Тэкст, набраны дробным шрыфтам, да вывучэння не абавязковы Усяго 72 пытанні
| Вид материала | Документы |
- Крыніцы вывучэння. Канцэпцыі гістарычнага працэсу, 1915.94kb.
- Файл утрымлівае канчатковы варыянт спісу пытанняў на які вы мусіце адказвуць у час, 734.26kb.
- Требования к оформлению докладов, 11.58kb.
- Статьи, 65.84kb.
- Пытанні да ккр па прадмеце "Гісторыя Беларусі", 924.59kb.
- Пытанні да заліку па спецкурсу "вялікая айчыная вайна савецкага народу", 28.31kb.
- Актуальнасць І неабходнасць вывучэння гісторыі Беларусі. Перыядызацыя гісторыі Беларусі, 36.86kb.
- Правила оформления исследовательских работ (рефератов курсовых, контрольных, диссертационных), 228.26kb.
- Пытанні да экзамену па курсу “гісторыя беларусі”, 43.15kb.
- Экзаменацыйныя пытанні па курсу «гісторыя беларусі» для студэнтаў інжынерна-эканамічнага, 46.46kb.
28. Скасаванне прыгоннага права і рэформы 60-70 гг. ХІХ ст.: асаблівасці іх здзяйснення на Беларусі.
Да сярэдзiны ХIХ стагоддзя ў прамысловасцi Беларусi працягвае пана-ваць дробнатаварная рамесная вытворчасць, а ў аграрным сектары эканомiкi паме-шчыцкая натуральная гаспадарка, заснаваная на выкарыстаннi прыгоннай працы сялян. Разам з уцягненнем Беларусi ў агульнарасiйскi рынак тут узмацняюцца прык-меты новых адносiн, заснаваных не выкарыстаннi наёмнай працы. Умовы рын-ка выводзяць на першыя ролi ў гаспадарчым жыццi тых, хто меў грошы, але не схаваныя ў куфэрак або скарбонку, а пакладзеныя ў банк пад працэнты (“рэнта”, “ранцье”).
Уладальнiкi банкаў, як правiла, былыя купцы, крэдытуць тых, хто гаран-туе вярнуць пазыку з працэнтамi. У лiку жадаючых асоб была частка паме-шчыкаў, якiя не абмяжоўвалiся сваёй натуральнай гаспадарскай i iмкнулiся да пераўтварэння яе ў таварную. Не ўсе з iх маглi прыстасавацца да новых умоў: узятыя крэдыты не заўсёды ўдавалася вярнуць, таму iх закладзеныя маёнткi разам з прыгоннымi сялянамi рабiлiся ўласнасцю крэдытораў. Тыя ж паны, якiя патрацiлi грошы на мадэрнiзацыю гаспадаркi, мелi шанц цесна кантактаваць з рынкам i набываць уласны капiтал. Капiтал [анг., фр., галоўны] – гэта значыць – вартасць, якая не спажываецца, не трацiцца, а пры-носiць дадатковую вартасць у тым, цi iншым эквiваленце] больш актыўна дзей-нiчае ў галiне пр-цi, там, дзе ёсць прадпрыймальнiкi i рынак наёмнай рабочай сiлы.
Найперш, у аснове адносiн памiж работадаўцамi i работнiкамi ляжыць не саслоўная, рэлiгiйная або якая iншая сувязь, а выключна эканамiчны, матэрыяльны iнтарэс. Зразу-мела, што гэты iнтарэс у абодвух бакоў мае палярныя мэты, там не менш гэтая сiстэма значна больш прагрэсiўней за тую, якая, скажам, iснавала ў ватчынных мануфактурах i панскай гаспадарцы.
З уцягненнем Беларусi ў агульнарасiйскi рынак узмацняецца iмкненне часткi мясцовых таваравытворцаў (гаспадароў ман-р, ф-к, з-даў) да павелiчэння аб’ёму прадук-цыi. Частка памешчыкаў не абмяжоўваецца сваёй натуральнай гаспадаркай i iмкнецца да ператварэння яе ў таварную.
Характэрна, што i ў cялянскiм асяроддзi вылучаецца заможная яго част- ка, якая будуе свой дабрабыт не толькi за кошт земляробства, але i з дапамогай промыс-лаў i адыходнiцтва (з дазволу пана).
