Geum.ru

С. Л. Сауытбеков туралы ќысќаша маѓл±мат

Вид материалаДокументы
Сауытбеков шыѓармалары арқылы оқушыларға этноэкологиялыќ тәрбие берудің педагогикалық шарттары
Масаныњ м±ртын ќиып ап
Шіреніп мініп шілге
Олаќ: Досан олаќ єманда
Мектепке де барады
Подобный материал:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   29

Сауытбеков шыѓармалары арқылы оқушыларға этноэкологиялыќ тәрбие берудің педагогикалық шарттары


Құрсабаев М.Қ.,- Көкшетау университетінің доценті


Оќушыларына кешенді т±рѓыда этноэкологиялыќ тєрбие беру - С.Л.Сауытбековтыњ ойынша балдырѓандарды жануарлар д‰ниесімен таныстыру екені, оныњ шыѓармаларынан байќалады. Халыќ т±рмысында мал шаруашылыѓы аса мањызды рµл атќарып келген. ¦заќ ѓасырлар бойы кењ даланыњ шалѓынды жайылымын µте тиімді пайдалануда бабаларымыз мол тєжірибелер жинаќтаѓан. Малды-к‰тіп баптау єдістері , табиѓат зањдылыќтары негізінде ќалыптасты.

Мал жаю дєст‰рі - малшы баласыныњ алѓашќы экологиялыќ білімменен ќарулануын ќажет етті. Ежелгі малшы ќауымы жергілікті жердіњ географиялыќ ортасы, климаты, жер рельефі, топыраќ пен µсімдік т‰рлері, ауа райы жєне жануарлар д‰ниесіне аса ќажет гидросфера (жер асты грунтты сулар) ж‰йесі туралы аз білмеген.

Халыќтыњ жер-су атауларына ќойѓан аттарында тарихи-мєдени мањызбен ќатар экологиялыќ сыр болѓан. Мєселен, ерте кезден-аќ ќойылѓан «Тастау » немесе «Алатау » жєне «Ќаратау » атауларыныњ не себепті ќойылѓанын этнотопономикалыќ атаудыњ µзі-аќ айќындап т±р. Ал, сол аталѓан таулардыњ бµктерлеріне саяхатќа барар болсаќ, біз ол жердіњ ландшафтысына ќарап-аќ, себептерін бірден ањѓарѓан болар едік.

¤йткені «Алатау » жоталарыныњ ќойнауы ќараѓайлы-шалѓынды жєне кµк майса болып келетіні белгілі. Тау жотасыныњ сызыѓында кен орындары кездеспейді.

Ал, «Ќаратаудыњ» етегі шµлейтті болып келеді. Оныњ ‰стіне жота сызыѓын бойлай кен орындары (уран, темір, хром, кµмір, газ т.б. ) кµптеп орналасќан.

Осыншама білімді мењгерген адам мал жаю барысында туѓан жердіњ табиѓатын ќалай саќтап ќалудыњ да амалдарын ойластырып отырѓан. Мал атаулысын « киелі » деп санап, оларды єн мен жырѓа, к‰й-дастандарѓа ќосќан.

Халыќ єндерінде:

«... кекілін кескен кер атым-ай.

Титтейден µскен бекзатым-ай »,-

«...жылќы ішінде ала ж‰р,

±стай алмай бала ж‰р »,- десе, халыќ маќалында:

« ат - ердіњ ќанаты », « ж‰зден - ж‰йрік, мыњнан - т±лпар »,- Аќтамберді жыраудыњ термесінде:

« К‰лдір, к‰лдір кісінетіп

К‰рењді мінер ме екенбіз,

Шыѓыршыѓы торѓай кµз

Кіреуке киер ме екенбіз,

Жолбарыстай ш±барды,

Тањдап бір мінер ме екенбіз,

Бетпаќтыњ ен шµлінен,

Тµтелей ж‰ріп жол салып

Жауѓа бір шабар ма, екенбіз »,- десе,

халыќ эпосында:

«... Жиделі- Байсын жерінде.

Ќоњырат деген елінде.

Байбµрі деген бай бопты.

Тµрт т‰лігі сай бопты »,- атты, мал атаулысына ќатысты тењеулердіњ кµрініс табуында терењ мєн жатыр. [614, 49.,],[ 42,98].,[ 148,57-69,]6 [615, 78,].

Халыќ тєрбиесінде жиі ќолданылатын «ќ±лыным », «ботаќаным », « ќозым », «ќ±ралайым », «аќќ±сым » атты баланы еркелету, ж±бату кµріністері мен « мал - адамныњ бауыр еті »,- атты, наќыл сµздері кµптеп кездеседі.

« Єр малдыњ - киесі бар деген» сонау саќ-ѓ±ндар мен т‰ркі замандарынан келе жатќан тотемизмдік ±ѓымдардыњ басты маќсаты - жан-жануарлар д‰ниесін терењ ±ѓыну жєне ќорѓау ћаќындаѓы танымдыќ-тєлімдік идеяларды ±рпаќ санасына ќ±ю екені аныќ.

Сондыќтан, жылќы атасын - Ќамбар, т‰йе атасын - Ойсыл ќара, сиыр атасын - Зењгі баба, ќой атасын - Шопан ата деп атауы - этнофилософиялыќ ±ѓымдармен байланысќан. Мал киесі - діни-философиялыќ м±ра ретінде халыќ д‰ниетанымында « Ќазыѓ±рттыњ басында кеме ќалѓан. Киелі болмаса ол неге ќалѓан...»,- деген, кµне замандардаѓы ауќымды экологиялыќ ќ±былыстар жµнінде діни-мифологиялыќ теотанымдыќ маѓл±маттар береді.

Ќазіргі ќазаќ отбасы тєрбиесінде: «...єлемді топан су басќан (экологиялыќ катастрофа ) аласапыран бір заманда Аллаћтыњ с‰йікті перзенті Н±х (Інжілде – Ной ) пайѓамбардыњ кемесі Ќазыѓ±рт тауына келіп тоќтапты. Н±х кемесіндегі барлыќ тіршілік атаулысыныњ µкілдері топан судан аман ќалыпты »,- деген тарихи-экологиялыќ сырларѓа толы ањыз оќиѓалар жиі айтылатыны рас. Халыќ арасында к‰ні б‰гінге дейін:

«... Ќазыѓ±рттыњ басында кеме ќалѓан

Киелі болмаса егер неге ќалѓан...

Ішінде жылќы атаулы т‰гел екен,

Ќамбар ата - атауы содан ќалѓан...»,- деп, айтылып ж‰рген діни жыр-ањызында жануарлар д‰ниесі кµрініс табады.

Малды к‰тіп-баптау тек ќана к‰н кµрістіњ ќамы емес, ол - берекелік пен экономикалыќ т±раќтылыќтыњ негізі екенін терењ т‰сінген ата танымы - єр баланыњ санасына жануарлар д‰ниесіне деген ерекше кµзќарастарыныњ ќалыптасуына ‰здіксіз ыќпал етуді зор маќсат ќойѓан.

Сол тєлім-тєрбиелік кµріністердіњ бірі - кішкене балаларѓа арналѓан « мал тµлдерін шаќыру » дєст‰рлеріне арналѓан µлењ-жырлары болып табылады. Ол жырлардыњ халыќ т±рмысында кµптеген т‰рлері кездеседі.

Сейтен Сауытбековтыњ осы мєселелерге назар аударуы - ардагер ±стаздыњ ±рпаќ таѓдырына деген терењ сезімін білдіреді.

Автор « Тµрт т‰лікті шаќыру » деген таќырыбында : Ќошаќанѓа арнап:

«... Тµрт т‰лікте момыным,

Жылуы кµп тоныњныњ.

Келе ќойшы тезірек,

Ќошаќаным – ќоњырым,

П±шайт, п±шайт»,- десе, ш±наќ лаќќа арнап:

«...Тастан тасќа секірген,

Кµп ж‰гірген бетімен,

Тыным таппас, ш±наѓым,

Келе ќойшы лаѓым. Шµре-шµре »,- десе, ќ±лыншаќќа арнап:

«... Тµрт т‰лікте с±луым,

Желбіреген т±лымыњ.

Сылап-сипап тарайын,

Келе ќойшы, ќ±лыным. Ќ±рау- ќ±рау »,- десе, б±зауќанѓа арнап:

«... Туа сала ойнаѓан,

Емсе с‰тке тоймаѓан,

Жараспайды ±зауыњ,

Келе ќойшы, б±зауым. Єукім-єукім », десе, ботаќанѓа арнап:

«... Тана кµзіњ н±р тµккен

Осыншалыќ ‰ркек пе ењ

Ботаќаным жасыма,

Келе ќойшы ќасыма. Кµс-кµс », деп, оќушылар психологиясына оњтайлы µлењ жолдарын ±сынады. [11, 18,].

Автордыњ аталмыш танымдыќ-экологиялыќ таќырыптары негізінде, бастауыш сынып оќушыларына арналѓан кішігірім сахналыќ ќойылым ретінде µткізудіњ тєрбиелік мєні зор.

Ќазаќ даласыныњ ѓажайып табиѓи ќ±былыстарын тамсана суреттеген француз саяхатшысы жєне суретшісі

Бронислав Залевский µзініњ «Ќазаќ сахарасына саяхат» деген монографиясында ( ХІХ ѓасырдыњ аяѓы ) ќазаќтардыњ арасында жабайы ањдар мен ќ±стардыњ тілінде сµйлей алатын адамдардыњ кездесетіні туралы жазады. [59, 78,].

Єр халыќтыњ ќолынан келе бермейтін ондай µнерді пір т±тќан халыќтыњ, µзі ќоршаѓан ортаныњ табиѓатына деген с‰йіспеншілігі де соншалыќты болатыны аныќ.

Б±л ќ±былыс та танымы мен тєлімі терењ д‰ние екені кµрініп т±р. Жан-жануарлардыњ тілдерін білу - Америка ќ±рлыќтарын ерте заманда ата-ќонысы еткен, кµшпелі ‰ндіс тайпаларында кењ тараѓан µнер екені тарихтан белгілі. Халыќ т±рмысында « б‰ркіт шањќылдайды », « жылќы кісінейді », « найзаѓай жарќылдайды » деген сµздер жиі айтылады. Ол сµздердіњ астарында ‰лкен маѓына жатыр.

