Т ирән тамырлы түНТӘрем

Вид материала

Документы

Содержание Алтынчы язма: Дәһшәтле еллар дулкынында Җиденче язма: Батабыз да, калкабыз

Подобный материал:

• Т ирән тамырлы түНТӘрем, 1198.4kb.

Алтынчы язма: Дәһшәтле еллар дулкынында

Ул еллардагы уку чорында, 36 елда ачлык булуы, юлда барганда атларның егылып үлүе, балаларның шешенүләре турында сөйләделәр. 37 репрессия елларында һәм аннан соң да мәктәпләрдә “халык дошманнары” аулана. Түнтәр мәктәбе директоры Фатих Ибраһимовны (Пархода авылыннан) клубта трибуна артында сөйләгәндә НКВД га алып китәләр. Шул моменттан суга төшкән күк югала һәм 10 ел төрмәдә утырып кайта. Ни өчен гаепләнгәнен беркем дә белми. Парходадан килеп эшләгән мәктәп директоры Фатыйх Ибраһимов та шундый усал язмышка дучар була. Әмма аның эзе бөтенләйгә исуына. 60 елларда улы эзләтә башлагач, аклау кәгазе килә. Каберен тапмыйлар. Бу турыда миңа 70 елларда Парходага кайтучы Фатыйх абыйның кызы сөйләгән иде.

Шул ук елларда мәктәпнең завучы Галиев Нәҗипне (Чутайда озак еллар фельдшер булып эшләгән Раяның әтисе) 10 елга төрмәгә утырталар. Үз сыеры белән үз бәрәңге бакчасын сукалаган өчен, дип (Монда Нәҗип абыйны нахакка гаепли торган кайбер башка сәбәпләр дә булган). Бөтен кеше дә шулай эшләсә, колхоз басуын нәрсә белән сөрмәк кирәк? 10 ел төрмәдән соң 10 ел сөрген. Срогын тутыргач, гаилә янына кайту шатлыгын Нәҗип абыйның йөрәге күтәрә алмый. Поезд билеты кесәсендә кала.

Сугыш елында хәрби җитәкче портретын стенадан алып куйган өчен Түнтәр мәктәбе укытучылары Хадиянова Латыйфа һәм Сабирҗанова Зәйтүнә суд каршына баса. Зәйтүнә 5 елга хөкем ителеп юкка чыга. Мондый шаукым сугыштан соң да үзен сиздереп тора. 1951 елда мин 2 класста укый идем. Икенче сменада. Соңгы дәресләрдә класста яктырту өчен бер керосин лампасы булу хәтердә. Бер көнне дәрес башланганчы югары класста рус теле укытучысы Василий Степанович мине ялгызымны класска чакырды һәм болай ди: “Беләсеңме нәрсә! Сине бит төрмәгә утырталар. Әниеңне дә!”. Мин телсез калдым. Төрмә турында ишеткән бар. Җәй көне 5 класс укучысы Гыйматдинов Миннехакны 5 елга төрмәгә алып киттеләр. Басудан саламы белән бер уч борчак алып кайткан. Авылдагы участковый Кузьминга хәбәр салганнар. Тегесе килеп мендәр астыннан саламын, аш казаныннан пешәргә салган борчагын тапкан. Мин борчак урламадым, әмма куркудан күзләр стенага төбәлде. Анда ике тәрәзә арасында Сталин портреты. Астында сүзләре: “Кадрлар барысын да хәл итәләр”. Укытучы миңа бөгәрләнеп беткән гәҗит сузды. Чепья районыныкы: “Коммунар”. Ул минем китап тышы булган. Гәҗиттә Сталин рече һәм портреты. Алар өстенә язып-сызып, бозып бетергәнмен. Фамилиям калган. Төшкә кадәр укучы уяу балалар парта астында калган гәҗитне табып, укытучыга тапшырганнар. Шул сөйләшү белән эш йомылды. Василий Степановичка мин гомерем буе рәхмәтле. Зурга җибәрмәде.

