Т ирән тамырлы түНТӘрем
| Вид материала | Документы |
СодержаниеДүртенче язма: Болганчык еллар фаҗигаләре Бишенче язма: Икенче баскыч мәктәбе, ШКМ һәм ТБУМ чорлары |
- Т ирән тамырлы түНТӘрем, 1198.4kb.
Дүртенче язма: Болганчык еллар фаҗигаләре
1917 елгы Октябрь революциясеннән соң Түнтәр мәдрәсәләре икесе дә ябыла. Мәдрәсә биналары дәүләт карамагына күчә. Ике мәдрәсә базасында ике башлангыч совет мәктәбе эшли башлый. Совет мәктәпләрендә, мәдрәсәләрдән аермалы буларак, ир-ат мөгаллимнәр урынына күбрәк хатын-кыз укытучылар тартыла. Өстәл-парта системасы кертелә. 1921 елгы анкетада күрсәтелгәнчә, беренче мәктәптә укытучылар Закирова Асия, Исхакова Хәбибә булган. Икенче мәктәптә Шакирова Сәйдә һәм Сәгыйтова Сара укытканнар.
1918 елда мәдрәсә мөдәррисләре Ишмөхәммәт хәзрәт һәм 1930 елда Мөхәммәтнәҗип хәзрәт тә кулга алыналар. 1919 елның 8 маенда Ишмөхәммәт хәзрәтне Малмыжда, дөресрәге Малмыж белән Кәннә арасындагы ерганакка алып килеп, төнлә аталар. Бу хәбәрне ишеткән Түнтәр кешесе Хөсәен абзый (хәзрәтнең ышанычлы хезмәткәре булган) тагын бер кеше алып иртүк атылган урынга ат белән килә. Хәзрәтнең мәете анда булмый. Борнак авылы кешеләре алданрак өлгереп, үз зиратларына күмгәннәр икән дигән хәбәр йөри. Хәзрәтнең оныгы Фарук Нәкыйпов КГБ һәм ФСБ архивларыннан бабасы турында бернинди документ та табылмавы турында язды. Шул чорда ук Ишмөхәммәт хәзрәтнең бернинди судсыз атылуы турында хәбәрләр йөргән.
Кулга алынган Мөхәммәтнәҗип хәзрәтне Казан төрмәсенә ябалар. Хуҗалыгын тентегән вакытта шактый күләмдә байлык-мануфактура чыгу белән гаеплиләр булса кирәк аны. Мөхәммәтнәҗип Казан төрмәсендә үлә. Ул елларда хатыны Әминә абыстайның Казан урамнарында хәер өстәп йөрүен авылдашлар күргәннәр. Бу гаиләнең балалары булмаган.
Мәдрәсәләр таркатылганда китапханәләрнең таркалуы бик зур фаҗига. Мәдрәсәнең китапханәсе гасырдан артык вакыт эчендә туплануы хак. 1897 елда ул дәүләт тарафыннан исәпкә дә алынган булган. 1997 елда Татарстан милли китапханәсе хезмәткәрләре Түнтәргә шушы китапханәнең 100 еллык юбилее уңаеннан килгәннәр иде дә. 1918 елда китапханә тулысы белән тузгытыла. Ата улны, ана кызны белмәгән вакыт була бит ул чорлар. Китапларның бер өлешен Казанга алып китәләр. Бүгенге көндә Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты мирасханәсендә, Лобачевский исемендәге КДУның фәнни китапханәсендә аларның бер өлеше саклануы билгеле. Китапларның икенче өлеше Уфага Диния назәрәтенә китә. Бер өлешен ул чордагы кызыксынучылар да алып калган булырга мөмкин. Халык авыз иҗатын туплаган Нәкый ага Исәнбәттә дә Түнтәр китаплары бар иде дип сөйләделәр. Авыл кешеләре дә алып калган булырга мөмкин. Мәдрәсә китапханәсе урнашкан бина 30 елларда мәктәпнең пионер клубы булып тора. Сугыштан соң 1965 елга кадәр ул авыл клубы хезмәтен үтәде. Соңрак колхозның склады булды. Бинаның зурлыгына карап китапханәнең зурлыгын гына чамаларга мөмкин.
