AZƏrbaycanşÜnasliğIN

Вид материала

Документы

Содержание Ахмедова Севда Ümumtürk ədəbiyyatinda xix əsr

Подобный материал:

• AZƏrbaycanşÜnasliğIN, 12064.5kb.

ЛИТЕРАТУРА

1. Иноземцев В. Расколотая цивилизация. М.: Академия-Наука, 1999.
   
2. Федоров Ю.Е. Критический вызов для России// Pro et Contra. Т. 4, №4.
   
3. Кочетов Э. Глобалистика как геоэкономика, как реальность, как мироздание М. 2001.
   
4. Бжезинский, З. Еще один шанс. Три президента и кризис американской сверхдержавы: Международные отношения, 2007.
   
5. Черниченко С. В. Права человека и гуманитарная проблематика в современной дипломатии // Московский журнал международного права. 1992. № 3.
   
6. Цыганков П.А. Безопасность: кооперативная или корпоративная?// Политические исследования № 3, 2000.
   
7. Рустамов Юсиф Роль США в системе международных отношений (заочный диалог с З. Бжезинским). Баку, «Элм», 2005.
   
8. Тоффлер А. Третья волна. М. 1998.
   
9. Закария Ф. Будущее свободы. Нелиберальная демократия в США и за их пределами. М. 2002.
   
10. Кузнецов В. Что такое глобализация?// МЭМО. 1998. № 2.
    
11. Цыганков П.А. Безопасность: кооперативная или корпоративная?// Политические исследования № 3, 2000.
    
12. Дугин А. Основы геополитики. Геополитическое будущее России. Мыслить пространством. М. 1999.
    

SUMMARY

The problem of security in globalization context is highlighted in this article. The globalization is the process of western model development which is distributed on other countries and cultures. This is a theoretical basis of universal unipolar world order. The main point of globalization epoch is integration, whether cooperation and collaboration increase stability and security in the world.


XÜLASƏ

Bu məqalədə qlaballaşma konteksində təhlükəsizlik məsələsi hərtərəfli təhlil olunmuşdur. Qloballaşma inkişafın qərb modelinin bütün digər ölkələrə və mədəniyyətlərə yayılması prosesidir. Bu da universal birqütblü dünya düzümünün nəzəri əsaslandırılmasına xidmət edir. Qloballaşma mərhələsinin əsas mahiyyəti və qayəsi inteqrasiyadır, əməkdaşlıq və birlik isə dünyada təhlükəsizliyi və sabitliyi təmin edir.

Ахмедова Севда


АЗЕРБАЙДЖАН В ПЕРИОД СТАНОВЛЕНИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ (май – июнь 1918 года)


28 мая 1918 года – день образования Азербайджанской Демократической Республики вошел в жизнь азербайджанского народа как знаменательное и историческое событие. Азербайджанская Демократическая Республика, создавшая на Востоке первый государственный демократический строй, продемонстрировала стремление азербайджанского народа к независимости.

Деятельность Азербайджанской Демократической Республики осуществлялась в напряженной и сложной общественно-политической обстановке. За короткий период государством были проведены меры, оставившие глубокий след в истории нашего народа. «Предоставление всем гражданам, независимо от национальности, политической и религиозной принадлежности, пола, равных прав, определение государственных границ, принятие атрибутов азербайджанской государственности, объявление родного языка государственным языком создали прочную основу для будущей независимости Азербайджана» [1, 3].

Шаги, предпринятые в области демократического государственного строительства – это основные направления, отображающие 23-месячную деятельность Азербайджанской Демократической Республики.

С первых же дней своего существования Азербайджанское правительство начало свою законодательную деятельность. Первые общегосударственные нормативные акты, изданные Национальным советом Азербайджана, закрепили государственную независимость, заложили основы демократической политической и государственной системы.

В ходе великой российской революции в России установился политический строй, который повлек за собой распад отдельных частей государственного организма. Предоставленные собственным силам народы Закавказья взяли в свои руки дело устроения своих судеб и создали Закавказскую Демократическую Федеративную Республику.