Єдетте, ол сµздердіњ шыѓуына тілі шыѓа бастаѓан балалардыњ с±раќтары негіз болады.

Тілі былдырлап шыѓа бастаѓан баланыњ, ќоршаѓан ортадаѓы ќ±былыстар жµніндегі мыњдаѓан с±раќтарды ата-анасына себепті- себепсіз ќоюы - сєбидіњ танымдыќ, физиологиялыќ жєне онтогенездік дамуыныњ айќын белгісі.

Айталыќ, «аспан неге кµк », «жањбыр ќалай жауады », «к‰н неге к‰ркірейді », «ит неге ‰реді »,- сияќты, бірде маѓыналы, бірде маѓынасыз сансыз с±раќтардыњ алма-кезек ќойылуы - халыќтыњ этноэкологиялыќ білімі жµніндегі тєжірибелерініњ ќалыптасуына себепкер болѓан.

Жан-жануарлардыњ ќалай дауыс шыѓаратыны жµніндегі танымдыќ сµздер жиынтыѓы А.Байт±рсыновтыњ шыѓармаларында кездеседі. [ 609, 44-45,].

С.Сауытбеков ењбегінде, аталмыш экологиялыќ кµріністер « Жануарлар былай ‰н шыѓарады » жєне «Ќ±стар былай ‰н ќатады » деген таќырыптар арќылы берілген.

Онда: «... Жылќы - оќыранады, кісінейді, шыњѓырады ( ќыл б±рау салѓанда ), пысќырады. Сиыр - мµњірейді, µкіреді, ыњылдайды. Т‰йе - боздайды, баќырады ( ±рѓанда, шµктіргенде ). Ќой мањырайды, мекіренеді. Ешкі мањырайды, баќырады. Теке - баќылдайды. Есек - аќырады. Ит - ‰реді, ырылдайды, ќыњсылайды. Мысыќ – мияулайды. Ќасќыр - ±лиды ...»,- десе, ќ±стар таќырыбы бойынша: «... аќќу - с±њќылдайды. Ќаз - ќањќылдайды. Жылќышы - ысќырады. ‡йрек - пырылдайды. Б‰ркіт - шањќылдайды. Тырна - тыраулайды. Бµдене - бытпылыќтайды ...»,- деген сµздер бар. [11, 35-36,].

Осы таќырып бойынша арнайы тєрбие саѓаттарын µткізуге болады. Ана тілі сабаѓында ќосымша хрестоматиялыќ материал ретінде пайдалануѓа болады.

Аталмыш таќырыпќа ќосымша, балаларѓа экологиялыќ тєлім-тєрбие беру барысында табиѓат ќ±былыстарына байланысты мынадай кµріністерді пайдалануѓа болады: «найзаѓай - жарќылдайды », «к‰н - к‰ркірейді, жарќырайды, т±тылады », «ќар - сібірлейді », «жањбыр - сіркірейді, себелейді », « ай - туады, т±лданады », «боран - б±рќасындатады », « жел - ысќырады, уілдейді », « жер - кебеді, жарылады, сілкінеді », «µзен - тасиды, аѓады »,

«Жапыраќ - сарѓаяды, б‰ршік атады ».

Сейтен Сауытбеков шыѓармаларындаѓы экологиялыќ тєрбиеге байланысты танымдыќ ойлар « Таѓылым тегі » атты кітабындаѓы

« Ќазаќтыњ тыйым сµздері » [11, 63,] деген таќырыпта толыќ ќамтылѓан. Тыйым сµздердіњ ќазаќ д‰ниетанымында орын алуы тым єріден басталады.

Олар - тек ќазаќ халќына тєн нєрсе емес. Мєселен, орыс халыќ педагогикасында « народные приметы и запреты» деген тєлім-тєрбиелік мањызы зор дєст‰р ќалыптасќаны белгілі.

Халыќ т±рмысында ол дєст‰рлердіњ ќашан жєне ќалай ќалыптасќан дєуірлерін болжау ќиын, біраќ ол - тыйым сµздердіњ талай ѓасырлардан бері тамаша тєрбие ќ±ралы болып келгені рас. Тыйым сµздер - халыќтыњ маќал-мєтелдерімен де µте тыѓыз байланысќан.

Сондыќтан, маќал-мєтелдердегі тєртіп бойынша олар да єр т‰рлі баѓыттар ( т±рмыс-салт, µнер, ењбек, єдет-ѓ±рып, отбасы салты т.б.) бойынша ќоѓамдыќ µмірде µзініњ ж‰йесін ќалыптастырѓан.

Ќазаќтыњ тыйым сµздерінде ќоршаѓан ортаныњ табиѓатын, жануарлар д‰ниесі мен µсімдік-топыраќ жамылѓысын ќорѓау таќырыптарына арналѓан танымдыќ-этноэкологиялыќ ±ѓымдар кµптеп кездеседі. Халыќ т±рмысында к‰ні б‰гінге дейін « кµкті ж±лма », «айды ќолыњмен кµрсетпе» деген сµздер жиі айтылады.

Єдетте, ќазаќтар жасыл шµпті « кµк шµп » деп атаѓан. Оныњ маѓынасы жµнінде халыќ арасында т‰сініктер кµп. « Кµк » сµзі - кµк аспан екені аныќ.

Ежелгі бабаларымыздыњ К‰нге, Кµк аспанѓа табынуы - жердегі тіршілік д‰ниесіне космостыњ тигізіп отыратын єсеріне терењ мєн беру барысында ќалыптасќан.

Айталыќ, к‰н сєулесініњ жердегі топыраќты жылытып, нєтижеде ондаѓы бір т‰йір дєнніњ жер бетіне сабаѓы мен жапыраѓын жайып, адамзат баласына жєне атмосфера ќабатыныњ реттелуіне орасан пайда єкелетінін іштей сезген.

Ол к‰рделі ѓылыми ±ѓымдарды т‰сіндіру ќиын болѓандыќтан, адамдар ќарапайым ережелерден т±ратын тыйым сµздердіњ жиынтыќтарын жинаќтап, оны тєрбие ‰рдістерінде пайдаланѓан.

С.Л.Сауытбековтыњ « Тыйым сµздерінде » этноэкологиялыќ таќырыпќа байланысты мынадай тыйым сµздер кездеседі: «... Отты шашпа. Отпен ойнама. Суѓа т‰кірме. Нанды аяќќа баспа. Абайсызда т‰скен нан т‰йірін тµлге не ‰й ќ±старына бер. Бейуаќытта ±йыќтама. Босаѓањды керме. Табалдырыќты баспа. Мал ќораѓа дєрет сындырма. Малды теппе. Малды терекпен айдама. Айѓа ќарап дєреттенбе. Кµк жемісті ж±лма. Т‰нде ‰йді сыпырма. Жалѓыз аѓашты кеспе. » [12, 63-65,].

Ќазаќтыњ тыйым сµздерініњ б‰гінгі отбасы тєрбиесінде ќолданылып келе жатќаны шындыќ. Ол сµздердіњ пайда болуы - жоѓарыда айтылѓандай, кішкене балалардыњ с±раќтарына жауап беру маќсатында пайда болѓан халыќ білімдерініњ тєжірибелері болып табылады.

Айталыќ, Сейтен шыѓармасындаѓы « Отпен ойнама» деген ±ѓымныњ маѓынасы терењ. Кішкене балалардыњ ересек балалардан бір ерекшелігі, олар кµбінесе – философиялыќ маѓынасы терењ с±раќтар ќоятынын білмейді.

Мысалы « Ай аспанда ќалай ќалќып т±р », « К‰н неге ыстыќ », « К‰н ќалыњ б±лттыњ арасынан неге кµрінбейді »,- деген, сияќты танымдыќ с±раќтарды олар жиі ќояды.

«От » ±ѓымы ћаќында ѓылыми т±жырым жасау ќиын д‰ние. Отќа табыну дєст‰рі ата-бабаларымыздыњ тарихында болѓан ќ±былыс. Б‰гінгі отбасы дєст‰рінде жања туѓан нєрестені бесікке бµлер алдында « діни-магиялыќ » мањызы бар д±ѓалар арќылы ( Алас, алас алас ...) бесікті отпен аластау рєсімі ќалыптасќан.

Б±л рєсім - екі жастыњ ‰йлену тойында жєне жањадан ќ±рылѓан отаудыњ шањыраѓын « жын-сайтандарды (жаман энергия к‰штерін )» от арќылы д±ѓалау дєст‰рлері халыќ µміріндегі мањызды оќиѓалардыњ біріне айналѓан.

Отпен аластау рєсімінде « шањыраќ киесі жєне ќорѓаушысы - ќасиетті ¦май ана мен Бибі Фатима » есімдері ерекше аталады.

Монѓолия ќазаќтарыныњ салт-дєст‰рлеріндегі бала тєрбиесіне арналѓан этнопедагогикалыќ м±раларды зерттеуші Єбдікєрім Ашай±лыныњ айтуынша, єр ±рпаќ ата-баба аманатын орындау маќсатында « К‰лтегінніњ киелі кµк тасына » жєне « ¦май ананыњ » тас м‰сіндеріне барып таѓзым етеді екен. Таѓзым ету барысында ±ландар ата дєст‰рлерін ќастерлеуге, білімді, µнерлі ћєм парасатты т±лѓа болып µсуге « Бабалар Рухтары » алдында ант береді екен. [ 353, 69,].

Кµне Греция ойшылы Гераклиттыњ айтуынша « д‰ниеніњ жаратылу негізі - от деген », екен. [ 616, 16,].

Кµнет‰ркі ћєм саќ-ѓ±н тайпаларыныњ К‰нге (Тєњірге, « тенгрианство ») табыну дєст‰рлері болѓанын ѓалымдар жоќќа шыѓармайды. К‰н - аса жоѓарѓы температурадаѓы (шамамен 3500 градус ) оттар циркуляцияларыныњ жиынтыѓы екені белгілі. От - адамзаттыњ тіршілік д‰ниесініњ негізі.