Мәдрәсә китапханәсеннән тыш Ишмөхәммәт хәзрәтнең шәхси китапханәсе аерым була. 1930 елда Түнтәр районы оештырылгач, Ишмөхәммәт хәзрәт хуҗалыгының бөтен биналарына (алар шактый була) район май заводы урнаша. Хәзрәтнең китапханәсенә хезмәт иткән кирпеч бина 70 елларда гына сүтелде. Габделбәр бабай бу китапханәдә үзе күргән китапларның гаҗәеп булуы турында сөйли.
Хәрефләрдән «чәчәк букетлары», «җиләк-җимеш тәлгәшләре» үрелгән. Китапларның тышлыклары нәфис күннән, алтыннан, башка төрле металллардан «чигелә» торган булган. Мондый китапларның үлчәмнәре дә бер метрга кадәр җитә. Бу китапханә турында Фарук Нәкыйпов тә язды. Бу китапханә дә таркатыла. Дөрес, аның бер өлеше улы Мөхәммәтнәкыйптә кала. Бер өлешен Хөсәен бабайда сакларга калдыралар. Милке конфисковать ителгәндә яшереп калган китаплар турында гына сүз бара, билгеле. Колхозның сугыштан соңгы еллардагы рәисе Габделхәй ага ул чордагы колхоз шоферы Нәбиулла абыйның полуторка машинасында ящикларга төяп шактый китапларны Казанга илтүе турында сөйләгәне бар. Хөсәен бабай үзендәге амәнәтне хәзрәтнең кызы Латыйфа апага (ул бу чорда Дәрвишләр бистәсендә улы Тәлгатьтә яши) тапшырып калырга ашыккан булса кирәк.
1999 елның 8 маенда Казанда Апанай мәчетендә Ишмөхәммәт хәзрәтнең (Ишми ишанның) тууына 150 ел, атып үтерелүенә 80 ел тулуга багышлап искә алу кичәсе үткәрелде. Оныклары, җәмәгатьчелек вәкилләре, хөрмәт итеп килүчеләр шактый иде. Без Түнтәрдән дә Җирле үзидарә рәисе Рәйсә Мөхәммәдиева җитәкчелегендә делегация булып бардык. Шактый мәгълүмат тупладык. Бу датага багышлап, алдарак “Ватаным Татарстан” газетасы Ишмөхәммәт хәзрәт турында “Дин юлында шәһит киткән каһарман” дип исемләнгән бер полоса тулы зур мәкалә дә биргән иде. Шушы кичәдә борынгы китаплар җыю белән мавыккан Марат Вәлишин дигән кеше Ишмөхәммәт хәзрәтнең автографы белән Казанның бер мулласына бүләк иткән китапны күрсәтте. 400 бит чамасы бу китапка 3 китап бергә төпләнгән. Китапларны автор үзе язган булса кирәк.
СССР Верховный Советы депутаты булып эшләгән чорда Кашапова Рузилә Ишмөхәммәт китапханәсенең бер өлеше Мәскәүдә саклануы турында күренекле бер галим авызыннан ишетүе турында сөйләде.
Бу 2 китапханәдән тыш өченче китапханәнең дә таркалуы мәгълүм. Бу Гали ишаннан калган, оныгы Мөхәммәтнәҗипнең шәхси китапханәсе. Ул китапханәләрнең иң өлкәне булырга тиеш. Чөнки аның турында Мәрҗани үзе язып калдырган. Бу китапханәнең язмышы турында бернинди мәгълүмат та юк. Ул чордагы авыл кешеләренең китапханәләрдән алып калган бик күп сандагы китапларның авыл зиратына илтеп күмү турында сөйлиләр. Укый белмәгәннәр өчен кулъязма һәм әдәби китаплар да барысы да дини китап саналган. Дин китапларын исраф итү, аунатып йөртү гөнаһ булган.