В ходе дальнейших политических событий грузинский народ решил выйти из состава Закавказской федерации, объявить о независимости Грузии и образовании Грузинской Демократической Республики. 26 мая 1918 года Закавказский Сейм принял решение о самороспуске и в тот же день была провозглашена независимость Грузии. Политическое положение Азербайджана, связанное с ликвидацией войны, возникшей между Россией и Оттоманской империей, а также анархия внутри страны диктовали Азербайджану, состоящему из Восточного и Южного Закавказья, необходимость создания собственной государственной организации.

27 мая 1918 года состоялось чрезвычайное заседание членов мусульманской фракции бывшего Закавказского Сейма. Это заседание было созвано для обсуждения создавшегося политического положения в связи с самороспуском Закавказского Сейма. После продолжительных дебатов по этому вопросу, заседание, приняв во внимание серьезность момента, решило создать Временный Национальный Совет. Собрание бывших членов Закавказского Сейма единогласно взяло на себя правление Азербайджаном с правом кооптации пропорционально составу каждой фракции. Председателем Временного Национального Совета был избран М.Э.Расулзаде, а председателем исполнительного комитета Фатали-хан Хойский. Комитет состоял из 9 человек, которые заведовали различными отраслями:

- М.Г.Гаджинский, Н.Усуббеков, Х.Хасмамедов, М.Ю.Джафаров – от партии «Мусават».

- Х.Мелик Асланов и Д.Гаджинский – от партии мусульманский соци­алистический блок.

- А.А.Шейхульисламов – от партии «Гуммет».

- Х.П.Султанов – от партии «Иттихад» [4, лл. 46-47].

В исторический день 28 мая 1918 года состоялось первое заседание Национального Совета, на котором было принято Постановление о провоз­глашении Азербайджана независимым государством. С докладом по данному вопросу выступил Х.Хасмамедов. Рассмотрев вопрос о положении Азербайджана после роспуска Сейма и объявления независимости Грузии, он предложил немедленно объявить Азербайджан независимым государством. В ходе всестороннего обсуждения этого вопроса Национальный Совет 24-мя голосами при двух воздержавшихся высказался за объявление Азербайджана демократической республикой в пределах Восточного и Южного Закавказья. Затем был оглашен «Акт о независимости Азербайджана», который юридически закрепил факт создания нового демократического государства. В этом документе говорилось о том, что «нынешнее политическое положение Азербайджана: ликвидация войны между Россией и Оттоманской империей, небывалая анархия внутри страны требует необходимость создания в Азербайджане собственной государственной организации и таким образом вывести народы Азербайджана из тяжелого внутреннего и внешнего положения». В прокламации, получившей впоследствии название Национальной Хартии, говорилось о том, что Азербайджан является полностью суверенным государством; включает в себя южную и восточную части Закавказья, полноправным независимым государством, формой политического устройства которого устанавливается Демократическая республика. Также в акте о независимости Азербайджана указывалось, что Азербайджанская Демократическая Республика стремится установить добрососедские отношения со всеми членами международного общения и гарантирует в своих пределах гражданские и политические права всем гражданам… и всем народностям, населяющим ее территорию, предоставляет широкий простор для свободного развития. А до созыва Учредительного собрания во главе управления всем Азербайджаном будет стоять Национальный Совет, избранный народным голосованием, и Временное правительство, ответственное перед Национальным собранием [2].

Затем Национальный Совет поручил Ф.Х.Хойскому образовать правительство Азербайджанской Демократической Республики. 28 мая 1918 года было принято Постановление об утверждении состава первого кабинета Совета министров Азербайджанской Республики.

30 мая 1918 года министры иностранных дел большинства государств были проинформированы о создании Азербайджанской Демократической Республики. С первых же дней становления и упрочения азербайджанской государственности возникли сложные внутренние и внешние проблемы [3].

4 июня 1918 года в Батуме между делегациями Азербайджана и Турции был заключен договор о мире и дружбе. Согласно условиям Батумского договора, Турция, выполняя союзнические обязательства, ввела в Гянджу части турецкой дивизии.

16 июня 1918 года Азербайджанское правительство переехало из Тифлиса в Гянджу. Здесь уже находилась турецкая военная миссия, возглавляемая Нури-Пашой. Определенные круги азербайджанской буржуазии и помещиков начали кампанию против Национального Совета. Вовлеченный в эту борьбу Нури-Паша отказался принять делегацию Национального Совета. Это явилось недоверием, в свою очередь поставившим под сомнение само существование независимого Азербайджана. Однако советник Нури-Паши Ахмед-бек Агаев предложил распустить Национальный Совет и сформировать новый правительственный кабинет.