Жер ядросы (магма, лава) - ол да от. От - жылу кµзі. Б‰гінде ќоршаѓан ортаѓа ќауіп тµндіріп жатќан атомдыќ жылу электрлік станцияларыныњ т‰п негізі - от д‰ниесінен бастау алатыны аныќ. Жер бетіндегі µрт салдарынан ќаншама ѓимараттар мен орман-тоѓайлар жалын кешкені, м±най мен газ ќ±бырларыныњ жарылып ќоршаѓан ортаѓа жєне адам µміріне алапат ќауіп тудырып жатќаны туралы аќпараттарды жиі естіп-кµретініміз рас.

Сондыќтан халыќ таѓылымыныњ « отпен ойнама » деген ±ѓымы, т±рмыста, бала тєрбиесінде педагогикалыќ тєсіл мен талапќа айналѓаны зањды ќ±былыс деп білеміз. Ќазаќтыњ тыйым сµздері негізінде бастауыш сынып оќушыларына этноэкологиялыќ тєрбие берудіњ мањызы зор деп санаймыз.

Тыйым сµздер туралы тєрбие саѓатын ±йымдастыру барысында, жергілікті жерлерде аталмыш танымдыќ ±ѓымдар жайында мол маѓл±маттар білетін аќсаќалдарды ќатыстыра отырып µткізген тиімді деп ойлаймыз.

Сауытбеков кітабындаѓы «Обал » атты таќырып, бастауыш сынып оќушыларыныњ санасына этноэкологиялыќ этика мен мєдениет сезімдерін ќалыптастыруда берері мол. Ол аталы-баталы сµздерді Ереже негізінде кµрнекі ќ±рал ретінде пайдаланѓан д±рыс. Онда мынадай тєлім-тєрбиелік сµздер жазылѓан:

Обал-сауапќа ќарсы єрекет-кінє, к‰нє, айып, б±зыќтыќ, зиян... Обал жасаушы ( яѓни- жас ±рпаќ µкілдері, М-Р.Ќ. ред. ) - халыќќа кінєлі, ќ±дайѓа к‰нєлі. Єрі айыпты. ¦ятсыз, арсыз, жауыз, зиян жасаушы.

Обалдыњ т‰рлері мыналар: ( ќысќартылынып алынды )

1. Біреуге ќиянат жасап, жазыќсыз жєбірлеу.

2. Сєби - шошќаныњ, арам ањныњ, арам ќ±стыњ етімен тамаќтанады.

3. Нанды ќасиетті таѓам деп танымайды, аяќ асты жасайды.

4. ‡й жануарларын ќолына т‰скен ќ±ралмен ±рып мертіктіреді немесе µлтіреді.

5. Бала араќ ішіп, шылым шегеді. ¤зін де, пєтерін де салаќ, лас ±стайды.

6. Кµлге дєреттеніп, ќ±дыќќа т‰кіруге ќымсынбайды.

7. Табиѓатты ќорѓаудыњ орнына ќиратады. (12, 84-85,). Автордыњ аталмыш µсиеттері бастауыш сынып оќушылары ‰шін аса ќажет. Оќушылар м±ѓалімніњ кµмегімен µсиет сµздерді жаттап, оны сынып бµлмесініњ ќабырѓасына ереже ретінде іліп ќойѓаны лєзім.

« Таѓылым тегі » кітабында « Жањбыр жауѓанда », « Жазда », « Ќыста », « К‰зде » « Кемпірќосаќ », « Найзаѓай » атты µлењ жолдары жєне

«Ќазаќша жыл аттары » [11,10,20,] деген танымдыќ єњгімелер - бастауыш сынып оќушыларыныњ жас ерекшеліктеріне сай жазылѓан. ¦стаз- ѓалымныњ: « Жањбыр жауѓанда» µлењінде:

«... Жан н±рымсыњ жањбырсыњ

Жау, шµлейтке жан кірсін.

Кµк кілемдей ќ±лпырып,

Г‰лденсін жер жањѓырсын.

Н±рѓа ќанып ќ±мары

Егін шµлін ќандырсын

Еселеніп ќ±нары,

Шыѓымы тањ ќалдырсын... »,- немесе « Жазда » деген µлењінде:

«... Балаќай, балаќай

Жаз келді-ау, алаќай.

Жалањ аяќ ж‰реміз,

Балаќты да т‰реміз,

Кµлден балыќ с‰земіз,

Жалтылдатып тіземіз,

Тау мен тасты кеземіз,

Сан ќызыќты кµреміз,

Сайдан жидек тереміз,

Тайѓа мініп желеміз,

Алтыбаќан тебеміз...»,-десе, « К‰зде » деген µлењінде:

«... Жапалаќ, жапалаќ ќар жауар,

Жерге тайѓаќ м±з т±рар.

Лаќ пен тоќты ќашады,

Ќойшы талќан асады...»,-десе, «Ќыста » деген µлењінде:

«... Ботаѓа жабу кигізген,

Б±зауды ‰йге кіргізген,

Суыќ сені ќайтейін...

Ќыздыњ бетін ќызартып,

М±з т±мсыѓын ±зартып.

Аяз сені ќайтейін...», десе, « Кемпірќосаќ » µлењінде:

«... Асылѓандай аспанда

Жеті жолаќ жол кілем.

Інжу, аќыќ, гаућардан

Тоќылѓандай ол кілењ.

Жањбыр ірі болѓанда,

Аныѓыраќ жолаѓы

¤ткінші тез жауѓанда

Ќаныѓыраќ жол єрі

Шыѓыс б±лтсыз т±р ашыќ,

Бізге н±рын селдетті

Кемпірќосаќ жарасып

Кµкті етті келбетті...», жєне « Найзаѓай » деген µлењінде:

«... Єне, єлем жап-жарыќ

Ќ±лаѓандай кµктен к‰н

Тастаѓандай ќаќ жарып

Жерді соќќан керім ‰н.

Жарќ етті де алдымен

Салды сосын г‰рілге

Зењбіректей алды дем,

Т‰скендей жер дірілге

Найзаѓайы аспанныњ

Б±лт оќтаѓан зењбірек.

Мылтыѓынан кµктемніњ

Д‰мді даусы зілдірек...»,- атты, µлењдері экологиялыќ таќырыптарѓа арналѓан. Оќушыларѓа д‰ниетаным ( табиѓаттану) пєнінен сабаќ беру барысында, аталмыш µлењ жолдарын ќосымша тапсырма ретінде беруге (жаттауѓа) болады.

С.Сауытбековтыњ « Ќазаќша жыл аттары » атты танымдыќ єњгімесі ќазаќ (т‰ркі) халыќтарыныњ тарихында мањызды орын алып келген халыќ астрономиясы мен астрологиясы таќырыбына арналады.

Автордыњ негізгі ойы - оќушыларѓа халыќтыњ жыл ќайыру этноастрологиялыќ дєст‰рі ( тышќан, сиыр, барыс, ќоян, ±лу, жылан, жылќы, ќой, мешін, тауыќ, ит, доњыз ) мен адамныњ м‰шел жастары ( 13, 25, 37, 49, 61, 73, 85, 97... ) туралы білім мен тєрбие беру болды.

Шынында, халыќ астрологиясы мыњдаѓан жылдар бойы т±рмыстыќ µмірде ќалыптасып келгені шындыќ. Т±рмыс-тіршіліктіњ мал шаруашылыѓымен тыѓыз байланыстылыѓы астрологиялыќ білімніњ дамуына т‰рткі болды. Астрология адам таѓдырына, ауа райына жєне ж±лдыздар шеруіне байланысты µзініњ эмпирикалыќ ќарапайым білім ж‰йесін ќалыптастырды деуге болады.

Халыќ астрологиясыныњ жетістіктері жас ±рпаќќа экологиялыќ тєлім-тєрбие беру барысында пайдаланылып отырды. Єсіресе, адамныњ м‰шел жасќа толуы жµніндегі халыќ білімдерініњ (ырым-сырымдар, болжамнамалар ) ±рпаќ санасына ќатты єсер етті. Ол жетістіктерді - адам экологиясы (антропоэкология) деп те атауѓа болады.

Оќушыларѓа ќазаќша жыл аттарын жаттау жµнінде тапсырма берген жµн. Адамныњ м‰шел жасы туралы ќысќаша т‰сінік бере отырып, адам экологиясы таќырыбына арналѓан тєрбие саѓаттарын µткізген абзал. С.Сауытбековтыњ аталмыш педагогикалыќ м±ралары - мектептегі «Атамекен» Баѓдарламасыныњ негізгі Баѓыттарыныњ бірі - «Т±ран этноастрологиясы » Баѓытын тєрбие ж±мыстарында пайдалануда кµмегі зор деп білеміз.

Оќулыќтаѓы «Жер т‰гі », «Жер бедері », «Ќ±стар » [11,13-14,] атты таќырыптар бастауыш сыныпта µтетін д‰ниетаным оќулыѓына, танымдыќ-экологиялыќ мањызы зор ќосымша материал бола алады. Ол материалдарды тєрбие ж±мыстарымен ќатар хрестоматиялыќ ќ±рал ретінде пайдаланудыњ тиімділігі зор.

Ќазаќ халќыныњ ерте кезден-аќ, µздері мекен ќылѓан ата-ќонысыныњ тарихи- географиялыќ ерекшеліктеріне байланысты атауларын ќойѓаны белгілі.

Кµне атаулардыњ к‰ні б‰гінге дейін саќталып келгені жµніндегі деректерді этнотопономика дейміз. Зерттеуші ѓалым, А.Єбдірахмановтыњ айтуынша, Ќазаќстандаѓы кµптеген ежелгі жер-су аттарыныњ к‰ні б‰гінге дейін ескерілмей келе жатќаны аныќталѓан. [55, 41.].

Этнотопономикалыќ жер-су атауларыныњ кµптігі мен ±ќсастыѓы ол зерттеу ж±мыстарыныњ к‰рделілігін кµрсетсе керек. Десек те, жер-су атауларыныњ кµбінесе жергілікті жерлердегі жер рельефі мен климатыныњ, табиѓат зонасыныњ, гидросферасыныњ жєне тау массивтерініњ ерекшеліктеріне байланысты ќойылатыны шындыќ.

