AZƏrbaycanşÜnasliğIN
| Вид материала | Документы |
- AZƏrbaycanşÜnasliğIN, 12064.5kb.
Axtarış maşınlarından istifadə
Əgər konkret ad, cümlə və ya nəşr tarixi məlumdursa onda məlumatı əldə etmək üçün axtarış maşınlarından istifadə etmək lazımdır.
Bu maşınlarda İnternet veb-saytlarının köməyi ilə kataloq veb-səhifələrinin axtarışı, bu məqsədlə hazırlanmış xüsusi proqramlarla aparılır.Bununla yanaşı axtarış maşınlarının məlumat bazasının həcmi, tematik kataloqların məlumat bazasının həcmindən qat-qat böyükdür və tez-tez yeniləşirlər.
Axtarış maşınlarının işi üç mərhələdən ibarətdir. Birinci mərhələdə məlumat məkanı axtarılır. Sonra alınmış məlumat bazası (axtarış nəticələri) sürətli axtarış apara bilmək üçün sistemləşdirilir. Üçüncü mərhələdə isə axtarış maşınları istifadəçidən sifariş alır və öz məlumat bazalarında axtarış apararaq, nəticələri veb-səhifədə əks etdirirlər.
Ən tanınmış axtarış maşınları
| Azərbaycan | Rusiya | Dünya | ||
| | | | ||
| www.google.az: www.bakililar.az | Rambler: www.rambler.ru Yandeks: www.yandex.ru Aport: www.aport.ru Metabot: ссылка скрыта | Google: ссылка скрыта AltaVista: www.altavista.com AskJeeves: www.askjeeves.com Lycos: www.lycos.com SciSeek (elmı məlumat axtarışı): www.sciseek.com All Web: www.alltheweb.com Excіte: www.excіte.com Hotbot: hotbot.lycos.com Northern Light: ссылка скрыта | ||
Metaaxtarış maşınlarından istifadə
Əgər məlumat axtarışı üçün bir neçə məlumat bazasını təhlil etmək lazımdırsa, onda metaaxtarış maşınlarından istifadə məqsədəuyğundur.. Bu sistemlər özləri heç nə axtarmırlar. Onlar yalnız tematik kataloqlara və axtarış maşınlarına tapşırıqlar ”verirlər”, sonra axtarışının nəticəsini toplayırlar, təkrarları ləğv edirlər və istifadəçiyə ümumiləşdirilmiş nəticəni təqdim edirlər. Metaaxtarış maşınları bütün axtarış nəticələrinin daxil olunmasını gözləmirlər - ilkin məlumatlarla kifayətlənirlər.
Daha çox tanınmış metaaxtarış maşınları
| Metabot.ru: ot.ru „metaaxtarış sistemi”: llst.ru/metapoisk.php Dogpіle: le.com Vivisimo Clustering Engine: com/ | 360.ru: u AskJeeves!: eves.com Metacrawler rawler.com |
Xüsusi məlumat axtarışı üçün ixtisaslaşdırılmış axtarış maşınlarından istifadə etmək daha yaxşıdır.
Daha çox tanınmış ixtisaslaşdırılmış axtarış maşınları
| Rusiya | Dünya | |
| | | |
| Onlayn qəzet və jurnalların axtarış sistemi „Virtual kitabxana”: ary.ru Məlumat portalı Qramota.RU: ta.ru Rubrikon: con.ru/ Prima: vista.ru/dictionary/ index.php Rambler: mbler.ru/top100/Science/ index.shtml.ru Ensiklopediya dünyası: lopedia.ru/ encyclopedias.phpl Onlayn lüğətləri və ensiklopediyaları: mic.ru/ | Informatione: ucr.edu/ Language Tools: s.com/lang/ Research It!: s.com/research-іt/ Təhsil məsələləri üzrə axtarış mənbələrinin xüsusi sistemi: yweb.com Elmi məlumatların axtarışı: ek.com | |
Axtarış üsullarının təkmilləşdirilməsi
Bir sözün axtarışı bir çox hallarda veb-səhifələrin böyük siyahısına gətirib çıxarır. Ona görə də bir sözlə axtarış səmərəli deyil. Bir neçə sözlə axtarış daha yaxşı nəticə verir. Lakin burada vacib olan qaydalar var.
Səmərəli axtarışı təmin etmək üçün ümumi sözlərlə axtarış sisteminə ayrı-ayrı sözləri bağlayan əmrlər vermək lazımdır. Axtarış sistemində bu əmrlər xüsusi, bir qayda olaraq, sadə sorğulardan ibarət olur.
Hər axtarış sisteminin öz “dili” var. Buna görə axtarış metodlarını həyata keçirmək üçün məlumat səhifəsindəki məlumatı diqqətlə öyrənmək lazımdır.
Axtarış sistemindəki əmrləri təyinata görə üç qrupa bölmək olar.
- Sadə axtarış üçün. Sorğular çətin olmayan metodlarla yaradılır, lakin bu, nəticənin həddindən artıq çoxluğuna gətirir və lazım olan məlumatın seçilməsini çətinləşdirir.
- Geniş axtarış üçün. Belə əmrlər lazımı sənədi daha dəqiq təsvir etməyə imkan verir.
- Xüsusi axtarış üçün. Bu əmrlər sənədlərin məzmununa görə yox, əksinə, veb-saytların adlarına, ünvanlarının fraqmentlərinə, veb-saytlarda rast gələn ünvan istinadlarına görə axtarışı təmin edirlər.
Axtarış sistemində işin daha tez və optimal görülməsi üçün müəyyən sorğunun yazılması qaydalarından istifadə olunur. Bir çox hallarda axtarış serveri üçün belə qaydaların tam siyahısını serverin özündə „Kömək” və s. bölmələrdə tapmaq olar.
Sadələşdirilmiş geniş axtarışdan istifadə
Bəzi axtarış sistemləri axtarış üçün ən vacib hesab olunan sözlərin qarşısına “+” simvolu qoymaqla onları müəyyən edirlər. Əksinə, sözün önündə “-” simvolu göstərilsə, o söz axtarış vaxtı nəzərə alınmayacaq.