Лiшак рабочых рук у горадзе стымулюе развiццё прамысловасцi. Наяў-насць у купецтва сродкаў дазваляе наймаць на працу на прадпрыемствы асабiста вольных людзей - рабочых. Але тут узнiкае непераадольная супярэчнасць: высвятляецца, што га-радская купецкая мануфактура (з-д або фабрыка) развiваецца больш паспяхо-ва, паколькi яна iснуе на працы вольнанаёмных рабочых, зацiкаўленых у колькасцi i якасцi сваёй працы.
Памешчыцкiя ж гаспадаркi (у тым лiку мануфактуры), заснаваныя на бясплатнай працы прыгонных, вялiкага прыбытку не даюць. Для пам-каў, та-кiм чынам, iснуюць два спосабы палепшыць свае справы – павялiчыць падат-кi (у тым лiку паншчыну); урэзаць сял надзелы або скарыстоўваць наёмную, больш прадукцый працу парабкаў.
Часцей скарыстоўваецца першы спосаб. У вынiку, падрывалася сама сi-стэма, на якой iснуе памешчыцкая гаспадарка. Бо з разбурэннем сялянскай гаспадаркi, прыходзiць у заняпад i памешчыцкая. Адпаведна, узрастае неза-давальненне сялян i сацыяльна-палiтычная напружанасць у граграмадстве. Такiм чынам, наспела патрэба ў лiквiдацыi прыгоннага права i ператварэння сялян у свабодных вытворцаў. Вiдавочна, што гэтая неабходнасць узмацнялася патрэбай карэннага рэфармавання сац-экан жыцця ўсё Расii, каб назаўсёды не за-стацца на задворках Еўропы.
У Бельгii i Англii ўжо будавалася мятро, а ў Расii толькi праектавалася чыгунка. Няздольнасць рускiх паруснiкаў процiстаяць англа-французскiм па-раходам, агульная тэх-нiчная адсталасць абумовiла катастрафiчны для Расii ход Крымскай вайны (1853-56).
Шэраг карэнных перамен стаў магчымым з прыходам на трон у 1855 г. Аляксандра II неўзабаве пасля смерцi бацькi Мiкалая I. Гэта быў чалавек лiберальных поглядаў i еўрапейскай адукацыi. Ён ўсведамляў негатыўнае ўздеянне прыгонніцтва: толькi ў Расii cяляне знаходзiлiся ў стане нявольнiкаў, быццам негры ў Амерыцы. Яшчэ ў сакавiку 1856 г. цар выступiў з прапановай аб скасаваннi прыгоннага права перад мас-коўскiм дваранствам. Асноўныя спрэчкi павялiся адносна спосабаў вызвалення – з зямлёй, цi без яе. Важнае месца ў спрэчках займала пытанне, ад чыйго iмя адбудзецца вы-зваленне. I нарэшце, калi i дзе пачынаць рэформу.
Напярэдаднi сялянскай рэформы цар цесна супрацоўнiчаў з Вiленскiм губернатарам Назiмавым. Створаны ў 1857 г. Сакрэтны камiтэт вырашыў распачаць яе менавiта тут, у Заходнiм краi таму, што:
1. праведзеная тут iнвентарная рэформа пэўным чынам падрыхтавала ад-паведную глебу; 2. пачатак рэформы мог прадухiлiць уздзеянне польскага на-цыянальна-вызваленчага руху на беларускiх сялян. 3. менавiта лiтоўска-бе-ларускiя памешчыкi раней за ўсiх распрацавалi праекты рэформы;
У лiстападзе 1857 г. з дазволу цара стваралiся губернскiя дваранскiя ка-мiтэты (20 чал.) па падрыхтоўцы скасавання прыгону. Пры гэтым Вiленскi, Гродзенскi, Ковенскi камiтэты выказалiся за вызваленне сялян без зямлi.Там, дзе землi былi лепшымi i яны давалi большы прыбытак, памешчыкi iмкнулiся захаваць яе за сабой. Тым не менш, урад Мiлюцiна прызнаў неабходнасць вызвалення сялян менавi-та з зямлёй. Адразу ж узнiкла тэндэнцыя да згону сялян на горшыя ўчасткi або iх (участкаў) абрэзка. Адначасова павялiчылася колькасць агароднiкаў i кутнiкаў.