Совет системасының татар алфавитын 2 тапкыр алмаштыруы әнә шундый фаҗигаларга китергән.
Бишенче язма: Икенче баскыч мәктәбе, ШКМ һәм ТБУМ чорлары
Икенче мәртәбә Түнтәр мәктәбе 1924 елның 10 октябрендә «туа». Татарстан халык мәгарифе комиссариаты карары нигезендә Түнтәрдә тугызъеллык уку срогы белән икенче баскыч мәктәбе ачыла. Аның директоры итеп чыгышы белән Арча районы Каратай авылыннан булган Баязитов Йосыф билгеләнә. Кышкар мәдрәсәсендә укып, Малмыждагы рус-татар мәктәбен тәмамлаган бу кеше физика-математика фәннәрен укыта, музыка һәм рәсемгә дә бик сәләтле була. 1967 елда “Хезмәт” газетасында басылган язмасында ул Мәчкәрәдән парталар һәм кайбер уку әсбаплары алып кайтып, мәдрәсә һәм мулла йортлары биналарын ремонтлап эш башлап җибәрүе турында яза. Укучыларның белем дәрәҗәләрен тикшереп, октябрь ахырына 5 класска 50 бала туплана. Аларның күпчелеге хәзерге Балтач районы территориясенә кергән авыллардан була. Балалар ятакта тора, ашханәдә туклана. Озакламый мәктәпкә рус теле укытучысы Платонова Мария, аннары башка фән укытучылары Аитов Мөбарәкша, Зәбиров Габдрахман киләләр.
1975 елгы “Яшь ленинчы” газетасында комсомол ветераны Гомәр Баязитов 1924 елның 7 ноябрендә Түнтәр мәктәбендә бу якларда иң беренче пионерга кабул итүләр һәм беренче пионер оешмасы төзелү турында яза. Отряд вожатые итеп Н. Алмашев сайлана. Кызыл галстук таккан пионерлар урамнан марш атлыйлар. Арча кантонының комсомол комитеты отрядка барабан бүләк итә.
1924-30 елларда мәктәптә укытучылардан яңадан Аитова Мәрьям, Җәләев Сибгать, Гаделшина Мәрьям, Кәримова Нәкыя, Салавычтан Маһинур апа һәм башкалар булган. Түнтәр мәктәбендә бу елларда укыткан яки укыган һәм күренекле кешеләр булып халыкка хезмәт итүчеләрне районыбызның һәрбер авылыннан диярлек табарга була. Чөнки ул Балтач төбәгендә беренче була. Карадуганда (һөнәр) һәм Чепьяда (удмуртча) икенче баскыч мәктәпләрнең 1925 елда, Яңгулда 30 елда, Балтачта 32 елда ачылуын искә төшерсәк, бу аңлашыладыр. Бакый Зыятдинов “Себер юлы серләре” китабында Түнтәр икенче баскыч мәктәбенең мәгърифәтчелекне үстерүдә районда мөһим роль уйнавы турында яза. Мәсәлән, Таузар авылы кызлары Сәйдә һәм Мәчтүрә Хөсәеновалар Түнтәр мәктәбен тәмамлаганнан соң, рабфакта укып, Казан университетының химия-биология факультетына укырга керәләр. 1937 елда Мәчтүрә апа районда беренче хатын-кыз буларак университетны тәмамлый.