Айталыќ, гидросфералыќ ерекшеліктерге байланысты: « Белсу »,

«Мыњб±лаќ », «Мыњарал », « Кµксу », « Аќсу », « Алакµл », « Егінсу »,

«Терісаќќан », « Сарысу », «Ќарасу », « Сексенкµл », « Аќ б±лаќ », жер рельефі мен табиѓи оазистік-ландшафтылыќ ерекшеліктеріне байланысты:

«Сарыарќа », « ‡стірт », «Бетпаќдала », « Мырзашµл », « Ќызылќ±м », « Ањыраќай », « Кµкµзек », « Сарыµзек », «Таскескен », « Жалѓызтµбе »,

« Кµктµбе », жєне тау массивтеріне байланысты :

«Желтау », « Кµкшетау », « Аќшатау », «Б±ќпа тауы», « Хромтау »,

« Доњызтау », « Аќтау » жєне басќа да ерекшеліктерге байланысты болып келеді. Осыѓан орай, халыќтыњ этноэкологиялыќ білімінде µсімдік-топыраќ жамылѓысына байланысты этнотопономикалыќ атаулар да жеткілікті.

Малды-к‰тіп баптау ‰рдісі - жердегі µсімдік жамылѓысыныњ флоралыќ зањдылыќтарын білуді талап етті. Осы маќсатта малдыњ µсіп-µнуіне пайдасы мен мањызы зор µсімдік т‰рлеріне халыќ тамаша атаулар

(Киікоты, маралоты, аќселеу, жауќазын, µлењшµп, алабота т.б.) ќоя білген. Ал, дєрілік шµптер - µзі бір тарихи энциклопедия.

С.Сауытбеков жас ±рпаќќа ќоршаѓан ортадаѓы µсімдік т‰рлері мен жер-су атауларыныњ тарихын терењ білуді маќсат еткені аныќ. Балуан орта мектебініњ озыќ педагогикалыќ тєжірибелерініњ бірі - оќушыларѓа табиѓат аясында білім беру болѓаны рас.

Сабаќ оќумен ќатар, оќушылар єрт‰рлі шµптерден гербарийлер жасауды да дєст‰рге айналдырѓан.

Туѓан жердіњ табиѓатын ќорѓау дєст‰рлері - айналадаѓы ќ±былыстарды танудан басталатыны аныќ. Табиѓатты терењ танып-білуді маќсат еткен єрекет халыќ педагогикасыныњ ќайнар бастауы болса керек.

Сол ‰шін жергілікті жерлердегі ой-ш±њќыр рельефтерін білу мен ит-ќ±стар тіршіліктерін жіті баќылау - ќазаќ отбасы тєрбиесіндегі негізгі педагогикалыќ алѓышарттардыњ бірі болѓаны аныќ.

Сауытбеков шыѓармасындаѓы «Жер т‰гі » деген таќырып осы мєселеге арналѓан. [11, 13,]. Оны автор екі бµлімге: Аѓаштар жєне шµп-шµлењдер деп бµлген.

Б±л таќырып бойынша бастауыш сынып оќушыларына арнайы сабаќ µтілетіні рас. Біраќ біз бастауыш сынып оќулыќтарында сирек кездесетін мынадай µсімдік т‰рлеріне назар аудардыќ.
  1. Аѓаштар: ±шќат, ырѓай, арша.
  2. Шµп-шµлењдер: шілік, ажырыќ, ќазоты, шаѓыр, тарлау, баялыш, буылдыќ, майµлењ, ќараµлењ, есекмия.

Осы беттегі «Жер бедері » таќырыптаѓы: ќабаќ, томар, ќопа, адыр, жон, тµмпешік, жарыќ деген этногеографиялыќ атауларѓа да назар аудардыќ. Біздіњ ойымызша, С.Сауытбековтыњ ±сыныстары табиѓаттану оќулыѓындаѓы таќырыптарды ќайталаѓаннан гµрі, толыќтырып т±рѓан сияќты.

Автордыњ бастауыш сынып оќушысыныњ психологиялыќ ерекшелігін ескере отырып жазѓан б±л ењбегін тєрбие ж±мыстарында кењінен пайдаланѓан ѓанибет. Б±л жµнінде мектеп практикасында оќушылар ‰шін арнайы тєрбие саѓаты жєне балаларѓа жекелей тапсырмалар беру арќылы шыѓармашылыќ ж±мыстарды ‰йымдастыруѓа болады.

С.Сауытбеков шыѓармаларында ќ±старды ќорѓау жµнінде этноэкологиялыќ тєлім-тєрбиелік идеялар айтылады. Экологиялыќ зардаптардыњ ќ±стар д‰ниесіне орасан зиян келтіріп жатќаны аныќ. Ќазаќстандаѓы Каспий тењізініњ жаѓалауын мекендейтін ќ±стардыњ газ бен м±най µндірістерініњ салдарынан жыл сайын ‰лкен зардаптарѓа тап болатыны туралы хабардармыз.

Солт‰стік Ќазаќстан µњіріндегі ихтиофауна мен гельминтофауна д‰ниесін зерттеушілердіњ ( Д.Ж.Жатќанбаева, Б.Ахметова, А.И.Агапова, Е.А.Арыстанов, А.Ж.Болатова, Г.¤нерхан, Є.К.Сыздыќова жєне басќалар ) пікірінше, гидросфера ж‰йесініњ ластануына байланысты µзен-кµлдерде тіршілік ететін балыќтар мен планктондар єр т‰рлі ауруларѓа (дактилогироз, лигулез, диплостомоз, микболез ) ±шыраѓан.

Негізгі ќорек кµзі болып табылатын балыќпен ќоректенетін ќ±стар ( шаѓала, ‰йрек, с±ќсыр, тырна, кµкќ±тан, ќ±тан, кµл шаѓаласы, ќасќалдаќ, батпаќ ќарќылдаѓы, ќарѓа, кептер, ала ќарѓа, ќ±зѓын ) ауру тасымалдаушы болып табылады. [508, 13-23,].

Зерттеу ж±мысымыздыњ ѓылыми-эксперименттік алањы болып табылатын Кµкшетау ќаласындаѓы ќазаќ лицейі оќушыларыныњ «Заман-ай » экологиялыќ экспедициясы ќала мањындаѓы Ќопа кµлініњ гидроэкологиялыќ жаѓдайымен танысу барысында, аталмыш кµрсеткіштердіњ растыѓына кµз жеткізді. [ Ќосымша материалдар]

С.Сауытбеков «Ќ±стар » деген таќырыбында, оларды ќорѓау шараларын ойластырумен ќатар, ќ±стар єлемі туралы тµменгі сынып оќушыларына терењ білім мен тєрбие беру керектігін басты назарда ±стау ќажеттігін айтады.

Автор µз ењбегінде мектеп оќулыќтарында жазылмай ќалѓан: бµктергі, кезќ±йрыќ, безгелдек, тарѓаќ, жылќышы, µгізшаѓала, ќ±ладын, байѓыз, жаѓалтай, т±рымтай, к‰йкентай жєне басќа ќ±с атаулысы жµнінде мањызды аќпараттар береді.

Ќ±стар таќырыбы С.Сауытбеков ертегілерінде ( « Ќара ќауырсын жєне асыл ќасиет»,«‡йректіњ жауабы », « Ќарѓа ќалай ала болѓан » т.б.) ерекше кµрініс тапќан. Єсіресе, автордыњ

«Ќара ќауырсын жєне асыл ќасиет » деген ертегісіндегі:

«... Табиѓатты тамашалауѓа жаны ќ±мар Сєуір тау аралап, орман с‰зіп келе жатќанда, ќарсы алдынан алтын м‰йізді, к‰міс т±яќты, б±лѓын т‰кті арќар ќаша жµнеліпті...»,- деген ой орамдары, бала ќиялын одан ары ќанаттандыратыны аныќ. [12, 57-58,].

Ертегі - ана тілі оќулыѓына хрестоматиялыќ материал ретінде таптырмайтын туынды десек, артыќ айтќандыќ емес.

С.Сауытбеков шыѓармалары негізінде тµменгі сынып оќушыларына тєрбие берудіњ м‰мкіндігі мол екенін байќадыќ. Ендігі арада, біздіњ ќосарымыз этноэкологиялыќ мањызы бар таќырып негізінде т‰рлі-т‰сті альбомдар, плакаттар, фотосурет жєне бейне-таспа материалдарын пайдалана отырып, тєрбие ж±мыстарын ±йымдастырудыњ мањызы зор демекпіз.

Осы орайда, С.Сауытбековтыњ «Жануарлар былай ‰н шыѓарады » деген таќырыбы негізінде балаларѓа арналѓан мультипикациялыќ фильм шыѓарып жєне оны эксперимент єдістері арќылы баќылау барысында, педагогикалыќ идеямыздыњ тиімділігіне кµз жеткіздік.

Әдебиеттер:

Сауытбеков С.Л..,- Тағылым тегі, Алматы, 1995, 185 бет

Сауытбеков С.Л.,- Үлес, А, Жазушы, 1978, 78 бет

Әбілова З.Ә.,- Этнопедагогика,А,1997, 265 бет

Антология педагогической мысли Казахстана.,- Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, А, Рауан, 1995, 241 стр.

Педпгогика және психология (қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі), А, Мектеп, 255 бет.

С.Сапарұлы., - Сейтен тағылымы, Көкшетау, 2003, 60 бет


Сейтен Сауытбековтіњ балалар єдебиетіне ќосќан ‰лесі


Жетпісќалиев С.С.,- Кµкшетау Университетініњ доценті.


Ќазаќ ССР-іне ењбек сіњірген м±ѓалім, аќын, жазушы, араб жєне шыѓыс тілдерін зерттеуші ѓалым, аудармашы, ќоѓам ќайраткері Сейтен Лиман±лы Сауытбеков (1908-1997) туралы кезінде академик-жазушы Сєбит М±ќанов “Сейтен сазы”, кµрнекті ѓалым, профессор Темірѓали Н±ртазин “М±ѓалім мерейі” атты маќалалар жазѓан. Б±л маќалаларда Сейтен Сауытбековтіњ 15 жасынан м±ѓалімдік іске араласып, іргелі табыстарѓа ќол жеткізгендігі, оныњ µмір жолы мен ќызметініњ µзгелерге ‰лгі, сегіз ќырлы, бір сырлы ємбебап м±ѓалім екендігі баяндалады.