Сугыш алды һәм сугыш елларында Түнтәр мәктәбендә директорлар булып Ханова Җәмилә, Гарипов Зөфәр, Мөхәммәдъярова Рашидә эшлиләр. Ул чорда Галиев Мансур, Фәхретдинова Әминә, ике бертуган Шәйхетдиновлар, Андреева Сания, Абдуллина Сәрвәр, Исхаков Габделхак һәм Лида, Черняев, Юрьев, Гарипова Сәйдә, Маннурова Тәгъзимә, Закиров Сабит, Габделбәр, Каюм, Дәхәнә, Разия исемле укытучылар эшләвен искә алалар. Сугыш башлангач, ир-ат укытучылар фронтка китә. Соңрак ике яшь укытучы кыз Мөхәммәтшина Сәйдә һәм Хәсәнова Тәскирә дә военкоматка гариза язалар. Кызлар көнчыгыш фронтка озатыла. Хабаровск янында хәрби самолетларга хезмәт күрсәтәләр. Ике дус укытучы кыз бер котелоктан 3 ел солдат боткасы ашыйлар. Казармада койкалар янәшә. Сугыштан соң тормыш җилләре аларны ике якка ыргыта. Сәйдә апа гомерен туган Түнтәр авылы мәктәбенә багышлый.

1987 елда район мәгариф бүлеге мөдире Хәмит Хәсәнов инициативасы белән район культура йортында пенсиядәге ветеран укытучыларның бик зур очрашуы оештырылды. Комиссия составында безнең мәктәптән мин кертелдем. 40 елдан соң Сәйдә апа белән Тәскирә апаның сәхнәдә очрашуын планлаштырдык. Тәскирә апа Казанбашта гына яшәсә дә, аларның очрашулары булмаган. Тәскирә апаны алып кайткан шофер аны залга Сәйдә апа янына ук утырткан. Мин сәхнә арты ыгы-зыгысында калганмын. Сәхнәдә очрашу мизгеле ул чорларда телевизор экраннарында барган «Чын күңелдән очрашу» эффектны биреп җиткермәде. Аның каравы алар үзләре очрашудан бик канәгать калдылар.

Түнтәр мәктәбендә 40 елдан артык укыткан, бөтен сәләтләрен, бөтен тырышлыкларын мәктәпкә, балаларга белем һәм тәрбия бирүгә багышлаган Сәйдә апа Мөхәммәтшина һәм Бану апа Галиевалар белән мин аеруча горурланам. Чөнки алар минем дә беренче укытучыларым. Төгәл, гадел, тырыш булып, аларның балаларга тирән белем нигезләре бирүләре турында бөтен авыл халкы әйтә ала. 1969 елда, мин мәктәп директоры булып эшләгәндә, педсовет карары белән без аларга югары оешмалардан “Татарстанның атказанган укытучысы” исемнәре сорап документлар да тутырган идек. Лаек булсалар да, кызганыч, без эшне ахыргы нәтиҗәгә җиткерә алмадык. Әмма шул документлар нигезендә Сәйдә апага В.И.Ленинның 100 еллыгы юбилей медале, Бану апага “Хезмәттәге батырлык өчен” медале тапшыруга ирештек.

Сугыш елларында мәктәп директоры, аннары башлангыч класслар укытучысы, соңрак интернат тәрбиячесе булып эшләгән Мөхәммәдъярова Рашидә апа шулай ук аерым мактап үтәргә лаеклы шәхес. Бөтен гомере буе ул башкаларга ярдәм кулы сузып яшәде. Кешеләр, балалар өчен йөрәген дә кисеп бирергә җәлләмәде. Интернатта торучы балалар өчен ул әти дә, әни дә булды. Түнтәрдә генә түгел, Көшкәтбашта да балалары укыган һәр гаилә аны тирән хөрмәт итте.

Сугыш алды һәм аннан соңгы елларда мәктәбебездә авылыбыз кешеләре: Хисамова Асия, Хәкимова Таифә, Шакирова Гасимә, Фәйзрахманова Гөлсем, Гафаров Габделбәр һ.б. укыткан.

Сугыш еллары һәм сугыштан соңгы еллардагы авыл халкының авыр тормышы турында махсус китап итеп тә язарга мөмкин булыр иде.

“Китап-дәфтәpләpгә зуp кытлык. Элекке китаплаpның бушpак битләpен җыеп дәфтәp тегә идек, юл аpалаpына яза идек. Китап бөтен класска 2-3 булгандыp инде булса. Укытучылаp бик әйбәт укыттылаp, бик таләпчән иделәp. Һәp елны имтихан биpә идек. Мәктәптә үк пионеpга һәм комсомолга кеpдек. Галстук кибеттә юк, кызыл сатиннан үзебез тегә идек. Хәзеpге кебек кенә түгел иде алаpның дәpәҗәләpе! Чын күңелдән үзебез башлап төpле концеpтлаp куя идек, язгы һәм көзге эшләpдә колхозга булыштык. Сайлап кына алалаp иде пионеpга да, комсомолга да, баp кешене дә түгел”, — дип язалар үзләренең истәлекләрендә бу елларда укыган Рауза һәм Гайфетдин Шәрәфиевлар.