Sadələşmiş geniş axtarış nümunəsi
+məməlilər + siçan –kompüter
Cümlə ilə axtarış
Dəqiq cümlənin (bir neçə söz) axtarışı üçün bu cümləni “dırnaq” işarəsi arasına almaq lazımdır.
“ Dırnaq” işarəsindən istifadə etməklə axtarış
„müasir musiqi”
+ „müasir musiqi” + Azərbaycan
Axtarışda qrup əməliyyatından istifadə
Əgər siz axtarışa eyniköklü, müxtəlif sonluqlu sözlər verəcəksinizsə, sözün kökünü və “*” (ulduz) simvolunu daxil edin.
Axtarışda qrup əməliyyatından istifadənin nümunəsi
Yağ * (nəticədə alınacaq „yağ” „yağlı” „yağış” „yağıntı”, „yağlamaq” ).
Məlumatın müxtəlif axtarış maşınlarının köməyi ilə geniş axtarışı
Bu axtarışı icra edərkən internetdə layihənizin portfoliosu üçün faydalı olan məlumat mənbələri tapa bilərsiniz. Onları “Favorites” (seçilmiş) qovluğunda saxlamaq lazımdır. Bunu necə etmək lazım olduğu isə aşağıda yazılıb.
1. Layihənizin mövzusunun internetin veb-səhifələrində axtarılması üçün lazım olacaq ümumi sözləri, cümlələri və adları müəyyən edin.
2. Brauzerin pəncərəsini bağlayın.
3. Eyni tapşırığı müxtəlif axtarış sistemlərində ardıcıl olaraq yerinə yetirərək cədvəli doldurun:
| № | İş ardıcıllığı | Birinci axtarış maşını | İkinci axtarış maşını |
| 1. | Ünvan sahəsində axtarış sisteminin ünvanını daxil edin | ссылка скрыта | ссылка скрыта |
| 2. | Search sahəsinə layihənizə aid olan ümumi sözü əlavə edin. Enter klavişini basın. | | |
| 3. | Neçə veb-səhifə tapılmışdır? | | |
| 4. | Veb-saytların təsvirlərinə yenidən baxaraq axtarışın səmərəliliyini müəyyən edin*. | | |
| 5. | Axtarış sisteminin ana səhifəsinə qayıtmaq üçün Back (Geri) düyməsinə basın. | | |
| 6. | Search (Axtarmaq) sahəsinə ümumi sözlə birgə “dırnaq” arasına alıb lazımı cümləni yazın. Enter düyməsini basın. | | |
| 7. | Neçə veb-səhifə tapılmışdır? | | |
| 8. | Bu axtarış səmərəli oldumu? | | |
| 9. | Axtarış maşınının ana səhifəsinə qayıdın. | | |
| 10. | Sorğuya axtarış üçün ümumi sözdə cümlənin qarşısına „–” simvolunu əlavə edin. Enter düyməsini basın. | | |
| 11. | Neçə veb-səhifə tapılmışdır? | | |
| 12. | Bu axtarış səmərəli oldumu? | | |
* Səmərəli axtarış, axtarılan məlumatı özündə saxlayan saytların tapılması ilə bitməlidir.
İki müxtəlif axtarış maşınının köməyi ilə alınmış nəticələri müqayisə edin. Axtarışların səmərəliliyindən nəticə çıxarın.
4 Tapılmış veb-səhifələrdən layihəniz üçün faydalı olan lazım Portfolionuzun qovluğunda olan əlavə _materiallar qovluğunda saxlamaq olar.
Q
eyd: Müxtəlif axtarış maşınları və tematik kataloqlar müxtəlif nəticələr verirlər. Əgər siz lazımı məlumat əldə edə bilmədinizsə, onda axtarış sorğusunu dəyişmək və başqa axtarış maşınına və ya tematik kataloqa müraciət etmək lazımdır.
5. Bundan sonra Məktub yaz əmrini seçin və elektron məktubları göndərmək üçün lazımı sahələri doldurun
- Kimə:
- Surəti
- Mövzu:
6. Məktubun mətnini daxil edin və Göndər düyməsini basın.
İnternet vasitəsilə tədqiqat təşkil edərkən, şagirdlərə Ümumdünya şəbəkəsindən alınmış materialları qiymətləndirməyi öyrətmək vacibdir. Şagirdlər çox vaxt elə fikirləşirlər ki, internetdə olan məlumat hər zaman dəqiq və səhvsizdir. Onları, saytda olan məlumatların dəqiq, dolğun, köhnəlməmiş, etibarlı olub-olmamasını təyin etməyə və alınmış məlumatları tənqidi qəbul etməyə, təhlil etməyə öyrətmək lazımdır.
РЕЗЮМЕ
В работе рассматривается практическая значимость действий направленных на тематический поиск в паутине глобальной сети Интернет. В средней школе и в процессе обучения стадии бакалавр необходимо правильно и с определенной точностью обучать и школьников и студентов точному и правильному использованию практических действий для поиска источников тематики в работе сети Интернет. Даны точные и краткие последовательные шаги для поиска тем. Даны различные варианты для поиска тем.
SUMMARY
In work the practical importance of actions directed on thematic search in a web of a global network the Internet is considered. In high school and in the course of training of a stage the bachelor it is necessary correctly and with certain accuracy to train and schoolboys and students in exact and correct use of practical actions for search of sources of subjects in work of a network the Internet. Exact and short consecutive steps for search by that are given. Various variants for search by that are given.
Cəfərova Nabat
İBTİDAİ SİNİFLƏRDƏ MORFOLOGİYANIN TƏDRİSINİN LİNQVİSTİK ƏSASLARI
Morfologiya qrammatikanın əsas şöbələrindən biridir. Morfologiyada sözün morfoloji-qrammatik səciyyəsi əsasdır. Morfologiyanın tədqiqat obyektinə daxil olan anlayışlardan bəhs edərkən qrammatik kateqoriyalar üzərində dayanmaq lazımdır. Qrammatik kateqoriya-müəyyən qrammatik mənanın paradiqmatik planda, xüsusən sözdəyişdirici şəkilçilərlə sistem şəklində ifadəsinə deyilir. Qrammatik kateqoriyaların varlığı hər bir dilin səciyyəvi xüsusiyyətini təşkil edir. Azərbaycan dilində qrammatik kateqoriyaları əhatə dairəsinə görə iki yerə bölmək olar: ümumi qrammatik kateqoriyalar, xüsusi qrammatik kateqoriyalar.