“¤зініњ парасатты біліміне орай ‰лкен ±йымдастырушылыќ ќабілеті бар Сейтен µзі басќаратын мектепті б‰кіл облыс бойынша алдыњѓы ќатарлы оќу орындарыныњ ќатарына ќосты. Онда 100 процент сабаќ ‰лгерумен ќатар, тєлім-тєрбие ж±мысы да жаќсы жолѓа ќойылѓан. Осыдан да болар облыстыќ оќу бµлімі б±дан алты жыл б±рын “Балуан” сегіз жылдыќ мектебін сол µњірдегі ‰лгі-тєжірибе мектебі етіп белгіледі. Міне, сол к‰ндерден бастап, ол аудандаѓы оќу-тєрбие ж±мысыныњ методикалыќ орталыѓына айналды” –деп кµрсетеді Сєбит М±ќанов м±ѓалімдердіњ Бірінші Одаќтыќ съезі ќарсањында 1968 жылы жазѓан аталмыш маќаласында. (“Шапаѓат”. Естеліктер жинаѓы. Ќ±растырушы –С.Жетпісќалиев. Кµкшетау Университеті. 2003 жыл. 11-беттен.)

Єдебиетші-ѓалым, профессор Темірѓали Н±ртазин “М±ѓалім мерейі” атты маќаласында: “Оќытушылыќты он бес жасында сауатсыздыќты жою жорыѓынан бастаѓан ол содан бері талмай ењбек етіп келеді.

Сейтен Баймаѓамбет Ізтµлинніњ белгісіз µлењдерін іздеп тапты, µмірбаянын аныќтады, толыќтырды.

42 жыл м±ѓалім болѓан алпыстыњ асуындаѓы Сейтен ќазір жас µнерпаздардыњ жуан ортасында. Ќоњыр дауыспен ќ±йќылжыта єн шырќап т±рады кейде… Хорды басќарып, дирижерлік жасайды. Б±л мезеттерде оны жоѓары білімді математик, 25 жыл математиканы оќытќан жан демейсіњ, µнер адамы тєрізді боп кµрінеді. Оныњ ењбегін партия, ‰кімет, ж±ртшылыќ баѓалап, “Ќ±рмет белгісі” орденімен, “Ењбектегі ерлігі ‰шін” медалімен награттады. Ќазаќ ССР Жоѓарѓы Советініњ Ќ±рмет грамотасын да алѓан, “Ќазаќстанныњ ењбегі сіњген м±ѓалімі”- деген атаѓы таѓы бар.

Шіркін, µмірден µз орнын тауып, кірпіш болып ќаланѓан жанда не арман!” деп тебірене толѓайды, 1968 жылы жазѓан сол маќаласында.

Ал С.Сауытбеков одан кейін 1997 жылѓа дейін жас ±рпаќ ‰шін, еліміз ертењі ‰шін ќаншама ќыруар іс тындырды десењізші!

ЌазМ¦У-діњ профессоры, филология ѓылымдарыныњ докторы Т±рсынбек Кєкішев С.Сауытбековке арнаѓан “¦лы м±ѓалім” деп аталатын маќаласында да оныњ 1957 жылы Сєбит М±ќановпен бірлесіп Баймаѓамбет Ізтµлинніњ µлењдер жинаѓын шыѓарѓаны, “Жалын” баспасынан “¤негелі µмір” сериясымен “¤ртенген µлењ” атты Баймаѓамбет Ізтµлин туралы деректі повесть шыѓарѓаны туралы айта келіп: “Отаншыл азамат шындап ќолѓа алса Баймаѓамбет Ізтµлинніњ артында ќалѓан м±расынан ‰лкен ой µрбітіп, зерттеу ж±мысын ж‰ргізсе тамаша болар еді. Оныњ ќажеті ќазір айќын сезіліп ж‰р. Ќазаќ єдебиеті оќулыќтарында Баймаѓамбеттіњ міндетті т‰рде аталуыныњ ѓылыми негізін ныѓыздай берген д±рыс. Осы салада Сейтекењ ќолынан келген істі адал атќарып кетті” деп кµрсетеді.

Профессор Т±рсынбек Кєкішевтіњ б±л пікірін біз – Сейтен Сауытбеков ењбектерін зерттеушілер аяќ асты ќалдырмаймыз, С.Сауытбековтіњ сол баѓыттаѓы зерттеуін де одан єрі дамытып, жетілдіре т‰семіз, нєтижеге ќол жеткіземіз дегім келеді.

Жоѓарыдаѓы ќазаќ єдебиеті єлемініњ ‰ш іргелі µкілініњ Сейтен Сауытбеков туралы жазѓан маќалаларына ќысќаша тоќталып µте отырып, біз халыќ жазушысы, еліміздегі балалар єдебиетініњ кµрнекті µкілі, балалардыњ с‰йікті журналы “Балдырѓанды” ±заќ жылдар басќарѓан кемел абыз М±зафар Єлімбаевтыњ Сейтен Сауытбековтіњ 80 жылдыѓына орай 1988 жылы жасаѓан баяндамасына кењірек тоќталмаќпыз. Оныњ ішінде біздіњ б‰гінгі баяндамамызѓа орайлас т±старды алѓа тартпаќпыз.

Сейтен Сауытбеков балаларѓа арнап “¤с, бµбек!”(“Жазушы” баспасы, Алматы, 1974ж.;), “Аютас” (“Жазушы” баспасы, Алматы, 1975ж.;), “‡лес” (“Жазушы” баспасы, Алматы, 1978ж.;), “Аќкµњіл” (“Жазушы” баспасы, Алматы, 1981ж.;), “¤ртенген µлењ” (“Жазушы” баспасы, 1984ж.;), “Аќазу”, “Жалын” баспасы (Алматы, 1989ж;.), “Аќазу арлан”, (Алматы, “Жалын” баспасы 1989ж.), “Таѓылым тегі” (ЌазМСЌА, Алматы, 1995ж.) сияќты кітаптарын шыѓарса, б±ѓан дейін балаларѓа арнаѓан д‰ниелері осы М±заѓањ – М±зафар Єлімбаев ±заќ жылдар бас редактор болѓан “Балдырѓан” журналына жарияланып т±рѓан. Жалпы С.Сауытбеков 50 жыл бойы “Балдырѓан” журналыныњ т±раќты авторы болѓан. Сол себепті де М±зафар Єлімбаев Сейтен Сауытбеков шыѓармашылыѓымен жете таныс еді.

“Тєлімді талант” деп аталатын осы баяндамасында “бала жаныныњ кемел баѓбаны, єрі ±лаѓатты ±стаз, єрі тєлімгер ќалам иесі – Сейтен Сауытбеков” (М.Є. сµзі) µмір жолы, табыстары, жетістіктерін айта келіп, оныњ шыѓармашылыѓы туралы былай дейді:

“Тірліктен тергені мол, т‰йгені кµп ±стаз 1970 жылдан бері республикалыќ баспасµзге жиі кµрініп ж‰р. Ол єр жанрда жазады: µлењ, дастан, єњгіме, ањыз, прозалыќ мысалдар, тєрбие туралы таѓылымдар.

Солардыњ бєрініњ де µміршењ, µзекті ортаќ таќырыбы адамгершілік. Автордыњ “Балдырѓан” журналына ‰збей жарияланып т±ратын ањыз-єњгімелерін ќарањыз. Кµлемі мейілінше ыќшам. Жемістіњ сыѓып алѓан сµліндей, шырынындай тілді ‰йіреді. С.Сауытбековтіњ кейбір єњгімелері 5-6 сµйлемнен т±рады. Кµбі жарты, бір беттік д‰ниелер. Адресін аныќ тапќан шыѓармалар. Халыќ даналыѓына ќаршадайынан сусындаѓан ол, µз творчествосында да жас ±рпаќќа жаѓымды, ізгі тєрбие беруді басты маќсат т±тады. Автордыњ “Аютас” атты шаѓын кітабы –ж±ртшылыќ кµњілінен шыќќан туынды.

С.Сауытбеков ертегілері мен ањыздары, прозалыќ мысалдарыныњ бастауы ќазаќ балалар єдебиетініњ атасы, ±лы педагог Ыбырай Алтынсариннан басталады. Оныњ ‰зілмес дєст‰рінен нєр алѓан, µрнек алѓан д‰ниелер.

Сейтен ќалам ењбегіне кіріскен. Ол м±ѓалім кезінде де, мектеп директоры ќызметінен мойын б±ра алмай ж‰ргенде де тєрбие талаптары жайында, аныѓыраќ айтсаќ, мектептіњ б±ќарамен байланысы, мектеп жасына жетпеген бµбекті тєрбиелеу, жеке пєндерден сабаќ беру єдістемесі жµнінде, жас ±рпаќќа жан-жаќты білім беру жайында ќалам тартты.

Жоѓарыда атын атаѓан “Аютас” – сол ±заќ ењбектіњ, жауапты кµзќарастыњ, єдеби азаптыњ жемісі.

Біріне-бірі ±ќсамайтын, кµркемдік бітімі де єр алуан, идеялыќ т‰йтігі кесек, µнегелі ертегілер. Б±л бар баѓытта кµшіре салѓан д‰ниелер емес, тыњ туындылар, кµњіл елегінен µткен, ж‰рек жылуын дарытќан шыѓармалар. Єрќайсысы µз алдына бояу-рењімен, ќасиетімен дараланады. Солай бола т±рса да, олардыњ бєріне тєн ортаќ белгілері де бар. Ол шынайы ертегіге тєн шымыр динамика, шытырман да шырѓалањ оќиѓалар шиеленісі, содан соњ тіл мµлдірлігі мен дєлдігі, яѓни х±сни ќ±ндылыќ. Бірер дєлел: алты жасынан ата-анасына ќолќанат болѓан Айдостыњ батырлыѓы мен тапќырлыѓы арќасында зорлыќшыл байдан кек алуы, немесе Ќањтар атты ханныњ ќилы-ќилы шарттарын ќалт жібермей орындап, К‰нс±лу арудыњ елін-ж±ртын жалањдаѓан жау ќыспаѓынан ќ±тќаруы ќандай нанымды, ‰лкенді де, кішіні де тєнті етерлік ерлік! Жауыздыќ пен опасыздыќты жазалау –адамгершілік парызы.