У лютым 1858 г. Сакрэтны камiтэт быў пераўтвораны ў Галоўны к-т па сялянскай справе. Прыкладна ў той жа час нават шчыры працiўнiк царызма А. Герцэн у сваiм земежным выданнi “Колокол” называў Аляксандра II “магутным дзеячам, якi адкрывае новую эру для Расii”.
Нарэшце, 19 лютага 1861 г. закон аб скасаваннi прыгоннага права быў надрукаваны ў выглядзе Манiфеста i “Палажэнняў 19 лютага”, дзе асвятлялiся ўсе правы i абавязкi сялян. У манiфесце асобна падкрэслiвалася, што адмена прыгоннiцкага права адбылася па iнiцыятыве “высакароднага дваранства”. Тут жа ўказвалася, што на працягу 2 год да 1863 года сяляне павiнны былi выконваць асноўныя павiннасцi на карысць паноў, каб даць iм магчымасць кампенсаваць страту раб-каў i часткi маёмасцi.
У агульных палажэннях указвалася сiстэма кiравання вёскай, збору падаткаў, адносiн з уладамi.
Аграрная рэформа адбывалася на аснове 17 заканадаўчых актаў, агуль-ных i мясцовых палажэнняў i правiлаў, апублiкаваных у сакавiку-маi 1861 г. Паводле Агульнага палажэння, уласнiкам зямлi заставаўся памешчык i частка яе адводзiлася для надзялення сялянства, але за выкуп (!) На працягу 10 год селянiн абавязаўся апрацоўваць свой надзел i акрамя таго – выконваць пэў-ныя павiннасцi на карысць пана: у Вiцебскай i Магiлёўскай губ. - 40 мужчынскiх i 30 жаночых дзён у год або 8 рублёў чыншу. Да часу поўнага выкупу яны лiчылiся часова абавязанымi i маглi пакiнуць пана толькi з яго дазволу.
У Магiлёўскай i Вiцебскай губернях, дзе пераважала абшчыннае, а не падворнае землекарыстанне, памер надзелаў вагаўся на 1 душу ад 4 да 5 дзе-сяцiн (па вышэйшай норме) да 2 - 1 (па нiжэйшай). Тут жа захоўвалася i “кру-гавая парука”.
У Мiнскай, Вiленскай i Гродзенскай, дзе пераважала падворнае землека-рыстанне, зямля засталася за сялянамi, хаця памешчык меў права абрэзаць iх надзелы. Павiннасцi скарачалiся на 10%, не болей 3 руб і 23 дзён адпрацоўкi з дзесяцiны. Кругавая парука для выплаты дзяржпадаткаў i падушнай подацi.
Лес пераходзiў ва ўласнасць пана; выганы, сенажаць, паша – у агульнае карыстанне.
Выкупная сума вызначалася праз 6%-ую капiталiзацыю гадавога чыншу. Калi чынш з сялянскага надзела за год складаў 6 рублёў у год, то агульная сума, якую селялiну трэба было заплацiць, складала 100 рублёў (6 р.- 6%, 100 р. - 100%) Калi селянiн атрымоўваў поўны надзел, то мусiў адразу выплацiць 25%, калi няпоўны, то 20%. Астатняе плацiла дзяржава. Выкупныя плацяжы меркавалася спаганяць на працягу 49 гадоў па цэнам, часам утрая вышэй за рынкавыя.
Сяляне спадзявалiся на значна большае за тое, што атрымалi. У вынiку да лiпеня 1861 г. на Беларусi адбылося 370 выступленняў. Гэтая акалiчнасць, а таксама вы-ступленне К. Калiноўскага, прымусiлi ўрад выдаць 1 сакавiка 1863 года указ аб лiквiдацыi становiшча “часоваабавязанага”, са знiжэннем выкупных плацяжоў на 20%. У жнiўнi 1863 г. сялянству вярнулi землi, страчаныя iм да рэформы.
Самае адметнае ў рэформе 1861 г. – гэта набыццё сялянамi асабiстай во-лi. Чалавек меў уласнае права на маёмасць, набываў магчымасць выбару за-нятку. Зямельная рэформа не знiшчыла малазямелле i не дазваляла большас-цi сялянству выбiцца з галечы. У шэрагу з наступнымi названая рэформа зна-чна спрыяла развiццю капiталiзма i фармiраванню буржуазнага грамадства.