Morfologiyanın əsas anlayışlarından biri də nitq hissələridir. Nitq hissələri əsas və köməkçi olmaqla iki qrupa bölünür. Əsas nitq hissələri müəyyən lüğəvi məna daşıyır, morfoloji formaya malik olur, cümlədə konkret sintaktik vəzifə daşıyır, köməkçi nitq hissələri isə ancaq qrammatik mənaya malikdir. İsim, sifət, say, əvəzlik, fel, zərf əsas nitq hissəsi; qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər və nida köməkçi nitq hissəsidir.
Elmi ədəbiyyatda isim daha geniş tədqiq edilmiş nitq hissələrindən biridir. Elmi qrammatikalarda isimlər "bütün varlıqların adlarını bildirən sözlər", "canlı və cansız əşyaların adlarını bildirən" sözlər kimi xarakterizə edilir.
Dilimizdə ümumi qrammatik kateqoriyalar aşağıdakılardır:
1. Kəmiyyət kateqoriyası. 2. Mənsubiyyət kateqoriyası. 3. Hal kateqoriyası. 4. Xəbərlik kateqoriyası.
Bu ümumi kateqoriyalar, yalnız isimlərə aid deyildir: bunlar sifət, say, əvəzlik, fel və köməkçi nitq hissələrinə aiddir. İsimlərə daha çox aid olduğu nəzərə alındıqda bunların isim bəhsində izah edilməsi münasibdir. (4, 42).
Bu fikirlə razılaşmaq olmaz, çünki hal və mənsubiyyət kateqoriyası yalnız ismin morfoloji əlamətidir. "Sifət, say və başqa nitq hissələri öz-özlüyündə yox, yalnız əşyalaşdığı zaman hal kateqoriyasını qəbul edir" (4, 50).
Kəmiyyət və xəbərlik kateqoriyaları ümumi kateqoriyalar kimi xarakterizə edilə bilər, çünki həmin kateqoriya şəkilçilərini qəbul etdikdə nitq hissələri öz keyfiyyətlərini itirmirlər.
Elmi ədəbiyyatda sifət əşyanın əlamət və keyfiyyətini bildirən nitq hissəsi kimi xarakterizə edilir.
Sifət məzmunu öz ifadəsini birinci növbədə sifət anlayışı ilə bağlı olan ayrı-ayrı lüğət vahidlərində aşkara çıxarır, yaxud birinci növ təyini söz birləşmələrinin tərkibində daşıdığı vəzifə ilə müəyyənləşir. Belə sifətlər çox zaman isimlərlə uyğun gəlir. Məsələn: acı badam, şirin meyvə, uzun yol, qırmızı parça, ağ tut, dar küçə, al bayraq və s.
Bunun kimi tərkiblərin birinci tərəfi, əsasən, ikinci tərəfin müəyyən xüsusiyyətlərini və əlamətlərini bildirir. Qızıl qaşıq, gümüş saat, taxta sandıq, mis kəfkir, yun parça kimi tərkiblərin də birinci tərəfi vəzifə etibarilə birincidə olduğunun eynidir. Bu oxşarlığa baxmayaraq acı, şirin, uzun sifət, qızıl, gümüş taxta isim olaraq qalır.
Əlbəttə, sifətlərin özünəməxsus morfoloji əlamətlərinin olması, sifətin isimlə eyniyyət təşkil etmədiyini göstərir. Çünki isimlər hər hansı bir əşyanın və ya əşyalıq məfhumu daşıyan sözlərin adını bildirdiyi halda, sifət kateqoriyasına daxil olan sözlər həmin əşyanın əlamətini, keyfiyyətini, xasiyyətini bildirir
Ə.Fərəcov elmi qrammatikalarda sifətin əlamət və keyfiyyət bildirməsini, dərsliklərdə sifətin necəlik bildirməsi kimi xarakterizə edilməsini qəbul etmir. Müəllif yazır: "Əvvələn, necəlik sözü bir elmi termin kimi yaramır: necəlik ismi necə sual əvəzliyindən əmələ gəldiyi üçün onun, lüğəti mənasında suallıq çalarlığı qalır. Sual isə bu və ya digər qrupa məxsus sözlərin formal əlaməti olsa da, həmin sözlərin lüğəti mənasını açmağa, onları müəyyənləşdirməyə xidmət edə bilmir. Necəlik sözü üslubi cəhətdən də yaramır. Biz əşya bildirən söz, kəmiyyət bildirən söz, hərəkət bildirən söz deyə bildiyimiz halda, necəlik bildirən söz deyə bilmirik" (3, 71). Belə ki, "Əlamət məfhumu sifətin bütün məna cəhətlərini, o cümlədən, keyfiyyətini də əhatə edir. Gerçək aləmdə əşyalar öz rənglərinə, həcmlərinə, dadına, maddi əsaslarına və s. görə bir-birindən fərqlənir. Bütün bu cəhətlər nəticə etibarı ilə əşyaların əlamətləri kimi çıxış edir. Sifəti başqa nitq hissələrindən ayıran əlamətlərdən ən başlıcası onun dərəcələridir. Azərbaycan dilində sifətin üç dərəcəsi vardır: 1) adi dərəcə; 2) çoxaltma dərəcəsi; 3) azaltma dərəcəsi
Elmi qrammatikada sifətin qoyuluşu və həllinə uyğun olaraq şagirdlər sifətin aşağıdakı əlamətlərini mənimsəyirlər: 1) sifətin əşyanın əlamətini bildirməsi; 2) sifətin sualları (necə? nə cür?); 3) sifətin dərəcələri; 4) düzəltmə sifətlər; 5) sifətin sintaktik rolu.