Мөбарәк абый Галимҗанов: «Класста математика дәресләренә линейка, транспортир, бетергеч кебек әйберләр берничә кешегә бер генә иде. Дәресләрдән соң урманга чана тартып утынга йөри идек. Көз һәм яз көннәрендә, мәктәптән кайткач, зурлар янына колхозга эшкә чыга идек. Колхоздагы эшкә ярый торган ир-атларның күбесе сугышта булганлыктан, без хатын-кызлар белән беррәттән амбарда ашлык чистартуда, салам, печән ташуда катнаша идек. Урып-җыю вакытында басуда калган башакларны җыя идек. Яз көне болынга кәҗә сакалы, какы, кузгалак, балтырган җыярга йөри идек», — дип искә ала.

Җиденче язма: Батабыз да, калкабыз

Тормыш сикәлтәләре безне әнә шулай бер күккә чөя, икенче караганда дулкыннар әллә кая алып ташлый. Мәктәп белән дә шулай. Сугыш еллары һәм сугыш артыннан соң барлык башка мәктәпләрдәге шикелле ягарга утын җитми. Таш стеналар эчтән бозланып утыра. Еш кына күмер газы белән балалар агулана. Дәфтәрләрне иске китап битләреннән, караны суда корым изеп ясыйлар. Дәресләрдән соң эшкә. Әмма мәктәпне ташламыйлар. Алга таба да укуны дәвам итәргә омтылалар. Бу чордагы Түнтәр укучылары, мәктәпне тәмамлагач үзебездә генә түгел, башка авыл мәктәпләренә дә укытучылар итеп җибәрелә. Укуларын читтән торып дәвам итеп, үз белемнәрен күтәреп эшлиләр. Түнтәрлеләрдән 30 ар ел Пукшинер авылында эшләгән Мифтахова Фәризә, Яңгулда эшләгән Кадыйрова Марзия, Шодада эшләгән Латыйпова Мәликә, Нөнәгәрдә эшләгән Гайнетдинова Зәйтүнә, Пыжмарада эшләгән Сәмигуллина Рәйсә, Чепья мәктәбендә эшләгән Шаһиев Галиәхмәт һәм Хәерова Мәдинәләр, озак еллар Кенә мәктәбен җитәкләгән Сәмигуллин Гали, Түнтәрдә эшләгән Хөсәенова Миңлегөл, Юсупов Рашад, Мәгъсүмҗанова Сәйдә, Гарифуллина Гайшә (30 елдан артык Шәмәрдән мәктәбендә укытты), Мостафин Тәлгатьләрне һәм башка күпләрне санарга була. Сәмигуллиннар династиясенең генә гомуми педагогик стажлары 400 елдан артып китә. Мостафин Тәлгать озак еллар КПССның Арча райкомында җитәкче постта һәм Арча район газетасы редакторы булып эшләде. Язучы Радик Фәизов аның турында: “Әгәр дә җитәкчеләрнең беразы гына Тәлгать шикелле булса да, без күптән коммунизмда яшәгән булыр идек. Ул үзенә умырырга омтылмады, кешеләр өчен кайгыртып эшләде”, — дип язды.

Сугыштан соңгы еллардагы безнең укучылардан Шакиров Камил (Яңгул), Сәмигуллина Тәскирә (Кукмара), Хәкимҗанов Гафурҗан (подполковник), Сафиуллин Үзбәк, Галимҗанова Сания (Омск шәһәрендә ТИҮ дә эшләде һәм «Азатлык» радиосының хәбәрчесе булып эшли), Тимеркәева Римма (Новосибирск Академшәһәрчегендә галимә), Мөбарәкзадин Рашит, Хәбибуллин Илдар, Фирая һәм башкалар тиешле белем алып үзләрен халыкка хезмәткә багышладылар.