Судовая, гарадская, ваенная, школьная i цэнзурная рэформы
Вызваленне сялян ад прыгону з’явiлася першай i не апошняй рэформай Аляксандра II, якi стаў на шлях усебаковай мадэрнiзацыi Расiйскага гра-мад-ства на ўзор вядучых еўрапейскiх краiн.
У лiку наступных рэформ варта назваць судовую, прынятую ў лiстапа-дзе 1864 г. Асноўныя яго прынцыпы: усесаслоўнасць, нязменнасць суддзяў, незалежнасць суда ад адмiнcтрацыi, вусны характар, спаборнасць i галос-насць судовага працэсу.
Пры разглядзе крымiнальных спраў прадугледжваўся ўдзел прысяжных засядацеляў. Iнтарэсы абвiнавачваемых абаранялi прысяжныя павераныя (адвакаты). Мiкалай I неяк сказаў: “Хто пагубiў Францыю, як не адвакаты. Хто былi Мiрабо, Марат, Робесп’ер. Не, пакуль я буду, у Расii не патрэбны адвакаты, без iх пражывём”. Новы цар, як вiдаць, меў на гэты конт iншую думку. Адвакатура складалася з прысяжных i пры-ватных павераных. Роля яе на працэсах, дзе адсутнiчалi прысяж засядацелi, была вельмi значнай.
Icнавала сicтэма судовых устаноў: мiравы суд (1 суддзя), з’езд мiравых суддзяў, акруговыя суды (у губернях), судовыя палаты (некалькi губерняў). Выш iнстанцыя – cенат [сенатары прызначалiся царом]. Нагляд за судамi здзяйснялi пракуроры на чале з ген-пракурорам (ён жа мiнiстр юстыцыi).
Нягледзячы на ўсесаслоўны суд, асобныя справы разглядалiся ў валас-ных судах (для сялян), кансiсторыю (духоўны суд) i ваенныя суды (палкавы, акруговы i галоўны). На час вайны - Галоўны палявы ваенны суд.
Мiравы суддзя павiнен быў быць не маладзей за 25 год, мець не менш 400 дзес. зямлi (i нават больш) або нерухомасцю не менш за 15 тыс руб., мець вышэйшую, сярэднюю адукацыю або 3 гады стажу. Спiс асоб для выбараў на пасаду суддзi павiнен быў зацвярджацца губернатарам. Вось табе i незалежнасць суда ад адмiнiстрацыi!
Акруговы суд прызначаўся iмператарам па прадастаўленнi мiнiстра юс- тыцыi. У гэтым судзе быў iнстытут прысяжных засядацеляў. Пасля таго, як Пецярбургскi акружны суд, якi ў 1878 г. разглядаў справу аб замаху В. I. Засулiч на гра-даначальнiка Трэпава як справу крымiнальную, г. зн. з прысяжнымi засядацелямi, вынес ёй апраўдальны прысуд, падобнага кшталту справы перадавалiся ваенна-акруговым судам.
На Беларусi судовая рэформа пачалася пазней, толькi ў 1872 г. Пры гэ-тым суддзi ў мiравых судах не абiралiся, а назначалiся мiнiстрам юстыцыi. Акруговыя (губернскiя) суды сталi стварацца з 1877 г. Пры гэтым у суддзi не дапускалi каталiкоў, а яўрэяў i ў засядацелi. У 1883 г. была заснавана Вiлен-ская судовая палата (Вiлен, Грод, Ковен i Мiн губ.) (Магілёў– да Кiева).
Ваажнейшая роля надавалася земскай рэформе Пасля рэформы 1861 г. царызм сутыкнуўся з моцным iмкненнем дваранства атрымаць доступ да дзяржаўнага кiравання. Меркавалася пачаць з-за рэфармавання Дзяржаўнага Савета шля-хам прадстаўнiцтва ад губернскага дваранства, а потым перайсцi i да земстваў. Але цар “забра-каваў“ праект i нацэлiў на земскую рэформу. Для iх абрання меркаваўся падзел выбаршчыкаў на тры курыi: прыватныя землеўладальнiкi, гарадскiя грамадствы i сельскiя грамадствы пры перша-ступеннай увазе маёмаснага цэнзу. Такiм чынам, падаўляючую перавагу набывалi дваране. Хацелi стварыць i валасн земствы, але з-за магчымасцi перавагi ў iх сялян, перадумалi. Прынятая ў сту-дзенi 1864 г. яна павiнна была заснаваць у паветах i губернях устаноў мсяцовай гаспадаркi, асветы, медыцыны, падатковай сiстэ-мы, але фактычна яе ажыццяўленне на Беларусi пачалося значна пазней – у 1911 г. , i то толькi ва ўсходнiх губернях.