Saylar lüğəvi məna etibarilə əşyanın kəmiyyətini, miqdarını, sırasını bildirir. Say sözləri birləşmə daxilində tutduğu yerinə və daşıdığı məzmuna görə sifətlərə daha çox oxşayır, çünki birləşmə daxilində sifət olan bu və ya digər bir söz özündən sonra gələn sözün –ismin keyfiyyətini və ya əlamətini bildirir. Say özündən sonra gələn sözün miqdarını və ya sırasını bildirir, başqa sözlə desək, ismi kəmiyyətcə təyin edir. Bu cəhətdən sayla sifət arasında müəyyən qədər bənzəyiş vardır. Sayların mənası indiyədək aşağıdakı kimi təsnif edilir: miqdar, sıra, kəsr və qeyri-müəyyən saylar.
"Miqdar sayı əşyanın ya dəqiq, ya da qeyri-müəyyən miqdarını, ya da bütövün müəyyən hissəsini bildirir. Buna görə də miqdar sayları üç yerə bölünür: a) müəyyən miqdar sayı, b) qeyri-müəyyən miqdar sayı, c) kəsr sayı" (1, 74).
Ə.Fərəcov sayın ənənəvi "əşyanın miqdarını və sırasını bildirən nitq hissəsinə say deyilir" tərifi ilə razılaşmır. Müəllif yazır: "…tərifdə elə növ fərqi göstərilməlidir ki, o say qrupuna daxil olan bütün sözləri əhatə edə bilsin; belə bir növ fərqini "kəmiyyət" termini ilə əhatə etmək mümkündür" (3, 132). Bu tərif, həqiqətən, sayın bir nitq hissəsi kimi daha xarakter xüsusiyyətini əks etdirmiş olardı.
Morfologiya bəhsində öyrənilən əsas nitq hissələrindən biri də əvəzlikdir. Əvəzliklər məna və vəzifə cəhətdən demək olar ki, özünəməxsusluğunu həmişə saxlamışdır. Tarixi inkişaf prosesində əvəzliklər ya səs cəhətdən dəyişikliyə uğramış, ya da bəzi əvəzliklər yeni əvəzlik sözlərlə işlənmişdir.
"Müasir Azərbaycan dili" kitabında əvəzliyin tərifi belə verilmişdir: "Əvəzlik başqa nitq hissələrinin (isim, sifət, say və zərfin) yerində işlənən, mənaca onu əvəz edən və həmin sözün funksiyasını yerinə yetirən nitq hissəsidir".(4)
Əvəzlik isim, sifət, say və zərfdən fərqli olaraq, əşya, əlamət, keyfiyyət və s. bildirmir. Ancaq onlara işarə edir. Əvəzliklər məhz konkret əşya, əlamət, kəmiyyət ifadə edə bilməməsi ilə digər nitq hissələrindən fərqlənir. Ona görə də əvəzliklər nitqdən kənar çox ümumi və mücərrəd məna kəsb edir. Əvəzliyin mənası başqa nitq hissələrinə nisbətən işləndiyi mətndən çox asılı olur.
Əvəzlik lüğəti-semantik əlamətinə, sintaktik vəzifəsinə, formal əlamətinə görə başqa nitq hissələrindən fərqlənir. Belə ki, o, şəxs və ya əşyanı adlandırmır, ancaq işarə edərək onu əvəz edir. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, əvəzlik həmişə əvəz etmir, çox vaxt bu və ya digər əşyaya işarə edir (məsələn, işarə əvəzlikləri).
Beləliklə də, əvəz etdiyi nitq hissəsinin mənası ilə əlaqədar olaraq müxtəlif sintaktik funksiya ifadə edir. Bu nitq hissəsi öz həqiqi mənasını cümlə içərisində tapır. Əvəzlik mətndən kənarda götürüldükdə tamamilə mücərrəd olub, konkret bir anlayış ifadə etmir. Bu halda onlar ümumi mənada ya əşyaya, ya da onun xüsusiyyətinə, əlamətinə işarə edir
Əvəzlik haqqında deyilənlərə nəzərən belə bir qənaət hasil olur ki, əvəzliyin ilk funksiyası adından göründüyü kimi digər nitq hissələrini əvəz etməsidir, daha sonra işarə etmək, ümumilik bildirmək əvəzliyin xarakter xüsusiyyətləri kimi özünü göstərir. Dil funksiyasına nəzərən belə bir fikir özünü doğruldur ki, əvəzlik isim, sifət, say və zərfləri əvəz etməklə yanaşı, felləri də əvəz edə bilir. Buna görə də əsas kursda əvəzliyin isim, sifət, say, fel, zərfdən sonra tədrisi daha məqsədəuyğundur. Azərbaycan dili dərsliklərində isə əvəzliyin aşağıdakı tərifinin verilməsi məqbul hesab edilməlidir:
"İsim, sifət, say, fel və zərfin yerində işlənməklə onları ümumi şəkildə ifadə edən nitq hissəsinə əvəzlik deyilir" (2, 112).
Fel Azərbaycan dilinin orijinal, tarixi inkişaf prosesində əsas xüsusiyyətlərini qoruyub saxlayan leksik cəhətdən zəngin nitq hissəsidir.
Əlbəttə, Azərbaycan dilinin milli özünəməxsusluğunun simvolu olan fellərin məktəb kursunda tədrisi müəyyən qədər çətin və çoxcəhətlidir. Çünki feli tədris etmək üçün ona xas bütün əlamət və xüsusiyyətləri bilmək lazımdır. Şagirdlərə fel haqqında hərtərəfli bilik vermək üçün fellərin nəzəri cəhətdən diqqətlə araşdırılması, öyrənilməsi, felə dair tədqiqatlarla tanışlıq vacibdir. Nəzəri və metodik ədəbiyyatda, felə verilən tərif və xarakteristikadan məlum olur ki, fel ən mürəkkəb nitq hissələrindən biridir. "Fel əşyanın iş, hərəkət və halını bildirən bir nitq hissəsidir" (4, 133).
…Fel semantik cəhətdən son dərəcə dolğun, ən incə məna çalarlarını ifadə etmək imkanı olan, cümlədə konstruktiv, təşkiledici rola malik bir nitq hissəsidir" (3, 78).
Deyildiyi kimi, fellər hərəkət (məsələn, gəlmək, getmək, qaçmaq), iş (məsələn, yazmaq, silmək, yoğurmaq), hal-vəziyyət (məsələn, ağarmaq, bozarmaq, saralmaq), nitq (məsələn, danışmaq, qışqırmaq, pıçıldamaq), təfəkkür (məsələn, düşünmək, fikirləşmək, anlamaq) və s. prosesləri ifadə edir. Fellər mənaca nə qədər müxtəlif olsa da, onların hamısında hərəkət anlayışı vardır.