17 июня 1918 года с целью обсуждения этих условий собрался Национальный Совет Азербайджана. Заседание открыл М.Э.Расулзаде, выразивший надежду, что «члены Национального Совета… будут руководствоваться интересами Родины и нации… и этим докажут свой патриотизм» [4, л. 57].

После бурных дебатов были приняты две резолюции:

1. «О правах и обязанностях Временного правительства».
   
2. «О роспуске Национального Совета Азербайджана».
   

В заключительной речи на заседании Национального Совета М.Э.Расулзаде подчеркнул, что «… на долю лиц, взявших в свои руки судьбу Азербайджана, выпадает самый трудный, но вместе с тем важный долг – не дать погибнуть новорожденному Азербайджану…» [4, л. 59].

После июньских событий 1918 года многие левые партии фактически вынуждены были приостановить свою деятельность.

Азербайджанское правительство приступило к созданию государственных структур власти. К наиболее важным из них следует отнести закон о государственном флаге Азербайджанской Республики от 24 июня 1918 года. Правительственным постановлением государственным флагом Азербайджанской Республики был признан флаг, изготовленный из красной материи, с изображением белого полумесяца и белой восьмигранной звезды на красном фоне, а 9 сентября 1918 года он был заменен трехцветным флагом, состоящим из голубого, красного и зеленого цветов с белым полумесяцем и восьмигранной звездой.

27 июня 1918 года азербайджанский язык был объявлен государственным языком. Однако, временно допускалось употребление в правительственных учреждениях русского языка.

Тем временем, военные действия в Азербайджане происходили на разных участках фронта, в основном, в северных районах Куба и Хачмас. Однако, самым важным участком было наступление вооруженных сил Бакинского Совета по приказу С.Шаумяна на Гянджу. Азербайджанское правительство получило военную помощь со стороны Турции в соответствии турецко-азербайджанского договора от 4 июня 1918 года.

Турецко-азербайджанские войска в битве под Геокчаем с 27 июня по 1 июля, разгромили вооруженные силы Бакинского Совета и тем самым приостановили их продвижение к временной столице Азербайджана – Гяндже.

Территориальный спор между Азербайджаном и Грузией из-за Закатальского округа решился мирным путем 26 июня 1918 года. Национальный Совет Закатальского округа единогласно постановил присоединить Закатальский округ к Азербайджанской Республике, так как считали, что присоединение к Азербайджанской Республике является наиболее отвечающим целям и интересам Закатальского округа.

Итак, следует отметить, что деятельность Азербайджанской Демократической Республики в исследуемый период май – июнь 1918 года, ее государственных структур, политических сил и общественных формирований того периода осложнялась нестабильностью ситуации, трудностями социального развития и тяжелейшим наследием недавнего прошлого Азербайджана. Необходимо отметить, что в современном общественном сознании проявляется глубокий интерес к осмыслению сложнейшего, исполненного героизма и потерь, времени, когда функционировала Азербайджанская Демократическая Республика. Хотя как независимое государство республика, созданная в 1918 году пала, но чувства независимости никогда не покидали азербайджанский народ. И в 1991 году восстановив свою государственную независимость на историческом наследии прошлого Азербайджан создал независимое Азербайджанское государство.


ЛИТЕРАТУРА

1. Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). Законодательные акты. (Сборник документов). Баку: Азербайджан, 1998.
   
2. Балаев А. Азербайджанское национально-демократическое движение 1917-1920 гг. Баку: Элм, 1990.
   
3. Свиетоховский Т. Русский Азербайджан в 1905-1920 гг. // Хазар, 1990, № 1, с. 5-8.
   
4. ЦГАОР Аз. ССР, ф. 970, оп. 1, ед. хр. 1.
   

XÜLASƏ

1918-ci ilin may – iyun tarixi Azərbaycanın milli dövlətçiliyinin qurulması döv­rüdür. Azərbaycan Demokratik Respublikasının Milli Şurasının verdiyi ilk ümumdövlət aktları ölkənin dövlət müstəqilliyini möhkəmləndirdi, hakimiyyətin dövlət strukturunun əsasını qoydu, ən əsası, Bakının Azərbaycan müstəqilliyinin düşmənlərindən azad edil­məsi haqqında qərar qəbul edildi.