Гарадская рэформа адбылася на Беларусi пазней на 5 год, у 1875 г.
Паводле яе шляхам бессаслоўных выбараў стваралася гарадское сама-кiраванне – дума на чале ўправы i гарадскога галавы.
Усе выбаршчыкi, меўшыя права выбiраць падзялялiся на тры групы (ку-рыi) у залежнасцi ад колькасцi выплочваемых падаткаў i абiрала трэцюю частку гласных. Дума падпарадкавалася сенату, але на яе меў уздзеянне i гу-бернатар. Гарадскi галава зацвярджаўся МУС, у дробных гарадах – губер-натарам. Думы займалiся гарадской гаспадаркай.
Ваенная рэформа Значна тармазiлася старымi генераламi мiкалаеўскай эпохi. Так, ваенны мiнiстр Далгарукаў скiраваў энергiю за змену формы ў першую чаргу генералам. “И обновлённая Россия надела красные штаны!” казалi гумарысты. Толькi з прыходам Мiлюцiна яна пачалася ў 1862 са ства-рэння 15 ваенных акруг i скарачэння тэрмiну службы да 6 -7 (на флоце) год. Але рэкруцкая сiстэма набору яшчэ заставалася. Навацыя: браць не 3 з 1000, а 4 з тым, каб можна было пасля пэўнага тэрмiна службы адпускаць яго ў запас. Узняў пытанне аб лiквiдацыi кадэцкiх карпусоў, наладзiць службу забеспячэння войска. Яму ўдалося скарацiць рэгулярнае войска на 34,4% да 742 тыс, але i падрыхтаваць каля паўмiльёна запаснiкоў
Пасля блiскучай перамогi Прусii над Францыяй па прапанове Мiлюцiна ажыццявiўся новы прынцып камплектавання рускай армii. Законам 1874 г. уводзiлася ўсеагульная воiнская павiннасць (з 21 да 41 год). Праўда,бралi не ўсiх (чукчаў, якутаў). Не бралi таксама адзiных сыноў, кармiльцаў i г. д. Слу-жба, бестэрмiновы адпачынак, 5 год запасу, i да 41 апалчэнне.
Тэрмiн службы асоб з вышэйшай адукацыяй складаў 6 мес., гiмназii 1, 5 года, гарадскога вучылiшча - 3, пачатковай школы - 4 гады. Асобыя ўмовы для асоб з мастацкай адукацыяй. Сярод афiцэраў было шмат палякаў, зато нi-воднага яўрэя. 1 студзеня 1874 г. цар зацвердзiў Статут аб вайсковай павiн-насцi i падпicаў спецыяльны Манiфест з гэтай нагоды. Такiм чынам, i царскае войска стала жыць па нормах буржуазнага права. Ужо першыя рэформы яе прынеслi плён пад час руска-турэцкай вайны 1877-78 гг.
Школьная рэформа 1864 г. абвяшчалася ўсесаслоўнай. “Палажэнне аб пачатковых народных вучылiшчах” дазваляла iх адкрываць арганiзацыям i нават прыватным асобам. Гэта быў моцны ўдар па дзяржаўна-царкоўнай ма-наполii на народную асвету. Праўда, глаўнейшай задачай пачатковай школы было “укараненне ў народзе рэлiгiйных i маральных паняццяў”, таму ў ёй вы-кладаўся “Закон божы”, якi меў прыярытэт перад навучаннем грамаце, i ча-тыры правiлы арыфметыкi.
Сярэдняя школа набыла свой статут у лiстападзе 1864 г. i прадуглед-жвала ўсесаслоўную платную адуккцыю. Гiмназii падзялялiся на класiчныя i рэальныя (пазней, вучылiшчы). Пасля класiчных гiмназiй без экзаменаў ва ун-ты; пасля рэальных, як правiла, у тэхнiчныя вну.