Ona görə məktəb kursunda fellər hərəkət bildirən nitq hissəsi kimi tədris olunur. Buna baxmayaraq felin digər ifadə vasitələri praktik şəkildə şagirdlərə çatdırılmalıdır.
Fellərin qrammatik kateqoriyaları onları digər nitq hissələrindən fərqləndirən əlamətlərdir. Fel hal və hərəkət bildirir, zamana görə dəyişir, nə edir? nə etdi? nə edəcək? suallarına cavab verir, cümlədə xəbər olur.
Başlanğıc mərhələdə felin məhz bu şəkildə tədrisi doğrudan da qənaətbəxşdir. Felə dair bu və digər məsələlərin tədrisi əsas kursda nəzərdə tutulmalıdır. Başlanğıc kursda felin qeyd olunan xüsusiyyətləri ilə yanaşı onun (felin) cümlədə, əsasən, xəbər (predikat) olması, yəni sintaktik rolu da misallar üzərində şagirdlərə çatdırılmalıdır.
Zərf əsas nitq hissələrindən biridir. İş və hərəkətin tərzini, zamanını, yerini, miqdarını, əlamətini, səbəbini bildirən nitq hissəsinə zərf deyilir.
Bir nitq hissəsi kimi zərfin əsas qrammatik semantikası əlamətdir: zərf həmişə hərəkətin və əlamətin əlaməti kimi səciyyələndirilir. Düzdür, zərfin bilavasitə özünəməxsus forma göstəriciləri azdır. Ancaq bu, həmin nitq hissəsinin leksik-qrammatik müəyyənliyini inkar etmir.
Zərfin də başqa nitq hissələri ilə şəkilcə eyniliyi vardır. Bunları bir-birindən ayırmaq üçün cümlədəki yerini, daşıdığı vəzifəsini, əşyaya və ya hərəkətə, hadisəyə aid olmasını nəzərə almaq lazımdır. Sifət əşyaya, zərf isə hərəkətə (felə) aid olur. Zərflərin mənaca dörd növü vardır: 1) tərzi-hərəkət zərfi; 2) zaman zərfi; 3) yer zərfi; 4) kəmiyyət zərfi.Məktəb kursunda isə yuxarıda göstərilən məna növlərinə səbəb və məqsəd zərfləri əlavə edilmişdir.
Ə.Fərəcov göstərir ki, məktəbdə zərfin tədrisi prosesində aşağıdakı xüsusiyyətlər nəzərə alınmalıdır: 1. Zərf hərəkətin əlamətini bildirən nitq hissəsidir. Başqa sözlə, zərflər hərəkətin icra tərzini, zamanını, yerini, miqdarını, səbəb-məqsədini bildirir. 2. Zərf dəyişməyən, yəni sözdəyişdirici şəkilçi qəbul etməyən nitq hissəsidir. 3. Zərflər cümlədə, adətən, fellə ifadə olunmuş cümlə üzvünə aid olur. 4. Zərflər cümlədə, əsasən, zərflik olur. 5. Zərflər quruluşca üç növə ayrılır; sadə, düzəltmə, mürəkkəb (3,81).Uzun müddət başlanğıc kursda (ibtidai siniflərdə) zərf tədris olunmamışdır. Bunun səbəbi bəlkə də zərfin bir nitq hissəsi kimi başqa nitq hissələrindən semantik differensiallaşma yolu ilə əmələ gəlməsi və Azərbaycan dilçiliyində zərf kateqoriyasının yaranma prosesinin düzgün izah edilməməsi olmuşdur.
Başlanğıc kursda zərfin tədrisi digər nitq hissələri ilə müqayisəli şəkildə aparıldığı üçün şagirdlərin linqvistik duyumunun güclənməsinə, morfologiyaya dair biliklərin daha dolğun mənimsənilməsinə güclü təsir göstərir. Zərfin tədrisi şagirdləri Azərbaycan dilinin zənginliyi ilə tanış edir, onların morfologiyaya və sintaksisə dair biliklərini daha da genişləndirir.
Köməkçi nitq hissələrinə gəlincə isə onların adlarının (qoşma, bağlayıcı, ədat, modal sözlər, nida və yamsılamalar) və nitq prosesindəki rolunun şagirdlərin nəzərinə çatdırılması zəruridir. Köməkçi nitq hissələri haqqında prof. Y.Seyidovun fikirləri böyük maraq doğurur. (5) Prof. Y.Seyidov yazır: "Köməkçi nitq hissələri" adı ilə lüğəvi mənası olmayan sözlərin hamısını nəzərdə tuturuq. Bu sözlərin "köməkçi nitq hissələri" və "xüsusi nitq hissələri" adları ilə iki qrupa ayrılmasını istər elmi baxımdan, istərsə də tədris baxımından əsaslı hesab etmirik. "Köməkçi nitq hissələri" ifadəsi anlaşıqlıdır. Mənası odur ki, bu nitq hissələrinin əhatə etdiyi sözlər nitqin təşkilində bilavasitə iştirak etmir, onlar nitqin təşkilində köməkçi rol oynayırlar.
ƏDƏBİYYAT
- Azərbaycan dilinin qrammatikası, 2 hissəli, I hissə (morfologiya), Bakı: Elm, 1960, 320 s.
- Bayramov İ.O. Azərbaycan dili morfologiyası tədrisinin elmi-metodik əsasları. Bakı: Maarif, 1983, 220 s.
- Fərəcov Ə.D. Qrammatik məfhum və onun mənimsənilməsinin bəzi məsələləri. Bakı: Maarif, 1970, 134 s.
- Hüseynzadə M.H. Müasir Azərbaycan dili. 4 hissəli. III hissə (Morfologiya). Bakı: Maarif, 1983, 320 s.
- Seyidov Y.M. Azərbaycan dilinin qrammatikası. Morfologiya. Monoqrafik dərs vəsaiti. Bakı: Bakı Universiteti, 2000, 375 s.
