Geum.ru

Тэкст, набраны дробным шрыфтам, да вывучэння не абавязковы Усяго 72 пытанні

Вид материалаДокументы

Содержание


27. Крызіс прыгоніцкай сістэмы ў сярэдзіне ХІХ ст. Прамысловы пераварот і асаблівасці яго ажыццяўлення на Беларусі.
Чыгуначнае будаўніцтва
Подобный материал:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   36

27. Крызіс прыгоніцкай сістэмы ў сярэдзіне ХІХ ст. Прамысловы пераварот і асаблівасці яго ажыццяўлення на Беларусі.


У канцы XVIII першай палове XIX ст. у Беларусі, як і на астатняй тэ-рыторыі Расійскай імперыі, праходзіў працэс разлажэння феадальна-прыгон-ніцкіх адносін і фарміравання новага капіталістычнага укладу. Новыя формы гаспадарчага жыцця праяўляліся ў росце таварнасці сельскай гаспадаркі, паве-лічэнні колькасці вольнанаёмных рабочых, развіцці ўнутранага і знешняга рынку і г.д.

Сельская гаспадарка з'яўлялася асноўнай сферай народна-гаспадарчай дзейнасці ў дарэформеннай Беларусі. Большая частка зямельных угоддзяў нале-жала памешчыкам. Так, напярэдадні рэформы І861 г. яны валодалі 40 % усёй зямлі. Беларусь – край зямельных магнатаў. У Мінскай губерні буйнейшымі землеўладальнікамі былі Радзівілы. Ім належала 50 маёнткаў, 15о тыс. дзе-сяцін зямлі і каля 40 тыс. сялян. Вітгенштэйны валодалі 500 тыс. дзеся-цін і 600 тыс. прыгонных сялян, ім належала да 100 маёнткаў. Паскевічы толькі ў адным Гомельскім маёнтку валодалі 213 тыс. дзесяцін зямлі.

Развіццё таварна-грашовых адносін вымушала памешчыкаў ісці на па-шырэнне сваіх зямель за кошт сялянскіх надзелаў, распашкі новых і зямель, вырубкі лясоў. Асобныя памешчыкі рабілі спробы перабудовы сваіх гаспа-дарак па заходнееўрапейскаму тыпу. Яны выкарыстоўвалі працу наёмных рабочых, сеялі сартавым насеннем, вырошчвалі пародзістую жывёлу, будавалі прадпрыемствы па перапрацоўцы сельскагаспадарчых прадуктаў.

У першай палове XIX ст. больш выразна пачынае вызначацца спецыя-лізацыя сельскагаспадарчай вытворчасці па губернях Беларусі. У Мінскай, на поўдні Віцебскай, поўначы Магілёўскай губерняў пашыраліся пасевы бульбы, цукровых буракоў, лёну, канапель і іншых тэхнічных культур. У канцы 50-х гг. XIX ст. у Беларусі пад бульбу адводзілася амаль 1/5 частка пасяўных плошчаў, прызначаных пад гэтую культуру па ўсёй Расіі.

Беларускія памешчыкі пашыралі таксама пасевы цукровых буракоў. Так, плошчы пад буракамі павялічыліся з 800 дзесяцін у І848 г. да 2400 дзесяцін у 1852 г., а вытворчасць цукру ўзрасла ў шэсць разоў. Значнымі былі і пасевы лёну.

У Мінскай і Гродзенскай губерні пачыналі распаўсюджвацца мяса-ма-лочная жывёлагадоўля і авечкагадоўля. Ад 2 тыс. да 2,5 тыс. авечак мелі гаспадаркі Радзівілаў, Вітгенштэйнаў і інш. Атрыманая воўна ішла на мяс-цовыя суконныя прадпрыемствы, а таксама вывозілася ў Польшчу. Усё больш значны характар набывалі вырубкі лесу памешчыкамі на продаж, які пастаўляўся ў еўрапейскія краіны.

Аднак большая колькасць памешчыкаў імкяулася павялічыць даходы сваіх маёнткаў шляхам узмацнення эксплуатацыі сялян. Па-ранейшаму асноўнымі формамі сялянскіх павіннасцей заставаліся паншчына і аброк. У 1858 г. з усёй колькасці памешчыцкіх сялян на паншчыне было занята 96.9% і З,1 % знаходзілася на аброку. Акрамя паншчыны сяляне выконвалі і іншыя павіннасці, напрыклад будаўнічыя работы, дарожную і вартаўнічую павіннасці і г.д. Не менш цяжкім было становішча і дзяржаўных сялян.

Нягледзячы на гэта элементы капіталізму пранікалі і ў сялянскую гас-падарку. Яна ўсё больш звязвалася з рынкам.