Сярод недахопаў важнейшы той, што з-за платай адукацыi доступу да яе працоўныя масы не мелi. Акрамя таго, руская школа – cродак русiфiкацыi. Свецкiя школы на нацыянальных мовах забаранялiся. Неўзабаве быў уве-дзены працэнт навучэнцаў-яўрэяў.
У 80-я гады становiшча ў адукацыi змянiлася. У пачатковых царкоўна-прыходскiх школах узмацнiўся рэлiгiйны змест; дзецям нiжэйшых саслоўяў нельна было паступiць у гiмназii нават за грошы. Каб паступiць ва унiвер-сiтэт трэба было прастаўляць характарыстыку аб дабранадейнасцi.
У 1863 г. была адноўлена аўтаномiя унiверсiтэтаў. За парэформенны час у дадатак да iснаваўшых у Маскве, Пецярбурзе, Варшаве, Казанi, Кiеве, Юр’-еве, Гельсiнфорсе ун-ты ўзнiклi ў Адэсе (Наварасiйскi ун-т), Томску. Сваiх, размешчаных на тэрыторыi Беларусi вну, не iснавала.
Што датычыць цэнзурнай рэформы 1865 г. (1862 часовыя правiлы аб друку), то яе значнасць у параўнаннi з папярэднiмi была яшчэ невялiкай. Но-вы цэнзурны статут скасоўваў папярэднюю цэнзуру для твораў, менш як 10 друкаваных аркушаў, а для перакладаў - 20. Выданнi меных памераў цэнзура-валiся абавязкова. Для ўсiх выданняў захоўвалася цэнзура царкоўная. Акра-мя ўрадавай прэсы, стала з’яўляцца прыватная (“Минский листок”). Паводле закону аб друку, прыватныя газеты таксама падлягалi цэнзуры.
У вынiку ажыццяўлення рэформ, расiйскае грамадства прасунулася далёка наперад у напрамку прававой грамадзянскай супольнасцi, дзе пануе не паходжанне чалавека або яго матэрыяльны стан, а закон. Гэта дало падставы некаторым сучасным дзеячам назваць Аляксандра II царом-рэвалюцыянерам. Але гэта, на нашу думку, ужо занадта, бо на падзел улады нават з дваранамi ён не пайшоў. Расiя па-ранейшаму заставалася не кан-стытуцыйнай, а абсалютнай манархiяй. Як адзначаў Ленiн, “... пасля 1861 года развiццё капiталiзму ў Расii пайшло з такой хуткасцю, што ў некалькi дзесяцiгоддзяў здзейснiлiся пераўтварэннi, якiя занялi ў некаторых старых краiнах Еўропы цэлыя вякi” (Т. 20. с. 174).
Акрамя таго, у адносiнах да Беларусi названыя рэформы мелi свае спецыфiчныя асаблiвасцi, выклiканыя, галоўным чынам, моцнай апазiцый-насцю польскага i яўрэйскага насельнiцтва да самаўладдзя. Усё ж асноўныя прыкметы старога ладу былi яшчэ непераадольнымi: гэта абсалютная манархiя i памешчыцкае землеўладанне.
29. Паўстанне 1863-1864 гг. і яго ўплыў на палітыку самаўладзя ў беларускіх губернях.
Нацыянальна-вызваленчае паўстанне супраць царызму, якое адбылося ў 1863 г. у Польшчы i а Беларусi з мэтай аднаўлення РП. Рыхтавалася поль-скiмi i беларуска-лiтоўскiмi нацыянальна-вызваленчымi арганiзацыямi.
Да 1861 г. у Польшчы адбылося ўтварэнне двух лагераў белых i чырво-ных (правае i левае крыло). Пераважную большасць чырвоных складалi шля-хецкiя рэвалюцыянеры, якiя ў сваей праграме на першае месца ставiлi аднаў-ленне польскай дзяржавы ў межах былой РП, г. зн. з уключэннем у яе склад Лiтвы, Беларусi i Правабярэжнай Украiны. Галоўную ролю ў рэалiзацыi гэтага плана адводзiлася шляхце, а дапаможную - сялянству. Памешчыкам абяцалi заха-ваць iх землеўладанне i аплацiць за кошт дзяржавы зямлю, адведзеную пад сялянскiя надзелы; сялянам — перадаць ва ўласнасць без выкупу i часова-абавязаных адносiн надзелы, якiя яны атрымалi па рэформе 1861 г. Прад-угледжвалася ўраўнанне грамадзянскiх правоў сялян i шляхты, замена па-душнага падатка падымным i замена 25-гадовай рэкрутчыны 3-гадовай вай-сковай службай у сваiм краi, аднаўленне ўнiяцкай царквы.