Автор ертегіге тєн єсірелеу тєсілін орынды ќолданады. С.Сауытбековтіњ жазу мєнеріндегі таѓы бір айырыќша µзгешелігі – сµз байламдарындаѓы ќ±лаќќа майдай жаѓар саздылыќ, дыбыс ‰ндестігі, ішкі ±йќастар толќыны дер едім.

¦сынар ѓибратын Секењ єдемі µрнекке тµгеді. Маржан сµзге татырлыќ татымды наќылдар тудырады. “Опасыз туыстан оќ жаудырѓан жау артыќ”, “Ажалы жоќќа айла кµп”, “Т±раќсыз уаќыт т±тамдай-аќ”, “Ќараѓай арасында ќайыњ да т‰зу”, “Саптаѓы орныњ бойыња ќарай, орынды сµйлеу ойыња ќарай”, “Сєбиінде асыѓын б±лдаѓан, есейгенде жасыѓын б±лдар” жєне т.б. Ел ќ±лаѓын елењдетер єлгіндей кестелі сµздер тудыруѓа автордыњ аќындыѓы себепкер екені айтпасаќ та аян.

С.Сауытбеков поэзия саласындаѓы жылдар бойында с±рыпталѓан д‰ниелерін сандыѓынан шыѓарып, кµпке ±сынуѓа ‰лгермей жатыр. Оныњ поэзиялыќ туындылары “¤с, бµбек!”, жуырда жарыќ кµрген “‡лес” деген дербес жинаќтары (екі поэма жєне µлењдері жєне “Ењбек к‰йі” атты ортаќ жинаќтардаѓы топтама жырлары… “аз да болса, саз дегендей ќ±нды сµздер!”

Біз М±зафар Єлімбаевтай сµз зергері, балалар єдебиетініњ білгірі, ќазаќ єдебиетініњ ќадірлі абызыныњ біздіњ б‰гінгі таќырыбымызды ашар т±сын єдейі толыѓымен келтіріп отырмыз. Осы келтірілген ‰зіндініњ єр сµйлемінен ‰лкен ой таратып айтуѓа болар еді. М±нда маќала авторы балаларѓа арналѓан немесе барша єдеби кµркем д‰ниелерге ќойылар талап т±рѓысынан бір-бір ауыз сµзбен пайымдаулар жасаѓан. Мысалы, С.Сауытбеков шыѓармаларыныњ негізгі таќырыбы – адамгершілік, ањыз-єњгімелерініњ кµлемініњ ыќшамдыѓы, шыѓармалар тілініњ сыѓып алѓан жеміс шырынындай кµркемдігі, шыѓарма маќсатыныњ аныќтыѓы, “Адресін дєл тапќандыѓы”, Алтынсарин дєст‰рін жалѓастыруы, ертегілер идеяларыныњ кесектігі, кµркемдік бітімініњ єр алуандыѓы, “бар баѓыттаѓы” дайын формаларды кµшіре салѓан емес, “ж‰рек жылуын дарытќан” тыњ туындылар екендігі, сµз байламдарындаѓы ќ±лаќќа майдай жаѓар саздылыќ, дыбыс ‰ндестігі, ішкі ±йќастар толќыны, т.б. мєселелер кµтерілген.

С.Сауытбековтіњ “‡лес” атты кітабына рецензия жазѓан ќазаќтыњ толаѓай тасќынды, шабытты, дарынды аќыны Ѓафу Ќайырбеков былай депті: “Кітаптыњ бір ќараѓанда кµрінетін ќасиеті оныњ аќын ќолынан шыќќан д‰ниеліктер екендігі. Аќындыќ тіл, сµздердіњ ажары, бейнелеу ќ±ралдарыныњ т‰зулігі, аќынша кµру, сезу – солар арќылы шабыт кµрсету, ењ бастысы – аќындыќ ойлау, кµркем ойлау – осылардыњ кітапта барлыѓы.

Аќынныњ білім-білігі, тіл байлыѓы мол, ±лттыќ салт-дєст‰рге, єдет-ѓ±рыпќа жетік. Оќиѓаны ‰лкен аќындыќ шеберлікпен, кењ тыныспен жырлатты. Орынды, айшыќты тењеулер жаќ±ттай жарќырап, жыр жолдарын т‰рлендіре т‰седі. ¤релі аќындыќ ќуат, біліктілік, тіл ќорыныњ молдыѓы дастанныњ алѓа ќойѓан идея ж‰гін ќиналмай кµтеруіне м‰мкіндік єперген. (“Балуан“ поэмасы туралы. –С.Ж.)”.

“Сейтен аѓаныњ б‰лдіршін бµбектерге ќарата айтќан µлењ сµздерінен таѓылымѓа толы ой µрнектерін, м±ѓалімніњ мейір-тілегіндей аќылмандылыќќа толы дидактикалыќ н±сќаларды жете сезінесіз. Ќарапайым да ќаныќ, сєбидіњ т‰сінік, т‰йсігіне тым жаќын да ±ѓыныќты ой пікірлері автор µлењдерініњ негізгі ќазыѓы, ±стамды ±стын т±стары дегенді ќалай айтамыз” деп жазды жазушы Тµлеген Ќажыбаев С.Сауытбековтіњ 95 жылдыѓына жазѓан “Сейтен аѓа сабаќтары” атты маќаласында (“Шапаѓат”, Кµкшетау университеті, 2003ж. 48-бет.)

Кешелі-б‰гінгі єдебиет µкілдері, ѓалым, жазушылардыњ ой-пікірлерін келтіре отырып, біз Сейтен Сауытбеков шыѓармаларыныњ биік дењгейдегі µрелі, µрісті д‰ниелер, ќазаќ єдебиеті єлемінде µзіндік баѓасы, орыны бар екендігін дєлелдедік деп ойлаймыз. “Єдебиет – ардыњ ісі” -десек, б‰кіл ѓ±мырын ±стаздыќ жолына арнаѓан, жасы 90-ѓа таяѓанша ќолынан ќаламы т‰спеген ардаќты ±стаз-жазушыныњ µзініњ ±лы маќсаты алдында ары таза еді. Оныњ таѓдырыныњ ќиын кезењдерін “Ж±лдыз” журналыныњ 1992 жылѓы №4 санында жарияланѓан (177-бетте) “Біз не кµрмедік” деп аталатын естелік-маќаласынан оќуѓа болады.

Онда 1932 жылѓы аштыќ с±мдыѓын жаза келіп, Алматыдаѓы Ќаз –ПИ-де оќып ж‰рген µзіне елден, єкесінен келген хат мєтінін келтірген. Соныњ бір жерінде: “Адал дєм дегенде, 16 килограмм астыѓымыз ќалѓан. “Жеті жанныњ ќарап отырѓан дєннен жалѓыз п±т нєрін бермеймін” деп таласќан анањныњ аќ б±рымын ќорлап, тартып єкетті. Ендігі сеніп отырѓанымыз, соѓым терісініњ тµрттен бірі. Єжење, тµрт іні-ќарындасыња, аѓаларыња ісік кірді. Б±л меніњ соњѓы хатым болуы ыќтимал! Ќол созуѓа шамањ келмесе баќ±л бол ќ±лыным! Біздер саѓан ризамыз.

Не айтар екен деп, Ѓабит М‰сіреповке барып жаѓдайымды айтып едім, ол: “Биыл бір єкењ емес, ж‰здеген єкењ µледі. ‡йіње барѓанмен, семьяња жєрдем жасай алмай, µзіњ ашыѓып ќаларсыњ. Тілімді ал да, алањ болмай оќи бер”, деді. Біздіњ сµзімізді бір ќарт ана естіп т±рѓан. Ѓабит кетісімен маѓан жаќын келіп:

–Ѓабит айта берсін, єркімніњ єке-шешесі µзіне шал екеумізді ашыѓып ќалар деп алѓызып отырѓан жоќ па. Ж±рт ќырылып жатыр. Шамањ келсе туыстарыња тез жет,-деді. Маѓан Ѓабењнен ананыњ аќылы артыќ сияќты сезілді”.

Сейтен Сауытбековтіњ осы бір маќаласын оќыѓан адамныњ аза бойы болып ќаза болып, мына д‰ниеге µзге кµзќараспен ќарары хаќ:

“Сол топтыњ ішінде, беті к‰лтілдеген ісік, єрі ‰сік, б±ѓаѓы салбыраѓан, жайќындай бойжеткен ќыз ж‰рді. Аяќ басысына ќараѓанда, єлі ќ±рыѓан сияќты, єрењ жылжиды. Жан-жаѓына ќарау да м‰шкіл тєрізді. Меніњ т±сыма келе бере ќ±лап т‰сті. Ќол аяѓы дір-дір етіп жатќан байѓ±сќа ешкім кµњіл аударѓан жоќ. Баќсам, м±ндай ќ±былысќа халыќтыњ еті µліп кеткен екен. Ж‰гіріп барып басын кµтердім. Есін жиып, кµзін ашты. Аты-жµнін с±радым.

–Ќаштым, -деді, -зорлыќшыл жауыздан. ¤зіњ кімсіњ?

–Сейтен дейтін студентпін.

–Мен Шы-ры-ныњ-мын. Амал бар ма, жанымыз бір деген жаннан жол ‰стінде осылай айырылдым.”

Немесе:“Ќалыњ орманѓа кіре бергенімде, ±ялы ќасќыр талап жеген адамныњ бас с‰йегі кµзіме оттай басылды. Аяќ ќолыныњ жіліктері, жеке с‰йектері жол ‰стіне дейін шашылыпты”.