- Zeynalov F.R. Türk dillərində nitq hissələrinin ənənəvi bölgüsü. Bakı: Azərbaycan Dövlət Universiteti, 1957, 64 s.
РЕЗЮМE
Практика показывает, что лингвистическое обучение морфологии в начальных классах должно проводится с соблюдением определенной системе в педагогических и литературных критериях. Именно лингвистические основы обучения морфологии в начальных классах являются основным и обязательным фактом.
Джафаров Телман
ЕВРАЗИЙСТВО И АЗЕРБАЙДЖАНСТВО: ТОЧКИ СОПРИКОСНОВЕНИЯ И ПЕРСПЕКТИВЫ СБЛИЖЕНИЯ
Обсуждение проблем современного евразийства и азербайджанства (или азербайджановедения) в одном контексте может показаться парадоксальным. С одной стороны, евразийство как научно-теоретическое направление разработано русскими учёными и в первую очередь отвечает интересам России, с другой, – сегодня его актуальность ещё недостаточно осознана ни в Азербайджане, ни в других тюркских государствах. В то же время есть геополитические, культурно-исторические, социально-этнические и другие аспекты изучения указанных научных сфер и идеологий, которые до сих пор заставляют нас говорить и дискутировать.
Во-первых, Азербайджан как географический регион и историко-культурный ареал представляет собой своеобразную евразийскую модель. Хотя территория Азербайджана не входит в так называемую степную зону - изначальную территорию евразийского культурно-исторического ареала – она вбирает в себя почти все климатические полосы даже самого материка.
Во-вторых, все великие переселения и кочевья на Евразийском материке в той или иной степени охватили исторические рубежи нашей Родины, разведывательные экспедиции, торговые и караванные пути с Запада на Восток, с Севера на Юг или в обратных направлениях проходили через азербайджанские земли. Вспомним маршруты Джэбэ и Субутая - полководцев Чингисхана, европейских путешественников Плано Карпини, Рубруквиса, русских купцов-путешественников Афанасия Никитина и Федота Котова, план создания Великой империи Александра Македонского, карту «мировой империи» Тимура и даже план «Барбаросса» Гитлера. Азербайджан находился на пересечении границ величайших цивилизаций и империй, возникших на территории Евразии. Границы Византийской империи, Хазарского каганата и Арабского халифата соприкасались друг с другом именно на месторасположении Азербайджана.
В-третьих, культурологический аспект сравнительного исследования Евразии и Азербайджана открывает перед учёными-евразийцами новые горизонты для научных поисков. Изучение величайших памятников Средневековья в сравнительном плане с азербайджанским эпосом «Книга деда моего Коркута» выявило много интересных моментов для совместного исследования образца нашей письменной литературы в одном ряду с немецкой «Песней о Нибелунгах», французской «Песней о Роланде», восточнославянским «Словом о полку Игореве» и др. А сколько параллелей и сходств обнаруживает сравнительный анализ сюжетов азербайджанских героических и любовных дастанов с фольклорными образцами других народов Евразии! Вспомним близость азербайджанского любовного дастана «Ашыг Гариб» русской былине об Алёше Поповиче в контексте «бродячих сюжетов».
Однако нами были выявлены некоторые неточности в постулатах и предположениях евразийцев.
Среди основных евразийских культур (типов культуры) нет тюркской, хотя этому вопросу посвящены специальные работы классиков евразийства (Трубецкого, Савицкого). Имеются в виду статьи «Евразийская концепция русской истории» и «Туранские элементы в русской культуре». Английский историк Арнольд Тойнби перечисляет мировые цивилизации, дошедшие до XX столетия (1, с. 40). Но в его списке тюркская культура или же цивилизация не указана. К большому сожалению, этот стереотип проявляется в работах азербайджанских авторов. В частности, А.Агаоглу в книге «Три культуры» в списке мировых культур и цивилизаций «тюркскую» не называет (2). В картах, представленных евразийцами, Азербайджан не входит в «Туркестан». Территория Турции вообще не представлена на картах евразийского ареала. Если исходить из простого расчёта, что все натиски, передвижения и кочевья степняков из Зауралья и Забайкалья на пустынной и степной полосе Евразии (имеется в виду не материк, а ареал) не обходились без этих пунктов и завершались оседанием тюркских племён именно на этих территориях, то некоторые выводы и аргументы евразийцев вызывают недоумение. С другой стороны, классики евразийства, в своих теоретических воззрениях признавая примат культуры, в то же время замалчивают о культурологическом аспекте проблемы. Этот вопрос уже неоднократно рассматривался нами (3), и тем не менее мы считаем, что он требует более подробного изучения.
Камнем преткновения при обосновании евразийской концепции применительно для всего ареала, включая всю историческую территорию Туркестана, Монголии, Турции и Азербайджана, стала идея превосходства западной (романо-германской) культуры, её несомненного преимущества перед остальными евразийскими культурами. Преобладание западнических настроений в работах не только самих западников, но некоторых славянофилов и евразийцев (Тойнби, Шпенглер, Данилевский, Страхов), а также многих азербайджанских мыслителей и писателей (А.Агаоглу и др.) вызывает у нас несогласие, потому что такая точка зрения оставляет древние цивилизации и культуры региона в тени. Своеобразной ответной реакцией на общие методологические просчёты названных исследователей стала статья профессора Джавада Хейята «Влияние исламской культуры на развитие западной культуры» (4). В ней выдвигается научно обоснованная мысль о том, что истоками современной процветающей западной культуры были не римская и византийская культуры, а восточная исламская и тюркская. Тем не менее думаем, что известный деятель южноазербайджанской культуры и редактор журнала «Варлыг» доктор Джавад Хейят, будучи объективным в своих аргументах в пользу воздействия ислама на средневековую западную культуру, в то же время проявляет односторонний подход и однозначно отрицает роль античных культур.