Расла колькасць базараў і кірмашоў, дзе сяляне гандлявалі сваёй прадук-тамі. Сяляне наймаліся на розныя работы, пачалі займацца адыходнымі промысламі. Паглыблялася маёмаснае расслаенне. 3 аднаго боку, рос пласт заможных сялян, купцоў, гандляроў, а з другога — частка збяднелых сялян.

Адной з праяў крызісу прыгонніцкай сіетэмы з'явіўся шырокі сялян-скі рух. Так, калі ў першай чвэрці XIX ст. адбылося 46 хваляванняў, то ў другой трэці – 90. Такое становішча хвалявала царскі ўрад і вымушала яго рабіць канкрэтныя крокі па ўрэгуляванні становішча на сяле.

У 40—50-я гг. XIX ст. праводзілася рэформа ў дзяржаўнай вёсцы. Яе правядзенне бьшо звязана з імем прыхільніка ліберальных пераўтварэнняў Ра-сійскай імперыі міністра дзяржаўных маёмаецей графа П. Кісялёва. Рэформа прадугледжвала тры асноўныя моманты: 1) рэфармаванне сістэмы кіравання дзяржаўнымі сялянамі; 2) так званую "люстрацыю дзяржаўных маёмасцей"; 3) палітыку "апякунства" адносінах да сялян.

У снежні 1839 г. былі падпісаны законы аб новай сістэме кіравання дзяржаўкай вёскай у заходніх губернях. Так, у губернях ствараліся паве-ты, а ў паветах — акругі. Ім падпарадкоуваліся валасныя праўленні і суды, а апошнім у сваю чаргу — сялянскія старасты, соцкія і г.д. Паводле пала-жэння аб люстрацыі (апісанне дзяржаўных уладанняў) казённыя сяляне пераводзіліся з паншчыны на аброк, паскаралася расслаенне сялян, праду-гледжвалася заснаванне ў вёсках бальніц, школ, хлебных магазінаў, устанаў-ліваўся сярэдні памер зямельнага надзелу. Арандатары казённых маёнткаў пазбаўляліся права суда над сялянамі. Гэтыя меры некалькі палепшылі становішча дзяржаўных сялян.

Яшчэ ў больш цяжкім стане знаходзіліся памешчыцкія сяляне. Яны фактычна не мелі правоў уласнасці яа сваю нерухомую маёмасць. Спробай урада Расійскай імперыі рэгуляваць адносіны паміж памешчыкамі і іх прыгоннымі з'явілася ўвядзеняе ў Беларусі новых абавязковых інвентароў (гаспадарчага апісання памешчыцкіх маёнткаў). Камітэт па справах заходніх губерняў у 1840 г. пачаў выпрацоўваць умовы рэформы, а фактычнае яе ажыццяўленне пачалося на падставе закона зд 15 красавіка 1844 г. Рэ-форма рэгулявала памеры надзелаў і павіннасцей памешчыцкіх сялян. Аба-вязковыя інвентары былі ўведзены ва ўсіх памешчыцкіх маёнтках Заход-няй і Цэнтральнай Беларусі. Менш паслядоўна рэформа ажыццяўлялася у частцы маёнткау Усходняй Беларусі, якія прылягалі да цэнтральных губер-няў Расіі. Памешчыкі Магілёўскай і Віцебскай губерняў дапускалі маг-чымасць увядзення інвентароў пры ўмове захавання паншчыны тры дні у тыдзень з рабочай душы.

У 1848 г. інвентары былі складзены ва ўсіх маёнтках. Трэба адзначыць, што на ўсім сваім працягу рэформы насілі дваранскую накіраванасць і не былі да канца рэалізаваны. Нягледзячы на тое, што ў сялянскіх гас-падарках некалькі павялічыліся пасевы бульбы, пашырыліся плошчы пад збожжавымі культурамі, рэформы не краналі асноў кіруючага ладу і не пры-пынілі сялянскае абеззямельванне.

Далучэнне Беларусі да Расійскай імперыі дало імпульс для развіцця беларускіх гарадоў і мястэчак. З пачатку ХІХ ст. у Беларусі было 40 гарадоў і значная колькасць мястэчак. Гарады, як і буйныя мястэчкі, заставаліся цэнтрамі рамеснай вытворчасці. Яны забяспечвалі прамысловымі вырабамі не толькі гарадскіх, але і сельскіх жыхароў. Да гарадоў, дзе найболыы добра была развіта рамесная вытворчаець, адносіліся Слуцк і Мінск. У 1800 г. у Мінску налічвалася 1 340 рамеснікаў, у Слуцку — 479. У пачатку ХІХ ст. найбольш развітай галіной была скураная вытворчасць. Рамеснікі займа-ліся таксама вырабам вопраткі, апрацоўкай металу, дрэва і інш. Скураная выгворчасць і выраб абутку былі развіты ў Гродне, Брэсце, Пружанах, Кобрыне. На працягу першай паловы XIX ст. колькасць рамесных прафесій па гарадах Беларусі павялічылася.