SUMMARY

May – june of 1918 y. is period of foundation of national govermentality of Azerbaijan. First commonstate acts, published of National Congress of Azerbaijan Democratic Republic, strengther on govermental independence of state, made base of govermental structures of power and made order about freedom of Baku from enemies of Azerbaijan independence.


Ağazadə Yədulla


ÜMUMTÜRK ƏDƏBİYYATINDA XIX ƏSR

AZƏRBAYCAN SATİRİK ŞEİRİ

Satirik ədəbiyyatın yaranması, təşəkkülü və inkişaf mərhələləri ədəbi fikrin həmişə diqqət mərkəzində dayanmışdır. Mövzunun tarixi ənənələrinə, Şərqdə və Qərbdəki bədii nümunələrinə diqqət yetirdikdə görürük ki, satirik ədəbiyyatın tarixi çox qədimlərə gedib çıxır. Dünya ədəbiyyatında satirik ədəbiyyatın U.Vokkaçço, M.Servantes, Krılov, Rudəki, Firdovsi, U.Zəkani kimi görkəmli ədəbi şəxsiyyətləri fəaliyyət göstərib. Hansı dövrdə və şəraitdə yaranmasından asılı olmayaraq, satirik ədəbiyyatda insan cəmiyyətindəki nöqsanlar, ictimai bəlalar kəskin tənqid olunub.

Satiranın genezisi,yaranması, janr kimi estetik xüsusiyyətləri barə də kifayət qədər elmi-nəzəri məqalələr yazılsa da, hələ indiyə qədər onun ədəbi növ,janr, ədəbi cərəyan olması ilə bağlı konkret,aydın və bitgin bir təsəvvür formalaşdırılmayıb. Ədəbiyyat mütəxəssisi Elsberqin fikrincə «satira mücərrəd, həm də ictimai bir məfhumdur. Satiranın nəzəriyyəsi ilə məşğul olan alimlər özləri də hələ indiyə qədər onun haqqında qəti bir fikir söyləməyiblər.» (1,str.363) Aristotel ədəbi növlərin-epik, lirik və dramatik əsərlərin təsnifatını verərkən satiranı lirik növə aid etmişdir. Rus ədəbiyyatşünası Q. Z. Abramoviç satiranı lirik növün janrı hasab etmişdir, (2.st.253).

Böyük türk satirik nasiri Əziz Nesin türk ədəbiyyatında satiranın yeri və mövqeyi ilə bağlı maraqlı fikirlər irəli sürmüşdür: «Türk şeiri ilə türk satirasının çox zəngin, yüksək dərəcədə dünya əhəmiyyətli bir yeri olmasının bir səbəbi də satira ilə şeirimizin çox uzun ənənəsi, köklərinin xeyli dərinlikdə olması, çox qədim tarixdən bəri qaynaqların xalqın içindən çıxması ilə bağlıdır.Təəssüf ki, belə zəngin satiramızın tarixi indiyədək yazılmamış, tədqiq olunmamışdır. Bunun başlıca səbəbi bu günə kimi, hətta bu gün belə satiranın ədəbiyyat və sənət hesab edilməməsidir.(3, səh.134)

Bildiyimiz kimi ümümtürk ədəbiyyatında ənənəvi olaraq Şərq poetik sistemi ğüclü olduğuna ğörə satirik ədəbiyyatın da ən yaxşı nümunələri poetik nümunələr vasitəsi ilə gerçəkləşmişdir. Bu mənada türk ədəbiyyatında və həmin kontekstdə Azərbaycan poetik təfək küründə satirik şeirin yeri və mövqeyi önəmlidir.Türk şifahi xalq yaradıcılığı və klassik ədəbiyyatlarının ədəbi-tarixi kökləri, ənənələri eyni olduğuna görə, ədəbi-nəzəri kateqoriyaların izahında və tədqiqində ümumtürk mənəvi dəyərlərinə əsaslanmadan məsbət nəticə əldə etmək mümkün deyil. U.Zəkanini,M.Füzulini Ö.Nəfini, Ziya Paşanı dünyanın bütün bölgələrindəki türklər sevə-sevə oxuyur.