На наш взгляд, подобное отрицание равносильно и равнозначно позиции западников. В отличие от нашего современника в произведении Ахмед бека Агаоглу «Три культуры», изданном в 1927 году в Турции, утверждалась противоположная точка зрения. По его мнению, и исламская, и Брахманская (индийская) культуры стали подражать западной. Но это утверждение было продиктовано объективным положением дел в первой трети XX века. «Европейская культура, идущая мощным потоком и не встречающаяся ни с каким препятствием, убирает на своем пути всё. Единственный выход из этого состояния - принятие данной культуры» - писал А.Агаоглу (2, с. 30). Начиная с М.Ф.Ахундова, данной позиции придерживались многие деятели азербайджанской культуры и литературы второй половины XIX - начала XX века. Но ни М.Ф.Ахундов, ни Н.Б.Везиров, ни Н.Нариманов, ни А.Агаоглу, будучи приверженцами западничества, в то же время не отрицали роль и значение азербайджанского средневекового ренессанса. Ведь неприятие М.Ф.Ахундовым такого мастера слова, как М.Физули, не было отрицанием азербайджанской средневековой литературной мысли вообще, а лишь вопросом художественного вкуса.
Что касается отставания исламской и индийской культур от западной, то это - многовековая проблема противостояния, не имеющая однозначного ответа на поставленный вопрос. Нет ответа на вопрос «Что появилось раньше: яйцо или курица?». Здесь же уместно вспомнить ответ Ф.М.Достоевского противопоставившим Россию и Европу славянофилам и западникам: «Тут вышла одна великая ошибка с обеих сторон, и прежде всего та, что все эти тогдашние западники Россию смешали с Европой, приняли за Европу серьёзно и – отрицая Европу и порядок её, думали, что то же самое отрицание можно приложить и к России, тогда как Россия вовсе была не Европа, а только ходила в европейском мундире, но под мундиром было совсем другое существо. Разглядеть, что это не Европа, а другое существо, и приглашали славянофилы, прямо указывая, что западники уравнивают нечто непохожее и несоизмеримое и что заключение, которое пригодно для Европы, неприложимо вовсе к России, отчасти и потому уже, что все то, чего они желают в Европе, - все это давно уже есть в России, по крайней мере в зародыше и в возможности, и даже составляет сущность её, только не в революционном виде, а в том, в каком и должны эти идеи всемирного человеческого обновления явиться: в виде божеской правды, в виде Христовой истины, которая когда-нибудь да осуществится же на земле и которая всецело сохраняется в православии» (5).
Эта мысль так же легко применима к исламскому и тюркскому миру, в частности к Азербайджану, что отчасти и нашло отражение в указанной статье профессора Джавада Хейята. В данном случае было бы уместно напомнить историческую миссию православной христианской и исламской религий, идентифицировать их роль в сохранении евразийских ценностей. Али бей Гусейнзаде в статье «Кто такие тюрки и кто их составляет?» (6) указал на исторические победы в Евразии тюркских народов и этносов под предводительством величайших полководцев Чингисхана и Тимура, фактически обосновал необходимость отсчёта евразийских идей со времён первого Великого Монгольского хана. Как видно, и в политическом, и в научном плане идея евразийства не может обойтись без признания роли исламско-тюркского фактора. Прослеживание азербайджанской литературы конца XIX – первой трети XX века выявляет истинную реакцию культурно-общественной мысли Азербайджана на западничество. На примере работ А.Агаоглу и А.Б.Гусейнзаде мы убедились в том, что эта реакция была неоднозначной. Но Мамед Эмин Расулзаде, автор публицистических размышлений под названием «Сиявуш нашего века», прекрасно ориентирующийся среди западнических, туранских и тюркских настроений своих современников, выдвинул идею азербайджанства и назвал Азербайджан истинным наследником Востока (Ирана и Турана).
Мы согласны с мнением Н.Джафарова о том, что азербайджановедение является органической частью тюркологии и невозможно представить его в отрыве от иранистики, семитологии, кавказоведения. Изучение азербайджанского языка, литературы и культуры вне тюркологического контекста приводило «...к весьма вольным и вульгарным толкованиям, однозначно серьёзным и грубым ошибкам. В подтверждение тому напомним общеизвестный пример – длительное изучение творчества великого Низами в узких рамках иранистики. Однозначное игнорирование древних общетюркских источников творчества поэта привело к тому, что и по сей день нас тяготит гнетущая неизученность истоков философско-эстетических идей великого мыслителя», - отмечает автор труда «Основы азербайджановедения» (7, с. 101). Мы бы расширили круг проблем и добавили бы в него вопрос необходимости дальнейшего изучения азербайджанской культуры в контексте евразийства. Ведь творчество того же Низами, мир его идей и героев невозможно вместить в узкие рамки. Оно представляется в широком евразийском контексте с этническим и топонимическим разнообразием художественного мира поэта. «Если обратимся к письменной литературе, известным поэмам великого азербайджанского поэта XII века Низами Гянджеви («Семь красавиц» и «Искендернаме»), то обнаружим в них мотивы своеобразия национальных культур и идеи объединения народов под единой системой управления («идеал справедливого государя»)», - пишет проф. К.М.Абдуллаев (8, с.7). Об этом же свидетельствует и текст эпоса азербайджанских огузов «Книга деда моего Коркута».
Конечно, мы вовсе не сторонники механического слияния азербайджановедения с тюркологией и евразийством. Азербайджановедение – это очень перспективная и многоплановая наука. Кроме базовых и теоретических вопросов в нем немало сфер прикладного характера. Здесь мы, первую очередь, подчёркиваем проблему этнокультурного образования с азербайджанским компонентом на школьном и вузовском уровнях. Должны быть выработаны единые образовательные стандарты для всех учебных заведений, нацеленных на усвоение азербайджанского языка, литературы и культуры. Но азербайджноведение должно питаться не только идеологией азербайджансва и тюркского единства. Перспектива перерастания и слияния азербайджановедения с тюркологией и евразийством нами видится в создании науки в науке, мира в мире. Это виртуальное единение по горизонталям и диагоналям.
