардың саян-алтай мифологиясына сәйкес) әйел жаратылған. Ал иран мифологиясында Каюмарс атты алғашқы адамның қабырғасынан екі тамшы пайда болған, олардан өз кезегінде екі бұта жараған. Осыдан соң 9 айдан соң аталған бұталардан алғашқы адам жұбы пайда болған.
Сүйектен бір нәрсенің пайда болуы – бұл өте ежелден келе жатқан идея. Ал әйелдің еркектен басқа материалдан жасалуы туралы өзге бір идея сирек кездеспейді. Африкадағы масай тайпасы әйел еркекке лақтырылған ет түйірінен, үндістердің ену тайпасында өрмекші торынан жаратылған деген түсінік қалыптасқан. Демек, мәңгі сюжеттің мәні – әйелге еркекке тәуелділігін таңу, себебі ол өзінің жаратылуы тұрғысынан еркекке байланысты. Украиндық апокрифтерге, яғни шіркеулік канондарға жатпайтын сюжетке сәйкес Құдай адамда бидай қамырынан жаратқан. Бірақ оны ит жеп қояды. Одан соң Құдай жаңа адамды балшықтан, топырақтан жасаған. Оның қабырғасын тағы ит алып қойған, оны қайтадан орнына қоя алмайды. Қатты ашуланған құдай одан Хауа ананы жаратқан.
Инквизиторлар Я.Ширенгер мен Г.Инститористің айтуынша, Хауаның жаратылуына қисық қабырға пайдаланылған, сондықтан әйел түрлі кемшіліктерге толы. Толық жетілмегендіктен., ол үнемі алдауға бейім тұрады.
Итальяндық шіркеу қызметкерлері Э.Гальбиани, А.Пьяцуца Библияның «қиын» беттерін былайша түсіндіреді: әйелдің табиғаты еркекпен бірдей. Яғни биологиялық тұрғыда олар тең, бәріне белгілі болғанындай, олар бір-бірін толықтырады. Сондықтан, «қабырға» – Хауаның Адамнан пайда болғанын дәйектейтін символ [16,c.67].
Көне еврей тілінде «қабырға» сөзі «тұс», «қыр» деп те аударылады. Сондықтан әйел Адамның тек жасырын тұрған ғана емес, жүрекке жақын қырынан жаратылған. Анатомдардың айтуынша, Хауаны жаратуға қабырғаның таңдалуы кездейсоқ емес, себебі 12 қабырғаның әрқайсысы тек бір жағының өзінде 1,5 мың нерв талшығынан тұрады. Бұл әйелдің ең сезімтал материалдан жасалғанын айғақтайды [16, с. 68 ]
Кез келген халықтың ұлттық мәдениетінің сақталуы оның ұлттық тілінің дамуына тікелей байланысты. Тіл мәдени ақпаратты сақтаумен бірге ол туралы білімдерді жинақтап, сұрыптап, қажетінше қайта жаңғыртып отырады [105, 36-б.].
Қазақ халқының әйелге байланысты ұғым-түсініктері, қалыптасқан көзқарасы ғасырлар бойғы өмір тәжірибесінде түйінделіп, елеп-екшеліп, сұрыпталудан өткен халық даналығының мәйегі – мақал-мәтелдерде сақталған. «Қазақ әйелі» концептісінің көрінісін мына мысалдар аңғартады: «Жақсы қатын жүн қарыз алады, жаман қатын су қарыз алады», «Асыл әйел әрі еркек, әрі қатын», «Олақ қатын оймақшыл, Салақ қатын сауықшыл», «Төркіні жақын қатынның төсегі жиылмас», «Ақылды әйелдің ішінде алтын бесікті ұл жатар», «Ердің атын я аты шығарады, я қатыны шығарады», «Жақсы қатын алғанның тойы өз үйінде», «Еріншек әйел опа жағады, ерінбес әйел еңбек табады», «Жақсы әйел асын жасырмайды», «Қапияда қатын ақыл табады, «Әділсіз болса, би оңбас, Әйелсіз болса үй оңбас «Ердің асылы күшінен білінеді, Қатынның асылы ісінен білінеді»; «Атың жақсы болса, бұл дүниенің пырағы, Қатының жақсы болса, бұл дүниенің шырағы»; «Жақсы әйел теңі жоқ жолдас, түбі жоқ сырлас», «Әділсіз болса, би оңбас, Әйелсіз болса үй оңбас» т.б.