Иллеелларда мәктәптә директорлар булып Вәлиев Гата, Галләмов, Мөхәммәтшина Сәйдә, Хәкимов Гайфиләр эшли. Ул чор укытучылары Закиров Сабит, Зәкиев Фаил, Галиев Мөбарәк, Алкин Разит, Вәлиева Дания, Степанова Клава, Зарипова Факия, Чумаров Владимир, Белова Мая, Лиза, Зөбәйдә, Кәүсәрия, Зәйнуллина Әкълимәләр була. 10 ел дәвамында рус теле укыткан, авыл халкының олы ихтирамын яулаган ирле-хатынлы Михеев Василий һәм Серафималарны аерым күрсәтеп үтәсе килә. Василий Степанович 50 елларда җил электр генераторы да корды, радиоалгычлар да ясады, Чепьяда аэрочана ясап авыл халкын шаккатырды.

1956 елда мәктәп директоры Хәкимов югары белем дипломы алып кайтты, балалар кимүне сәбәп итеп Түнтәр мәктәбен башлангычка калдырды, үзе Чепья РОНОсы мөдире булды. Түнтәр балалары 5 класстан башлап Көшкәтбаш һәм Чепья мәктәпләренә укырга киттеләр. Чит авылга йөреп укуның кыенлыгын балалар һәм аларның әти-әниләре генә белә.

1959 елда райком секретаре Сафин Нургали фатыйхасы һәм колхоз рәисе Гозәеров Габделхәй ярдәме белән Гыйләҗев Рәкыйп җитәкчелегендә мәчет бинасы сүтелеп, беркатлы мәктәп бинасы итеп төзелә башлый. Авылыбызның балта осталары атналар буе өмә итеп, бушка эшлиләр. 1960 елда Түнтәрдә сигезьеллык мәктәп ачыла. 1967 елга кадәр чорда Рәкыйп абый директор булып эшли. Мәктәпне, мастерской һәм ашханәнең агач бинасын төзүгә зур тырышлык куя. Парталар, уку әсбаплары кайтара, мәктәпкә движок-электростанция ала. (Ул вакытта дәүләт электр челтәре булмый). Киноаппарат, радиоалгыч, авылда беренче магнитофон (“Чайка”), беренче телевизор (Рекорд-12”) ала. Рәкыйп абый район мәктәпләре арасында беренчеләрдән булып мәктәпне үзәктән ягып җылытуга күчерә. Хәзерге мәктәп яны тәҗрибә участогына нигез сала. Ул 1965-67 елларда шактый күләмдә музей экспонатлары туплый, авыл һәм мәктәп тарихына материаллар җыя, элек эшләгән күп кешеләр белән хатлар алыша. Кызганыч, бу материалларның шактые бүгенгә кадәр сакланмаган. Ул вакытта тупланган укытучылар: Юсупова Бану, Зарипов Мөкатдәс (алар 25 елдан артык мәктәбебезгә бөтен көчләрен куеп, лаеклы ялга чыктылар), Шакиров Һидият (аны әле дә “чын педагог иде” дип элеккеге укучылары искә ала) һәм Наилә, Фәйзрахманов Тәлгать, Мусина Әлфия, Закирова Равилә, Сафиуллина Әминә, Зарипова Разиялар бер гаилә булып эшлиләр. Һәр көнне кич белән мәктәпкә килеп укытучыларның алдагы көн дәресенә хәзерләнүе гадәткә керә.

1967-1974 елларда мәктәп директоры булып мин эшләдем. Директор вазыйфаларының асылына төшенергә миңа Рәкыйп абый бик зур ярдәм итте. Моңа кадәр Чепья урта мәктәбендә завуч булып эшләгәндә Яппаров Ягъфәр абый остаз булган иде. Бу елларда мәгариф министры Мәхмүтов инициативасы белән “проблемалы укыту” киң колач җәйде, дәресләрдә техник чараларны эффектив куллану, предметара бәйләнеш, Липецк методы кебек алымнар киң кулланыла башлады. Мәктәп кабинет системасында укытуга күчте. Күпчелек укытучылар читтән торып югары белем алуга ирештеләр. Ак таш һәм кызыл кирпеч биналарга капиталь ремонт ясалды.

1970 елларда авылларны берләштерү, “генпланнар” төзү башлана. Ни гаҗәп, колхоз үзәге Түнтәрдә булып, генпланда яңа мәктәп бинасы булса да, май аендагы директорлар киңәшмәсендә Түнтәр һәм Сәрдек сигезьеллык мәктәпләрен башлангычка калдыру турында министр приказы игълан ителде. Сәрдек мәктәбе директоры Зарипов Равил Малмыж районы Китәк мәктәбенә директор булып китте. РОНО мөдире Рамил абый мине Субаш мәктәбенә директор итеп димләде.