Azərbaycan satirik şeirinin tədqiqi, təbliği məsələsinə də bu istiqamətdən yanaşmaq daha düzgündür. Obyektiv olaraq ədəbi-tarixi faktlara əsaslansaq, belə nəticəyə gəlmək olar ki, türk satirasının tarixi köklərini türk əfsanə və əsatirlərində axtarmaq daha düzgündür: «Məsələ burasındadır ki, ruhən nikbin olan türk xalqı əsatiri də gülünc şəkildə verməklə, hər şeydən əvvəl, əsərin ruhverici, canverici qüvvəsini artırmış, onu şənləndirmiş, gülüşlərlə bəzəmişdir (4.səh.31)

Ümumiyyətlə, türk satirik ədəbiyyatı sistemində XIX əsr satirik şeiri daha çox diqqəti cəlb etdiyyi kimi, bu sahədə Azərbaycan satirik poeziyasının da nailiyyətləri diqqətəlayiqdir. Yeni dövr ədə biyyatının özəlliklərindən biri də ictimai satiranın aparıcı mövqeyə malik olmasıdır.Əsrin 30-40-cı illərində Q.Zakir,B.Şakir,M.B.Nadim kimi satirik şairlər minillik tarixi olan türk ədəbiyyatında ictimai satiranın yeri və mövqeyini möhkəmləndirmiş, bədii təfəkkürün ictimai məzmununu genişləndirmişlər.

Sovet hakimiyyəti dövründə XIX əsr satirik Azərbaycan poeziyasının yaranmasını və təşəkkülünü şərtləndirən amillərin izahında tənqid və ədəbiyyatşünaslığımız həmişə marksist estetikanın meyar və prinsiplərindən çıxış etmiş, ədəbi təcrübənin faktları sinfilik nöqteyi-nəzərindən təhlil olunmuş,Q.Zakir,M.B.Nadim,B.Şakir kimi satirik şairlərin yaradıcılığı təhlil olunarkən,cəmiyyətin müxtəlif siniflərinin tənqidi ön plana çıkilmiş və beləliklə, bədii sənətkarlığın nəzəri kateqoriyaları və komponentləri kölgədə qalmışdır. Hətta çox vaxt ifrat tələbkarlıq göstərilmiş, Rusiyaya birləşdirilmənin ilk onilliklərində fəaliyyət göstərən Azərbaycan satirik şairlərindən ateist, materialist mövqe tələb olunmuşdur. Bunu tapmadıqda isə həmin prinsipə uyğun gəlməyənlərin yaradıcılığında ziddiyyət axtarılmışdır.

Ədalət naminə qeyd etməliyik ki, hətta sovet dövründə də bəzi siyasi ifratlara baxmayaraq, Azərbaycan satirik irsinə münasibətdə həmişə xüsusi diqqət və qayğı olmuşdur. Sovet Yazıçılarının I Ümumittifaq qurultayındakı çıxışında M.K.Ələkbərli demişdir ki, Zakir Azərbaycanın rus çarizmi tərəfindən talandığı bir dövrdə yaşamış və yaratmışdır.O, türk mülkədarlarının talanmış bir hissəsinin parlaq nümayəndəsidir.Zakir türk bədii satirasının müəssisidir.Türk ədəbiyyatı tarixində onun izi ilə gedənlər az olmamışdır.Seyid Əzim Şirvani və Sabir də o cümlədən. (5.səh16) Göründüyü kimi, M.K.Ələkbərli Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində milli satirik şeirin tutduğu mövqeni düzgün göstərməklə yanaşı, satirik bədii ənənədəki varislik əlaqələrinin də tarixinə nəzər salmış, Zakirdən Sabirə qədərki bədii satirik irsimizin tipoloji cəhətlərinə xüsusi diqqət ayırmışdır.

Yeni dövr ədəbiyyatının nümayəndələri hər vasitə ilə dövrün ədalətsizliklərini, vəzifəli şəxslərin, çinovniklərin xalqla insan kimi davranmamalarını kəskin tənqid etmişlər. Q.Zakir Qolyubyakinə göndərdiyi məktubunda yazırdı:

Ey sahibi şövkət, ey mədəni şan,

Dadxaham sizə, əman, əlaman,

Bu zülmü insana eylərmi insan,

Məgər ki, qəzavü qədər gətirdi.