Бүгінде жиі айтылатын мақалдың бірі – «Қызым, саған айтам Келінім, сен тыңда». Ал арнайы жинақта аталған мақал керісінше «Келінім, саған айтам, Қызым, сен тыңда» нұсқасында берілген. Бұрынырақ оң жақта отырған қызын қадірлеп, үлде мен бүлдеге орап, ойынсауыққа қатыстырып,еркін өсірген қазақ қыз баласына шай құю, кесте тігу сияқты жеңілжелпі істерді тапсырған. Ал үйдің күтімі, басқа да күрделі шаруаларды жеңгелер, келіндер, қызметші әйелдер атқарған. Отбасына жаңа түскен келінге үй шаруашылығы жайын, қонақ күту т.с.с. дәстүрлерді бүгешігесіне дейін үйретіп, келін тәрбиелеуге көшкен анасы барған жерінде сол тірліктер алдынан шығарын ескертіп, қызы да аталған жайлардан хабардар болып, бірге үйренуін құлаққағыс қылып отырған.
Ал құндылықтар өзгеріп, өзгеге еліктеп, біреудің жасығы біреуге асыл боп көрінетін заманда ене –келін қатынасы өзара түсінушілік пен сыйластықтан өзгеше сипат алғаны жасырын емес. Ене ақылын, тәрбиесін елең қылмайтын, қит етсе төркініне қашып, отбасының берекесін кетірген келіндер шықты.
Келіні бір құшақ отынды пештің алдына тастай салды :
- Кеше әкеп қоятын отынды маған тастап, көмір де салмай кетіпті шелектерге. Тамызық та сақталмапты. Бұларға қақсап отырмасаң, орындамайды, қашанғы қақсайсың жаманатты боп. Осы мола маған керек пе екен? – Пештің күлі салынған легенді дәлізге шығарғанша біраз сөйледі.
Айғаным мән бермеуге тырысты. Өзіне қыстыға күбірлейді(М.Қожахметова. Жантәсілім).
Қатты айтсам, көңіліне тие ме деген оймен енелер айтылған сөз жанама түрде болса да келініне жетіп, содан қорытынды жасай ма деген ниетпен енді ойындағысын қызына батыл айтуға көшті. Соның әсерінен аталған мақалдың тікелей және жанама адресаттары орын ауыстырды деп айтуға әбден болады.
Тілімізде кездесетін «әйел» концептісіне қатысы бар мақал-мәтелдерде жақсы әйел мен жаман әйелге қатысты халық көзқарасымен бірге әйелдің қоғамдағы орнына байланысты қазақ қауымына тән стереотиптер де ұшырасады. Мысалы,
Денсаулық ғанибет,
Сырқаулығы болмаса.
Ер жолдасы – қатыны,
Ақ жаулығы болмаса.
Байтал шауып бәйге алмас.
Тумысынан атқа құмар, бүкіл тұрмыс-тіршілігі жылқымен байланысты, оны киелі, қасиетті, айрықша жаратылған түлікке балаған халқымыз ат жарыс, көкпар, бәйге десе ішкен асын жерге қойған. Балаша күтіп-баптап, үкілеп бәйгеге қосқан жүйрігінің жұлдызы жанып, бәйгеден озып келуі оның иесінің де мәртебесін асқақтатып, мерейін асырған. Жауларының Ақан серінің Құлагерін мертіктіру арқылы сағын сындыруы – сондай сандаған мысалдардың бір ғана көрінісі. Ата-бабаларымыз аңшылық, саятшылыққа, түрлі бәйге-байқауға, жорық-жортуылға төзімді, шыдамды деп жылқының еркегін, айғырын баптап мініп пайдаланған. Ал негізгі міндеті жылқы малын көбейтумен айналысатын, құлындайтын ұрғашы жылқылардан гөрі жарауы, бабы келіскен еркек малға басымдылық берілген. «Байтал мінсең, құлын жоқ » деген мақал сондықтан да айтылса керек.
«Байтал шауып бәйге алмас» деген мақалдың әуел бастағы шығу төркіні жоғарыдағы жайлармен байланысты болған. Уақыт өте келе келтірілген мақал ерлермен жарысып жоғары қызметке ұмтылған әйелдерге қатысты жағымсыз коннотацияда айтылған мақалға айналған. Мұнда әйелдің негізгі міндеті мен парызы – дүниеге бала әкелу, соны тәрбиелеу екені басты назарға алынып, ал еркектердің күш-қайраты да, білім-парасаты да әйелден жоғары, уақыты да жеткілікті, сол себепті билікке, жоғары лауазымға сол лайық деген ой аңғарылады. Алайда әлемдегі ауқымды өзгерістер мен қазіргі өмір ағысының әсерінен өндірістік қатынастар саласында қалыптасқан еңбек бөлінісінің дәстүрлі гендерлік жүйесі бірте-бірте өзгеруде. Бұнда қозғаушы басты күш ерлердің кәсібін тез меңгеріп, білім деңгейі бойынша еркектермен теңесе бастаған әйелдер, іскер әйелдер типі болып отыр. Бүгінгі таңда әйелдердің өздерінің табиғи функциясымен қоса қызметін де абыройлы атқарып, биік лауазымға жетуі үйреншікті жай ретінде саналады. Қазір «Байтал шауып бәйге алмас» мақалы тек ауызекі стильде ғана сирек қолданылуда.