Такую праграму распрацаваў створаны восенню 1861 г. у Варшаве Цэн-тральны нацыянальны камiтэт (ЦНК), кiруючы орган “чырвоных”.
Падрыхтоўку паўстання на Беларусi i Лiтве з лета 1862 г. узначалiў Лi-тоўскi правiнцыяльны камiтэт у складзе Вiкенцiя-Канстанцiна Сымонавiча Калiноўскага (1838-1864, в. Мастаўляны, Гродзенскай губ.), Звяждоўскага, Ражанскага, Вярыгi. У кастрычнiку 1862 г. яго старшыней стаў К. Калiноўскi, Галоўная яго iдэя заключалася ў тым, каб аб’яднаць сялянскi антыпамешчы-цкi рух з нацыянальна-вызваленчым. У адрозненне ад многiх iншых “чырво-ных” - шляхецкiх рэвалюцыянераў, ён бачыў асноўную сiлу паўстання ў ся-лянстве, у працоўным народзе. Ён бачыў таксама саюзнiка ў народзе рускiм у барацьбе супраць царызма.
Калiноўскi выступаў за надзяленне сялян зямлёй; лічыў неабходным прадастаўленне Лiтве i Беларусi права на самавызначэнне ў межах РП. Свае погляды па праграмных пытаннях ён выказваў у газеце “Мужыцкая праўда”, якую выдаваў разам з Урублеўскiм i Ражанскiм з лiпеня 1862 па красавiк 1863 г. Кожны нумар пачынаўся зваротам “Дзецюкi”, а заканчваўся подпiсам – “Яська-гаспадар з-пад Вiльнi”. Таксама “Сцяг (Хоронгев) свабоды” на польскай мове. З восенi 1862 дзейнiчае нелегальна пад iмёнамi Макарэвiч, Чарноцкi, Хамавiч або Хамуцiус, Вiта-жэнец.
Пачатак паўстання быў вымушаным, паколькi царскi ўрад у студзенi 1863 абвясцiў у Царстве Польскiм аб рэкруцкiм наборы ў войска па iмянных спiсах шляхецкай моладзi, якая рыхтавалася да паўстання. Такiм чынам, фактар нечаканасцi быў паўстанцамi страчаны.
10 студзеня 1863 ЦНК выcтупiў з заклiкам узняцца на паўстанне супраць самаўладдзя з мэтай дамагчыся дзяржаўнай самастойнасцi i незалежнасцi РП. У выданым Манiфесце абвяшчалiся дэмакратычныя правы i свабоды ўсiх пластоў на-сельнiцтва. Два аграрныя дэкрэты ўтрымлiвалi ўмовы будучай зямельнай рэформы.
Рашэнне варшаўскага ЦНК аб пачатку паўстання 22 студзеня 1863, пры-нятае без узгаднення з ЛПК, абурыла Калiноўскага. Але манiфестам ад 1 лю-тага 1863 ЛПК заклiкаў насельнiцтва Лiтвы i Беларусi падтрымаць яго. Пры гэтым ЛПК, ператварыўшыся у Часовы правiнцыяльны (рэвалюцыйны) ўрад Л. i Б., апублiкаваў праграму паўстання.
Першыя паўстанцкiя атрады прыйшлi на Беларусь з Польшчы ў канцы студзеня 1863 г. Фармiраванне мясцовых атрадаў пачалося ў сакавiку-краса-вiку 1863 (вiцебскiя, гродзенскiя, магiлёўскiя, мiнскiя). Як правiла, гэтыя вы-ступленнi падаўлялiся ў самым пачатку. Да найбольш значных акцый ў Беларусi варта аднесцi захоп 24 красавiка 1863 г. горада Горкi атрадам Л. Звяждоўска-га з дапамогай студэнтаў Горы-Горацкага земляробчага iнстытута i бой пад Мiлавiдамi (тады Cлонiмскi павет) у маi 1863. Баявыя дзеяннi паўстанцаў з-за несуразмернасцi iх сiл з урадавымi мелi вымушана партызанскi характар.