Міне, ауылына келіп, ж±мысќа кіріп ‰й-ішін, 7 жанды аштыќтан аман алып ќалып, тек µз ‰й-іші ѓана емес, ел ішіндегі ж‰генсіздікті жоюѓа жаќтастар тауып, белсене кірісіп, талай бейбаќтыњ µміріне араша болып, одан ¦лы Отан соѓысын басынан кешірген Сейтен ±стаз µз єдеби шыѓармаларында адамгершілікті, адалдыќты, ќиындыќта жол таба білуді, шыдамдылыќ, тµзімділікті, аќылдылыќ, білімділікті жалыќпай жырлаѓан. Оныњ ѓажайып µмірбаяны, µмірден кµрген-т‰йгені, биік парасаттылыѓы, араб, т‰рік, парсы тілдерін, ислам дінініњ мєн-маѓынасын терењ білген єкесі Лиман молланыњ тєрбиесі, одан кейінгі кењес мектебі ќабырѓасында, ќазаќ білім ордаларыныњ ќара шањыраѓы болып саналатын Абай атындаѓы Ќазаќ педагогикалыќ институты ќабырѓасында алѓан білімі, µзініњ табиѓи т‰йсік, дарыны, табанды ізденісі аталы сµз айтар, кемел ќаламгер болып ќалыптасуына жаѓдай жасаѓан еді.

Суреткер – ќоѓам ќайраткері. ¤мірде бір халде, µнерде басќа бір к‰йде кµрінуге болмайды (З.Ќ. 2-том, 74-бет).

¤зініњ к‰реске, адал ењбекке, тєуекел ±мтылысќа, ќайырымдылыќќа толы ±заќ жолы оныњ балаларѓа арнап жазѓан шыѓармаларына мейірім, шуаќ н±ры болып тµгілді. Оныњ бойында суреткерге тєн тума ќабілет, ерекше дарын болѓандыѓы еш жасырын емес. Оѓан оныњ тамаша суретші, єнші, математик, физик, аќын, жазушы, сан тіл білген “полиглот”, аудармашы, зерттеуші, шебер ±йымдастырушы, ел аѓасы, дуалы ауыз аќсаќал болѓаны дєлел. Ал сол тума ќабілет, табиѓи дарынына ќоса ол тањдай ќаќтырар ењбекќор болѓан жан. Оныњ ‰стіне жаратќан ием оѓан ерекше сезімталдыќ пен ањѓарымпаздыќ, жіті баќылаѓыштыќ пен шексіз ќиял берген.

Ќысќасы, С.Сауытбеков бойында єдебиет теориясыныњ ‰лкен дењгейдегі жазушыѓа ќояр талабыныњ бєрі де бар еді.

Кµптеген ѓалым, жазушылардыњ маќалаларында, осы халыќаралыќ конференция ќарсањында еліміз облыстарында, Алматы, Астана ќаласында µткен семинарларда академик Аманжол Ќошанов, профессор Т±рсынбек Кєкішев, аќын Серік Т±рѓынбеков, таѓы басќалар Сейтен Сауытбековтіњ ±лы аѓартушы-±стаз Ыбырай Алтынсарин ‰рдісін жалѓастырушы екендігін тілге тиек еткен-ді. Б±л С.Сауытбековтіњ ењбек жолына, шыѓармашылыѓына берілген шыншыл баѓа деп білеміз. ¤йткені, оныњ µмірдегі ±лы маќсаты, ±лы м±раты -±рпаќ тєрбиесі болатын.

Мектепте м±ѓалімдердіњ сабаќ беру єдіс-тєсілдерін жетілдіріп, сабаќ таќырыптарына орай кµрнекі ќ±ралдар жасап, мектеп іші, класс бµлмелерін суреттермен безендіріп, µзі суретін салѓан маталарѓа оќушыларѓа кестелер тµктіріп, драма, домбыра, хор ‰йірмелерін ашып, мектеп жанынан хайуанаттар паркін, бау-баќша участогін ±йымдастырып, жаз айларында балалармен бірге Есіл бойын жаяу аралап, ауыл-ауылѓа концерт ќоя ж‰ріп, немесе талантты балаларды Алматыѓа жетелеп апарып, арнайы мектеп-интернаттарѓа орналастырып ж‰ріп, ол ќолынан ќаламын тастаѓан жоќ.

Республикалыќ педагогикалыќ оќуларында “Физика” сабаќтарында кµрнекі ќ±ралдарды жасау, “Физика” сабаќтарын оќушылардыњ ењбегімен байланыстыру”, “Математиканыњ басќа пєндермен байланысы, “Мектеп, жан±я жєне ќоѓам тєжірибелерінен атты баяндамалары Ќазаќ ССР Оќу министрлігініњ Маќтау Грамоталарына ие болып ж‰рді.

Сµйте ж‰ре, ол бала тєрбиесіне кµркем єдеби шыѓармалары арќылы да араласуды жµн санады жєне ол салада да айтулы табыстарѓа ќол жеткізді. ¤йткені оныњ бала тєрбиесі жµнінен тєжірибесі аса зор еді, б‰гінгі бала талѓамы мен психологиясын ол жетік білетін. Сондай-аќ ол халќымыздыњ дєст‰рлі ањыз-ертегілермен де жете таныс еді. ¤зі де ќазаќ ауыз єдебиеті ‰лгілерін жинап, орталыќ газет-журналдарѓа жариялап, кітаптар ќ±растырып ж‰рген болатын. Х

алќымыздыњ ќ±нарлы, бейнелі, ѓажайып бай тілін ол толыќ мењгерген еді, араб-парсы, шаѓатай т‰рік тілдерін білуі, ол тілдерден енген сµздердіњ ќазаќ тілінде д±рыс пайдалануы жайынан да мол хабардар еді. Осындай ахуал оны б‰гінгі оќушы талѓамына сай жєне ќ±нарлы, бай тілді ертегілер, ањыздар, дастандар, сюжетті µлењдер, рубаилар мен наќылдар жазуѓа итермелегені даусыз.

Халыќ поэзиясында, халыќ ауыз єдебиетінде бесік жырлары, т±сау кесу жырлары, ойын-сауыќ µлењдері, µтірік µлењдер, табиѓат туралы µлењдер, санамаќтар, мазаќтамалар, наурыз µлењдері, маќал-мєтелдер, ж±мбаќ-жањылтпаштар, ертегі-ањыздар таѓы басќа ‰лгілер бар болса Сейтен Сауытбековтіњ осы аталѓан таќырып, жанрлардыњ ќай-ќайсысына болмасын ќалам тартпаѓаны жоќ. Ќазаќ фольклорындаѓы аталѓан тамаша дєст‰рлерді Абай, Ыбырай, Аќмола, Шєкєрім, Міржаќып, Ж‰сіпбек, Спандияр, С±лтанмахм±т, Сєбит сияќты жазба єдебиетіміздіњ аса кµрнекті µкілдері толыќтырса, Сейтен ±стаз да µз ‰лесін ќосты, жєне ол жанрларды дамытуѓа, жањѓыруѓа ±мтылды. М±ныњ бєрі оныњ бала тєрбиесініњ тєсілдерін жетілдіруге ±мтылысынан туындаѓан еді.

Бала оќытып, к‰нделік бала тєрбиесімен айналысќан ќаламгердіњ жазѓан єдеби шыѓармасыныњ саф алтындай сындарлы болуы ежелден бар ахуал. Мєселен, А.Байт±рсынов, М.Дулатов, Т.Жомартбаев, Ж.Аймауытов, М.Ж±мабаев, Ш.Ќ±дайбердиев, М.Сералин, Є.Ѓалимов, С.Сейфуллин, Б.Майлин, І.Жанс‰гіровтер шыѓармаларында демократиялыќ, аѓартушылыќ-азатшыл баѓыт ±станса, олардыњ дені м±ѓалім болып, бала оќытты, тєрбие ісімен тікелей ш±ѓылданды.

Шын мєнісінде, оќушыѓа, шєкіртке нені айтуды м±ѓалімнен артыќ кім біледі?

“¤лењнен олжа салѓандар” (А.“Балауса” 1993ж.) деген кітапќа жазѓан алѓысµзінде М±зафар Єлімбаев былай деген екен: “Бір шындыќтыњ бетін аша кеткен жµн: балаѓа арнап жазу, баѓалы туындылар беру – баќыт, ќаламгер ‰шін µлшеусіз баќыт!

¤йткені, балалар ‰шін жазу кез келген ‰лкен ќаламгердіњ де ќолынан келе бермейді.

В.Белинский айтќан белгілі ќаѓида бойынша, балалар аќыны боп туу керек!”.

Жалањ уаѓыздан бала мезі болады, сондыќтан ойды ќызыќты етіп, ойнаќы тілмен, ойын арќылы немесе сюжетпен, таѓы басќа тєсілдермен жеткізу керек.

Б±л орайда Сейтен Сауытбеков алѓан асу жеткілікті. Сµзіміз дєлелді болу ‰шін автордыњ єр жанрдаѓы шыѓармалары тоќайластырылѓан “Таѓылым тегі” кітабын параќтайыќ.

Б±л кітапќа “Жарыс ќазан”, “Шілдехана”, “Ат ќою”, “Бесікке салар”, “Баланы ќырќынан шыѓару”, “Иткµйлек”, “Бесік жырлары” сияќты танымдыќ, этнографиялыќ материалдарѓа, “Жањбыр жауѓанда”, “Жазда”, “К‰зде”, “Ќыста”, “Жер т‰гі”, “Жер бедері”, “Ќ±стар”, “Бота”, “Ќ±лыншаќ жєне оныњ болашаѓы”, “Б±зау”, “Ќозы”, “Ќара лаќ”, “Тµрт т‰лікті шаќыру, табиѓат, тµрт т‰лік мал ќасиетін сипаттаѓан т‰сіндірме µлењ-єњгімелерге ќоса, “Мазаќтамалар”, “Жањылтпаштар”, “Ж±мбаќтар”, “Алфавиттік жањылтпаштар”, “Омоним сµздер”, “Метаграммалар”, “Анограммалар”, “Шарадалар”, “Лотогриф”, “Ж±мбаќ айтыстар” берілген.

Бала тєрбиесіне, таным д‰ниесініњ кµк жиегін кењейтуге, оныњ жас ерекшелігіне ќарай жоѓарыдаѓыдай єр т‰рлі жанрларды пайдаланудыњ тиімділігі ерекше, баланы ќ±рѓаќ аќылмен мезі етпеудіњ таптырмайтын бір жолы. Ойын ‰стінде бала сергек отырады, ойын арќылы информацияны тез ќабылдайды.