Җәй буе укытучылар коллективының, ата-аналарның бердәм тырышлыгы белән генә мәктәп сакланып калды. Район җитәкчеләренә ата-аналар делегациясе күп йөрде. Казанга төрле адреслар белән балалар һәм ата-аналар исеменнән хатлар очты. Көшкәтбаш ата-аналары белән Рашидә апа бик нык эшләде. Район җитәкчеләре ул авыл балаларына Субашка (колхоз үзәге шунда иде) әти-әниләре белән йөрү уңайлы дип исбатлады. Ул вакытта Түнтәрдән 100, Көшкәтбаштан 40 бала укый иде. Район җитәкчеләре Сираҗиев Ш.Ф. һәм Кариева Р.Ә беренче булып хәлне дөрес аңладылар. РОНО мөдире Рамил абый “5 класска килүче 7 балагыз бик әз. Аларны Урта Көшкәт мәктәбенә җибәрмичә булмый”, — диде. Алар 4 ел буе күрше мәктәптә укыдылар. Түнтәр мәктәбен бетерәбез дип башка борчымадылар.

60-70 елларда мәктәпне тәмамлаучылардан Юсупов Азат Мари республикасында “Марикоммунэнерго”ың баш энергетигы, Зарипов Шамил Ижевск шәһәренең баш архитекторы булып эшли. Камилов Фагыйль Мари республикасы Мари Төрек районында юл бүлеге мөдире. Түнтәрдә укыган Фатыйхов Солтан (Смәел), Юсупов Тәлгать (Түнтәр), Сафиуллин Солтан (ПМК), Шәрәфетдинов Әдһәм (Көшкәтбаш), Гозәеров Таһир (сельхозтехника), Фәйзрахманов Илдар (сөт-май комбинаты) авторитетлы җитәкчеләр һәм белгечләр. Шәрипова Нәкыя Кукмара мәгариф бүлегендә (ул Татарстанның атказанган укытучысы исеменә дә лаек булды), Сәләхетдинова Миләүшә Кукмара гимназиясендә, Хәкимова Гөлшат Чепья мәктәбендә, Мөхәммәтҗанова Әминә Шубан һәм Закирова Гөлсинә Түнтәр мәктәпләрендә танылган педагоглар булып эшлиләр.

60-70 елларда колхозларны ныгыту, урта мәктәпне тәмамлаучыларны авылда калдыру хакында тагын бер партия карары булды. Чыгарылыш класслар комсомол путевкалары белән фермага җибәрелә. Югары уку йортларына кабул иткәндә 2 еллык хезмәт стажы сорала. Авылдан укырга китүчеләрнең гаиләләре каһәрләнә. Укып кайтканнар кысрыклап чыгарыла. Мондый “әттәһият” безнең авыл җирлегендә 200% ка үтәлде. Нәтиҗә озак көттермәде. Биш-алты елдан колхоз рәисе, агрономнар, зоотехниклар, ветврачлар, 80 еллар башында хәтта укытучылар читтән китерелде. Аның каравы 70 елларда колхозыбыз республика күгендә сөт саву буенча якты йолдыз булып кабынды. Сыер савучы Ильясова Роза Бөтенсоюз комсомол съездында, Шәрипова Зөлфия Бөтенсоюз колхозчылар съездында катнашты, Хезмәт Кызыл Байрагы ордены белән бүләкләнде. Шундый ук орденга Кәримова Дания, Вәлиуллин Тәлгать, Рәхмәтуллин Габдулла лаек булды. Шәфигуллин Наилгә 1 һәм 2 дәрәҗә Хезмәт даны ордены бирелде. Почет билгесе орденына 4, Ленинның 100 еллык юбилей медаленә 5, Татарстанның атказанган авыл хуҗалыгы хезмәткәре исеменә 4 кеше ия булды. Авыл советы председателебез Кашапова Рузилә СССР Верховный Советы депутаты булып 8 ел эшләде, Брежнев Конституциясен кабул итүдә, Бөтенсоюз укытучылар съездында катнашты. Санап үтелгән дәрәҗәле кешеләр барысы да элекке мәктәп укучылары, безнең горурлыгыбыз.

Соңыннан хәл төзәтелде. Колхоз стипендиатлары барлыкка килде. Хәзер үзебезнең авыл егетләре һәм кызларыннан торган авыл хуҗалыгы белгечләренең торган тулы бер командасы барлыкка килде. Үзебездә укып чыккан укытучыларны әйткән дә юк.