Ул елларда Түнтәр мәктәбендә белем алган авыл кешеләреннән Йосыпов Гәрәй Чепьяда райком секретаре, Гайнетдинов Габдрахман Шөгердә һәм Бөгелмәдә райком секретаре булып эшли. Закиров Гыйлаҗ — югары чиндагы совет офицеры (подполковник мундиры һәм шәхси әйберләре Чепья музеенда саклана). Шәрәфетдинов Сәлах шактый еллар Казан шәһәре башкарма комитеты рәисе булып эшләде. Шәйдуллин Рамазан — районыбызның танылган шагыйре. Гозәеров Габделхәй колхоз рәисе, Гайнетдинов Кадыйр һәм Хәкимов Хәбибелхак район оешмаларында озак еллар җитәкчеләр булып нәтиҗәле эшләделәр. Каенсардан килеп укыган Галиев Гарифҗан — районда данлыклы энтузиаст, Чепья музее директоры. Мондый исемлекне шактый дәвам итәргә мөмкин.
Мәктәптә практик күнекмәләргә, хезмәт укытуга игътибар зур булган. “Безне хезмәттән Мәхәммәтшин Гариф (әнием ягыннан минем бабай Р.З.) һөнәр серләренә өйрәтте, — дип сөйли Хөсәенов Габделбәр, — ул үзе дә данлыклы агач һәм тимер остасы иде, мин дә агач остасы булдым”. Җир үлчәү, печән-салам кибәннәре күләмен исәпләү, агротехника серләренә төшенү, һава хәлен алдан белергә һәм аны практик файдаланырга өйрәтү, терлекчелек һәм умартачылык нигезләрен белү кебек шөгыльләр әһәмиятле була.
1927 ел мәгълүматлары буенча, Түнтәр икенче баскыч мәктәбендә (башлангыч класслар кермичә) 85 бала булып, шуның 38 е ярлы гаиләдән, 4 есе батрак, 2 се дингә ышанучы дип язылган. Укучыларның 45 е комсомол, 33 е пионер. Районыбыз җирлегендә комсомол оешмасының да Түнтәрдә беренчеләрдән булып төзелүен әйтергә кирәк. 1926-27 уку елында 15 укучы ятакта тора. 12 укучыга стипендия түләнә. Укыту расходлары 350 сум була.
1927 елдан Түнтәр һәм Чепья мәктәпләре ШКМ (школа крестьянской молодежи) итеп үзгәртелә. 1934 елдан башлап ШКМ нар җидееллык белем бирүче ТБУМ нар (тулы булмаган урта мәктәп) итеп корыла. Бу чорда районда мондый мәктәпләр саны арта. Түнтәр ТБУМ ына Арбор, Субаш һәм Көшкәтбаш зоналары авылларыннан гына килеп укый башлыйлар. 1928-36 елларда мәктәп директорлары булып Вахитов, Касыймов, Ибраһимов Фатыйх, Алкин Рияз, Ханова Җәмилә, Сафин Мөбарәк һәм башкалар эшлиләр.
Колхозлашу елларында мәктәп һәм укытучылар коллективы зур агитация-пропаганда эше алып бара. Мөхәммәдъярова Рәшидә апаның пионер буларак колхозларны мактап, кызыл косынкалар бәйләп басуга чыкканнары, алдынгы колхозчыларга, кызыл флаг күтәреп рәхмәт әйтергә килүләре турында сөйләгәне бар. 1932 елда Түнтәр мәктәбенә Казаннан язучы Абдулла Әхмәт килә. Пионер Рәшидә пионер клубында яшьтәшләренә китаплар өләшә. Бу турыда шушы елгы “Яшь ленинчы” газетасында Абдулла Әхмәтнең “Бәләкәй колхозчылар янында” дигән зур мәкаләсе басылган. Рәшидә апа үзен пионерга алганда Гафиятуллина Хаҗәр һәм Гафиятуллин Гарифларның комсомол активистлары булуын сөйли иде. 1930 елда Арча кантоныннан аерылып Түнтәр районы төзелә. Үзәге Түнтәрдә була. 1931 елда район үзәге Балтачка күчерелә һәм 1932 елдан Балтач районы дип атала башлый. Бу фактлар ул чорлардагы Түнтәр мәктәбенең дәрәҗәсен билгели.