У пачатку сакавiка 1863 г. да паўстання далучылася частка буйных па-мешчыкаў i буржуазii (т. зв. белыя), якiя да гэтага часу ставiлiся да яго не-прыхiльна, бо разлiчвалi дамагчыся аднаўлення польскай дзяржаўнасцi пры дапамозе заходнiх краiн. Спробы “чырвоных” узняць усё сялянства напалоха лi iх. З мэтай усталяваць свой кантроль за ходам падзей “белыя” 10 сакавiка 1863 фактычна захапiлi ў свае рукi кiраўнiцтва паўстаннем. 11 сакавiка быў расфармiраваны Часовы ўрад Лiтвы i Беларусi i заменены Аддзелам кiраў-нiцтва правiнцыямi Лiтвы, старшынёй якога стаў памешчык Гейштар. Агуль-нае кiраўнiцтва ўзброеным паўстаннем у маштабах Польшчы - Траўгут.
Каб адцягнуць сялян Беларусі ад удзелу ў паўстанні, урад выкарыстоў-ваў падман (маўляў, паны хочуць аднавіць прыгон), а таксама прыняў i пэўныя экана-мічныя захады. Спынялiся часоваабавязаныя адносiны сялян, яны пераводзi-лiся на абавязковы выкуп, пры гэтым выкупныя плацяжы панiжаліся на 20%. З др. боку, вескi, падтрымаўшыя паўстанне, падвергліся жорсткiм рэпрэсіям. Сац-эканамчная праграма паўстання была для сялян малапрыцягальнай, а iдэя аднаўлення дзяржавы ў межах 1772 г — зусiм чужой. У выніку, толькi частка беларускіх сялян падтр паўстанне (18% — сяляне- касiнеры).
У адзiнаборстве з расiйскай армiяй адносна нешматлiкiя, дрэнна узброе-ныя паўстанцкія атрады былi асуджаны на паражэнне. Падаўленнем паў-стання на тэрыторыі Беларусі i Лiтвы з мая 1863 займаўся новы вiленскі ге-нерал-губернатар М. Мураўеў (“вешальнiк”), якi атрымаў ад Аляксандра II надзвычайныя паўнамоцтвы. Ён прымусiў многiх “белых“ адмовiцца ад пад-трымкі паў-стання. У такiх ўмовах Варшаўскiм урадам Калiноўскаму былi перададзены паўнамоцтвы камiсара i ўлетку 1863 зноў становiцца кiраўнiком вiленскага паўстанцкага цэнтра (так званы “Чырвоны жонд”).
Аднак дабiцца пералому ў ходзе барацьбы ен ўжо не здолеў; да пачатку верасня 1863 паўстанне на Беларусі i Лiтве было жорстка падаўлена. У cту-дзенi арыштаваны, пасаджаны ў дамiнiканскую турму, а 10 сакавiка 1864 “дваранiн Калiноўскi”, нягледзячы на права быць расстраляным, быў публiч-на павешаны на гандлёвай плошчы Лукiшкi
Царскi ўрад жорстка расправіўся з удзельнікамі – 128 чал. пакарана сме-рцю, 12 483 чал — катарга i пасяленне ў Сiбiр. Маенткi памешчыкаў, што ме-лi дачыненне да паўстання, канфіскаваны ў казну i на iльготных ўмовах пра-давалiся генералам i чыноўнікам. Закрыты касцёлы. Закрылi адзiную вну — Горкi. Многiя мясцовыя настаўнікі, урачы, чыноўнікі пераведзены на працу у цэнтральныя губ Расіі, на iх месца запрошаны новыя.
Чарговая хваля русіфікацыі. У Беларусі i Лiтве быў усталяваны рэжым, накiраваны на памяншэнне польскага i узмацненне рускага ўплыву. “Што не зрабiў рускi штык, даробiць руская школа”. Рэпрэсii cупраць каталiцтва. За-крыццё Мiнскай дыяцэзii. Насаджэнне праваслаўя (“мураўёўкi). У цэлым жа апазiцыйнасць шляхты да царызма засталася нявыкараненай.