Azərbaycan satirikləri hər vasitə ilə ictimai zülmün azaldılmasına çalışır, hətta bu məqsədlə bəzən çar çinovniklərinə, rus imperiyasının məmurlarına da müraciət edirdilər. Həmin çıxışların bəziləri üstüörtülü, eyham və işarələrlə bədii sənətə gətirilirdisə, bir sıra hallarda daha sərt xarakter alır, açıq tənqid və ifşa üsullarından istifadə olunurdu. Bu cəhətdən şairin M.F.Axundova yazdığı məktubu səciyyəvidir. Şeir formasında yazılan bu satirik məktubda şair dövrün görkəmli ziyalısına, ədibinə cəmiyyətdəki problemləri xatırladır, vəziyyətdən çıxmağın yollarını axtarır. Q.Zakir çox cəsarətli, fikir və düşüncələrində sərbəst, azad sənətkar idi.O «Çar hakimlərinin rüşvətxorluğu haqqında» satirasında hakimlərinin özbaşınalığını, qəddarlığını, milli zülmünü çəkinmə­dən,qorxmadan satirik gülüşün hədəfinə çevirməyi bacarırdı: «Söz yox ki,Zakr zamanında satira bizim ədəbiyyatımız üçün heç də tamamilə yeni bir şey deyildi. Orta əsrlərdə şifahi xalq ədəbiyyatında və klassik şeirdə satirik cəhətlər vardı. Füzulinin «Şikayətnamə»si bu növün ən yaxşı nümunələrindən biri idi. Bununla bərabər,yüz illər boyunca müxtəlif şəkildə meydana çıxan satira ünsürləri ancaq XIX əsrdə əsaslı surətdə qüvvətlənərək bir cərəyan halında formalaşmışdı ki, bu mürəkkəb ədəbi prosesin parlaq nəticə verməsində iki şəxsiyyət-əvvəlcə Q.Zakir, sonra isə onun müasiri və dostu M.F.Axundov ciddi iş görmüşdü».( 6)

Q.Zakirin satirik irsi ilk dəfə hələ XIX əsrdə M.F.Axundovun diqqətini cəlb etmiş və böyük ədibimiz M.P.Vaqiflə Q.Zakir yaradıcılığını müqayisə edərək ictimai məzmun etibarilə Zakir satiralarına üstünlük vermişdir. Şairin həyatı, yaradıcılığı və ədəbi mühiti haqqında ilk geniş məlumata isə F.Köçərlinin elmi ədəbi irsində rast gəlirik. Şairin təvəllüd tarixinin müəyyənləşdirilməsi də F.Köçərliyə məxsusdur.(7)

XIX əsr satirik şairləri dövrün bir sıra nöqsanlarını göstərmək, xalqa bəzi mətləbləri başa salmaq üçün satirik üsuldan geniş istifadə etmişlər.Məsələn,Q.Zakir belə fikirləşirdi ki, cəmiyyətdəki ədalətsiz liklərlə mübarizədə satira yazıçının əlində qüvvətli ədəbi üsul dur.Bədii əsərdə müxtəlif şəkildə, müxtəlif ahəngdə və biçimdə təzahür edən satirik gülüş ictimai bəlaları təsvir etməyin maraqlı və diqqətçəkən bir formasıdır.

Təkcə Azərbaycan ədəbiyyatında deyil, ümumtürk satirik şeirində S.Ə.Şirvaninin mövqeyi müstəsnadır. Q.Zakir,M.B.Nadim,B.Şakirlə başlayan satirik poeziya artıq XIX əsrin ikinci yarısında yeni məzmun kəsb etdi. Milli satirada maarifçi məfkurə ğücləndi, poetik düşüncə xalq həyatına daha da yaxınlaşdı, satirik poeziyada həcvçilik bir qədər səngidi və yaxud həcvlərin özü də ictimai məzmun daşımağa başladı. Bu dövrün ən böyük sənətkarı, şübhəsiz ki, S.Ə.Şirvanidir. Onun satiraları bilavasitə mənəviyyatla, tərbiyə və təhsillə bağlıdır. Q.Zakirin satiraları məktəbsiz, mətbuatsız bir cəmiyyətin problemləri, qayğıları ilə bağlı idisə, S.Ə.Şirvaninin satiraları tamam başqa bir ədəbi mühitin,yeni tarixi şəraitin məhsulu idi.

XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda ilk yeni üsullu məktəblər açılmış, ilk dərsliklər meydana çıxmış, ədəbi-mədəni dövriyyəyə «Əkinçi» kimi bir mətbuat orqanı daxil olmuşdu ki, ədəbi-tarixi prosesin həmin mərhələsinin istər dramaturgiyasında, istər satirik poeziyasında, istərsə də nəsr və publisistikasında bu yeniliyin təsirləri və izləri açıq-aşkar hiss olunurdu: «S.Ə Şirvani H.Zərdabi ilə də sıx əlaqə saxlamış və onunla tez-tez yazışmışdır. 1875-ci il «Əkinçi»nin nəşrindən sonra onun H.Zərdabi ilə əlaqəsi daha da möhkəmlənmişdir. Qabaqcıl ideyaların carçısı olan «Əkinçi»nin nəşri şairi çox sevndirmişdi.O bu zaman bir tərəfdən «Əkinçi»nin xalq arasında yayılmasına çalışır,o biri tərəfdən də böyük bir həvəslə maarifçi şeirlər yazıb, qəzetdə çap etdirirdi. O, H.Zərdabi ilə əl-ələ verərək cəhalət və nadanlıq əleyhinə, maarif və tərəqqi uğrunda mübarizə aparırdı» (8,səh.295)

Beləliklə, satirik poeziya təhsilin problem və qayğıları ilə yüklən mişdi. Şairin «Elmsiz alim», «Müctəhidin təhsildən qayıtması», «Alim oğul ilə avam ata» əsərlərində birbaşa elm, təhsil məsələləri önə çəkilir, dövrün ictimai nöqsanları bu mövqedən tənqid olunurdu. S.Ə.Şirvani elmin,təhsilin vacibliyini əsas şərt kimi irəli sürür, türk balalarını savad almağa çağırırdı:

Demə bu kafir, ol müsəlmandır,

Hər kimin elmi var, o insandır…

Q.Zakirin dövründə maarifçi məfkurə Azərbaycana hələ yeni daxil olurdu. Rusiyaya birləşdirilməsi ilə bağlı olaraq maarifçi fikir istər-istəməz vahid coğrafi əraziyə, imperiya məkanına Qərbi Avropadan daxil olurdu. Digər tərəfdən XIX əsrdə Türkiyədə tənzimat hərəkatı ğüclənmişdi.Türk tənzimatçıları bədii, ictimai fikrin müxtəlif sahələində yeniliyə, inkişafa nail olmuşdular.Tənzimat ədəbiyyatının təsirləri də Azərbaycan maarifçi satirasına təsirsiz ötüşmürdü. Türk ədəbiyyatları qarşılıqlı faydalanma və zənginləşmə fonunda inkişaf edir və hətta Avropa arenasına belə çıxa bilirdi. Biz bunu M.Ş.Vazehin,M.F.Axundovun, böyük türk ədibi Şunasinin simasında açıq-aydın görürük.

«Müctəhidin təhsildən qayıtması» satirasında xaricdə elm,təhsil almaq adı ilə boş-boş veyillənən,bir müddətdən sonra vətənə qayıdaraq özünü müctəhid kimi qələmə verən bir tipdən söhbət gedir. S.ƏŞirvani onun özünü alim kimi xalqa tanıtmaq cəhdini bu cür qələmə alır:

Təmtəraqın görüb o qövmi-avam-

Söyləyirlər ki, elmi etmiş tamam.

Bu filan müctəhiddən əfsəldir,

Şeyxül-islamdan bu əfsəldir.

Azərbaycan satirik şeirinin zəngin ənənələri, qiymətli ədəbi nümunələri var.Bütün bunlar Azərbaycan ədəbiyyatını zənginləş dirməklə yanaşı, türk xalqları ədəbiyyatına da bilavasitə təsir göstər mişdir ki, türk ədəbiyyat tarixçiləri bu məsələyə xüsusi diqqət yetirməlidir.