Кроме того, мы бы хотели коснуться туранского направления неоевразийства, представителем которого выступает президент Казахстана Н.Назарбаев. В своих аргументах он исходит из нашумевшей книги О.Сулейменова «АЗ и Я». «Казахстан начал рассматриваться в качестве государства, способного под эгидой евразийства, а если быть более точным, то туранского неоевразийства, консолидировать тюркские народы бывшего СССР», - пишет автор монографии «Евразийство. Геополитический дискурс» Ф.Алиев (9, с.82). Здесь же им приводятся слова С.Серикбая о том, что «евразийство Казахстана и России – это две стороны одной проблемы, суть которой заключается в длительном неравноправном совместном сосуществовании» (9, с.82). Нам кажется, что без учёта интересов других жителей евразийского дома, исторического прошлого и реалий всего ареала невозможно добиться многосторонней экономической интеграции, культурно-информационного обмена, создания единого гуманитарного пространства. Только в этом случае оправдал бы себя евразийский подход к глобализации, перестали бы говорить об опасной политической подоплёке неоевразийских идей А.Дугина. Мысли последнего о том, что «существование русского народа как органической исторической общности немыслимо без имперостроительного, континентального созидания. Русские останутся народом только в рамках Новой Империи. <...> Новая империя должна быть евразийской, великоконтинентальной, а в перспективе – Мировой» (Цит. по кн. Ф.Б.Алиева, с.79) опасны тем, что они навеяны политической теорией «Москва – третий Рим» церковных кругов России. Эти бредовые планы могут привести Россию к расчленению. Идею спасения и существования России как евразийской державы высказывал гениальный евразиец Л.Н.Гумилёв: «По секрету скажу Вам, что если Россия будет спасена, то только как евразийская держава и благодаря евразийским идеям» (10). В отличие от политика Александра Дугина Лев Гумилёв в своих тезисах руководствовался долгими и плодотворными разысканиями в области этногенеза и этнокультурной истории Евразии, в том числе Древней Руси и Великой Степи.
Перспективы и ориентиры развития евразийства в Азербайджане чётко обозначены в объёмной статье проф. К.М.Абдуллаева «Евразийство в Азербайджане: проблемы и перспективы развития» (8, с. 3-18). Мы солидарны с мнением автора о том, что наиболее приемлемой для Азербайджана является экономическая и культурная интеграция с евразийским пространством, с его заключением об осознанном и системном изучении евразийской проблематики в Бакинском славянском университете (БСУ). В данном уникальном вузе, созданном по идее общенационального лидера азербайджанцев Гейдара Алиева, прекрасного знатока интеграционных процессов в Евразии и во всем мире, широко представлены исторические, культурные, литературные и языковые связи тюркских и славянских народов. Приятно констатировать тот факт, что в результате плодотворной деятельности научно-исследовательской лаборатории «Тюрко-славянские связи» при БСУ был подготовлен и издан уникальный научный сборник под названием «Восток-Запад» (11). В данном сборнике наряду с другими историографическими, литературоведческими, лингвистическими и ориентальными вопросами подробно освещаются проблемы классического и современного евразийства, а также проблемы и перспективы его развития в Азербайджане.
На наш взгляд, житель сегодняшнего Азербайджана уже не стоит перед дилеммой об определении своей причастности «к передовой Европе или отставшей Азии», как это было сделано автором романа «Али и Нино», Курбаном Саидом (12, с.7). Рассмотрение евразийских идей, евразийского контекста глобализации, а также привлечение к анализу западнических, славянофильских, тюркских и исламских настроений создают дополнительную сферу для более серьёзных и системных исследований в области азербайджанства и азербайджановедения. Именно в этом заключается перспектива развития нашей национальной идеологии.
ЛИТЕРАТУРА
- Тойнби А. Постижение Истории, М., Прогресс, 2001.
- Ağaoğlu Ə. Üç mədəniyyət, Bakı: Mütərcim, 2006, 154 s.
- Джафаров Т.Г. Евразийские идеи в русской средневековой литературе // Материалы II Международной научной конференции «Сравнительное литературоведение (Литература в контексте)», Баку, Бакинский славянский университет, 24-25 ноября 2006 года, с.14-17; Евразийские идеи в русской литературе // Azərbaycan Dillər Universitetinin Elmi Xəbərləri, 2007, № 2, s. 170-174; Идеи евразийства в литературных памятниках русского Средневековья // Материалы III международной научной конференции Сравнительное и литературоведение: «Стереотипы в литературах и культурах», Bakı, 21 noyabr. 2008, səh. 31-32; Avrasiyaçılıq ideyaları müasirlik prizmasında // «Mədəniyyətlərin ipək yolu» elmi məcmüəsi. Konfrans materialları. Bakı, Atatürk mərkəzi, 2009.
- Cavad Heyət. İslam mədəniyyətinin Qərb mədəniyyətinin inkişafına təsiri // 525-ci qəzet, 2010, 19 mart.
- Достоевский Ф.М. Дневник писателя: Избранные страницы, Москва: Современник, 1989, 557 с.
- Hüseynzadə Ə. B. Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir? - Bakı, Mütərcim, 1997, s.210-218.
- Джафаров Н. Основы азербайджановедения // Mütərcim, 2005, № 2-3, с. 98-114.
- Абдуллаев К.М. Евразийство в Азербайджане: проблемы и перспективы развития // Восток-Запад. Сборник научно-исследовательских работ сотрудников научно-исследовательской лаборатории «Тюрко-славянские связи» Бакинского славянского университета, Баку, 2004, с. 3-18.
- Алиев Ф.Б. Евразийство: геополитический дискурс, Баку: Mutardjim, 164 s.
- Гумилев Л.Н. Ритмы Евразии: эпохи и цивилизации. Спб.: СЗКЭО, ООО «Издательский дом «Кристалл», 2003.
- Восток-Запад. Сборник научно-исследовательских работ сотрудников научно-исследовательской лаборатории «Тюрко-славянские связи» Бакинского славянского университета, Баку, 2004, 160 с.
- Qurban Səid. Əli və Nino, Bakı, Şərq-Qərb, 2006, 208 səh.
XÜLASƏ
Məqalədə azərbaycançılıq ideyası və azərbaycanşünaslıq elmi avrasiyaçılıq ideyaları müstəvisində nəzərdən keçirilir, yaxınlaşma nöqtələrinə və eyni prizmadan araşdırılma perspektivlərinə toxunulur.
SUMMARY
In this article the idea of Azerbaijanism and Euroasianism is considered and it touches upon the searching perespectives.
Eyyubov Ramazan,
Abulova S.P.,
Abbasova M.S.