Мысалѓа, 69-беттегі “¤тірік µлењдердегі”:

Ќаѓаздан шалбар киіп ап,

Ќањтарда балшыќ айдадым.

Масаныњ м±ртын ќиып ап,

Пілдерді матап байладым, -деген ойнаќы шумаќты алайыќ. Єуелі бала ќаѓаздыњ киім боп жарытпасын, ќыс айы ќањтарда жердіњ балшыќ болмасын ањѓарса, іле кµз алдына ызыњдаѓан масаны, оныњ шаѓын т±рќындаѓы дене м‰шелерін, одан алып денелі, зіл-батпан ауыр пілді келтіреді.

Немесе, келесі µтірік µлењ:

Шіреніп мініп шілге,

Сапар шектім Нілге.

Кез болдым бір пілге,

Ќонып т±рѓан г‰лге.

Тµрт тармаѓы бірдей ±йќасќан осы єдемі µтірік µлењніњ де айтары кµп. Бала µзіміздіњ кєдімгі кішкене ѓана ќ±сымыз – шілге шіреніп т±рып атша мініп алып, сон-а-ау Африкаѓа, сарќырап аќќан Ніл µзеніне сапар шегеді. Онда, єрине, піл бар. Біраќ, бір ќызыѓы сол алып піл бойы бір т±там г‰лдіњ ‰стіне бал жинаѓан араша ќ±њжыњдап ќонып т±р. Ќызыќ емес пе? Бала осы шындыќќа жанаспайтын, ќиыспайтын єњгіме арќылы, географиядан да, зоология, биологиядан да сабаќ алып т±рѓан жоќ па? Бастауыш класс сабаѓыныњ жарты минут уаќытын алып, осы µлењді єлдебір таќырыпќа орайластырып, оќып жіберсе бала сергіп ќалмай ма? Ал сергіген бала миына жања таќырыпты тез ќабылдамай ма, ерекше ќиыспайтын балама –тењеу бала есінде оњай саќталып, жадында жатталмай ма?!

Енді, 26-шы беттегі мазаќтамаларѓа келейік?

Олаќ:

Досан олаќ єманда,

Саусаќтарын кеседі.

Дєптер бетін жазуда,

¤шірумен теседі.

Шалаѓай:

Бізде бір ќыз шалаѓай,

‡ш-тµрт жасар баладай.

Дудар басын тарамай

Айнаѓа да ќарамай,

Он екіге келгенше,

Т‰кке отыр жарамай.

¤тірікші

Суайт айтты µтірік,

Ќисынына келтіріп.

Біраќ кейін µкініп,

Жылап отыр µкіріп.

М±ндай µлењдерден бала µз кемшілігін кµріп, достарыныњ мазаѓына ќалмауды ойлап, жинаќы ж‰руге, ±ќыпты болуѓа, µтірік айтпауѓа тырысары сµзсіз.

“Таѓылым тегінде” жаќсы балаѓа айтылар алѓыс сµздер де кµп. Мысалы, “Тіл алѓыш” деген µлењ (27-бет):

‡йді жинап ќаѓады,

Тµлдерге шµп салады.

Мектепке де барады,

Бестік баѓа алады.

¤релі ой, µнегелі µлењ, таѓылымды ойын, танымдыќ маќалалар т±нып т±рѓан осы “Таѓылым тегінде” Сейтен Сауытбековтіњ ел аузынан жиѓан шешендік сµздері де берілген.Белгілі ѓалым-жазушы, “Ж±лдыз” журналыныњ бас редакторы М±хтар Маѓауин Алматыдаѓы 28 сєуір к‰ні µткен семинарымыз ќарсањында жолыќќанымызда:

–Сейтен Сауытбеков ќазаќтыњ зиялы, аќылман, кемењгер ќарияларыныњ соњѓы кµзі сияќты еді. “Ж±лдызѓа” Шаѓырай шешенніњ таѓы басќалардыњ керемет кµне сµздерін жиып, бастырып, єдебиетіміз бен тіліміздіњ баюына µзіндік ‰лес ќосќан еді, -деген болатын. Кµз ж‰гіртсек, оныњ жиып бастырѓан д‰ниелері ±шан-тењіз екен. Мысалы, “Ж±лдыздыњ” 1994 жылѓы 8-саныныњ 205 бетінде Сейтен Сауытбековтіњ жазып алѓан “Тоѓжанныњ ќызбен айтысы” берілген. Айтпаѓымыз осы айтыс 60 шумаќ екен! Ал, “Ж±лдыздыњ” 1993 жылѓы 6 санындаѓы (200-ші бет) “Ел єњгімелері” атты топтамасында: “С‰йіндік Едіге би мен Жєњгір хан”, “Ќ±рымсы шешен”, “‡йсінбай би”, “Мµшке би”, “Асаубай мен Тіленші”, “Н‰ркей аќын”, “Досбол бидіњ бір сµзі”, “Олжабай сµзінен ‰зінді” деген сегіз єњгіме берілген. Оныњ ±заќ жылдар бойы ел аузынан жинап бастырѓан ењбегі бір том боларлыќ. Осы ‰лкен жинаќ –ќорынан с±рыптап, ќысќа да н±сќаларын ол “Таѓылым тегіне” де енгізген. Соныњ бірі 60-беттегі 5-аќ жолдан т±ратын “Тµрт аяќты” деген єњгіме. Мєтінін толыќ келтіре кетейік:

“Єтен деген кісініњ кµзі ќыли екен. Бір ќ±рдасы ж±рт алдында масќараламаќ болып:

–Єтен, айтшы, мен саѓан ќандай болып кµрініп т±рмын?-дейді. Єтен оныњ ойын т‰сіне ќойып: -Сен маѓан тµрт аяќты болып кµрініп т±рсыњ, -депті”.

Єњгіменіњ идеясы балаларѓа “кемтар адамѓа к‰луге болмайды” дегенді ±ѓындыру болса, кітап авторыныњ дєл осы єрі ќысќа, єрі ±ѓыныќты, таѓылымды шешендік сµзді тањдап алуында оныњ педагогтыќ талѓамы жатќаны дер едік. “Таѓылым тегінде” таѓылымды д‰ние кµп, біз б±л кітапты т‰гел ќамтуды маќсат еткен жоќпыз, тек С.Сауытбековтіњ бала тєрбиесі мєселесін кµтеруде єдебиеттіњ сан алуан жанрын жете пайдаланѓан, шебер, талѓамды ќаламгер екендігін дєлелдеуді кµздедік.

Сейтен Сауытбеков м±расын шола т‰ссењіз оныњ ќ±шаќ жетпес ауќымына, µрелі, кењ тынысына, ќанат талар биігіне, кµз жетпес шыњырау терењіне кез боласыз. Академик Аманжол Ќошановтыњ “Сейтен Сауытбеков ќазаќтыњ энцеклопедист ѓалымдарыныњ соњѓысы еді” деген т±жырымына ж‰гінесіњ. 60-тан асќаннан кейін ѓана кітаптарын шыѓаруѓа кµшкен жазушы ќазынасына с‰њгуге ќ±мартасыњ.

Біз µткен жылы Кµкшетау Университетініњ баспаханасынан жарыќ кµрген “Сейтен таѓлымы” атты зерттеу ењбегімізде С.Сауытбековтіњ “Таѓылым тегі”, “¤ртенген µлењ” атты оќулыќ мен деректі повесіне, сондай-аќ “¤с, бµбек!”, “‡лес”, “Аќкµњіл”, “Аќазу арлан” атты балаларѓа арналѓан кітаптарына кењінен тоќталып, талдадыќ. Автордыњ ќазаќ ертегілерініњ байырѓы ‰лгі-маќамын, µзіндік табиѓи ќалпын саќтай отырып, талабына сай дамытып, жетілдіргенін жеткіздік.

Оныњ сюжетті µлењдерініњ тартымдылыѓы, єсері, тєрбиелік мєнін сараладыќ, ертегілеріндегі негізгі идеяныњ баланы білімдарлыќќа, тапќырлыќќа, адамгершілікке ‰ндеу екенін айттыќ. ¤мірден кµргені, кµњілге т‰йгені мол ќарт ±стаздыњ ел аузынан жиѓан єњгімелерініњ де балалар ±ѓымына лайыќ, тєлім-тєрбиесі µз алдына, тіл ±стартуѓа ќосары мол екенін жаздыќ.

Б‰гінгі барлыќ жанры кемелдене дамыѓан ќазаќ балалар єдебиеті µкілдері ќатарына М.Єлімбаев, ¤.Т±рманжанов, Н.Єлімќ±лов, Т.Молдаѓалиев, Ќ.Мырзалиев, С.Ж‰нісов, Є.Табылдиев, Ж.Ќашќынов, таѓы басќаларды жатќызсаќ, осы ќатарѓа Сейтен Сауытбеков есімі де ќосылары хаќ. Балалар жазушысы, ±лы м±ѓалім, аѓартушы-педагог ретндегі оныњ µмірі мен шыѓармашылыќ м±раларын зерттеудіњ біз бастауында ѓана т±рмыз.

Оныњ 15-ке тарта шет елдер тілдерінен тер тµгіп тєржімалаѓан 2206 кітабы мен ќолжазбалары, республика бойынша ж‰лде алѓан екі єліппесі, “¤ртенген µлењініњ” жарияланбаѓан тараулары, Ѓылым академиясы журналына жарияланѓан Абай µлењдеріндегі арабизмдер туралы ѓылыми маќаласы, “Ж±лдызѓа” жарияланѓан маќалалары мен ел аузынан жиѓандары, Республикалыќ педагогикалыќ оќуларында жасаѓан, марапаттарѓа ие болѓан баяндамалары, “Балдырѓан” журналы, “Ќазаќстан пионері” газеттеріне жарияланѓан ертегі, єњгіме, µлењдері, µз жеке архивіндегі єлі жарияланбаѓан кµркем єњгімелері єлі т‰пкілікті зерттеуді ќажет етеді.

Сонда ѓана біз сан ќырлы кемел т±лѓа, таѓдыры ерек жазушы, ±лы м±ѓалімніњ таѓылымды бейнесін толыќ сомдап шыѓа аламыз!