Развіццё асобных галін рамёстваў і рост ліку рамеснікаў прывялі да па-велічэння колькасці цэхаў, але капіталістычная вытворчасць падрывала цэха-выя ўстоі і цэхі станавіліся тормазам развіддя вытворчасці.

у 40—50-я гг. узнацніўся працэс перарастання дробных вытворчасцей у прадпрыемствы мануфактурнага тыпу. Мануфактура з'яўлялася прамежка-вай ступенню паміж дробнымі прадпрыемствамі і фабрыкай. На ёй выка-рыстоўвалася ручная рамесніцкая тэхніка і існаваў падзел працы. Былі вотчынныя мануфактуры, заснаваныя на прымусовай працы прыгонных сялян, і мануфактуры капіталістычнага тыпу, на якіх працавалі вольна-наёмныя рабочыя

Першыя капіталістычныя мануфактуры ўзніклі ў канцы XVIII ст.: су-конная каля Гродна (1795), шкляная ў Рагачоўскім павеце (1797). На іх працавалі 40 ч.

У першай трэці ШХ ст. у Беларусі існавала 35 мануфактур капіталі-стычнага тыпу, а ў другой трэці — 56. Напярэдадні рэформы 1861 г. на капіталістычных мануфактурах выраблялася 48 % прадукцыі ўсіх ману-фактур. У адрозненне ад мануфактуры, якая была заснавана на ручной працы, фабрыка ўяуляла сабой вытворчасць з выкарыстаннем машын.

Першыя фабрыкі, як і мануфактуры, у Беларусі былі прыгоннымі. Толькі ў 1845 г. з’явіліся два заводы, на якіх выкарыстоўвалася праца на-ёмных рабочых — цукровы ў Беліцы і мукамольны ў Магілёве. На іх праца-валі 80 рабочых і гэта складала 0,4 % усіх рабочых, 0,04 % прадпрыемстваў і 0,7 % прадукцыі беларускай прамысловасці. У 1880 г. у Беларусі працавалі 12 капіталістычных фабрык: цукровыя, мукамольныя, лесапільныя і інш. На іх долю прыходзілася 40% прадукцыі ўсіх фабрык і 48% рабочых.

Сярэдняя прадукцыйнасць працы на капіталістычных фабрыках была вышэй, чым на прыгонных. Усё гэта сведчыць аб перавагах капіталістычных адносін у вытворчасці. Аднак да 1861 г. большая колькасць фабрык і рабо-чых на іх заставаліся прыгоннымі.

Існуючы лад стрымліваў укараненне ў выгворчасць новай тэхнікі. Першыя паравыя машыны з'явіліся ў 20-х гг. XIX ст. на суконных прадпрыемствах у мястэчках Косава Слонімскага павета і Хомск Кобрын-скага павета. У другой чвэрці з'явіліся паравыя рухавікі ў мукамольнай, цу-кровай, лесапільнай, жалезаапрацоўчай і іншых галінах прамысловасці.

У канцы 50-х гг. XIX ст. у Беларусі пачаўся прамысловы пераварот.

У адрозненне ад расійскіх губерняў і Заходняй Еўропы, ён пачаўся не з ба-ваўнянай, а з жалезаапрацоўчай прамысловасці, у якой налічвалася 85 % буйных прадпрыемстваў і выраблялася 90 % усёй прадукцыі.

Важная роля ў фарміраванні ўнутранага рынку, развіцці гандлёва-гра-шовых адносін належала транспарту. Была пабудавана Маскоўска-Варшаў-ская шаша, якая прайшла праз Мінскую, Гродзенскую і Магілёўскую губер-ні. Акрамя таго, па тэрыторыі Беларусі прайшлі Пецярбургска-Кіеўская і Маскоўска-Рыжская дарогі. У пачатку ХІХ ст. пачала дзейнічаць Бярэ-зінская водная сістэма. Па Бярэзіне, Нёману, Заходняй Дзвіне, Дняпру сталі больш інтэнсіўна ажыццяўляцца перавозкі.

У сваю чаргу транспарт спрыяў развіццю ўнутранага і знешняга ганд-лю. Ва ўнутраным гандлі ў дарэформенны перыяд асноўную ролю адыг-рывалі кірмашы. З расійскіх губерняў на кірмашы прывозілі паркаль, шоўк, галантарэйныя вырабы і інш., з Украіны — цукар, соль, жывёлу. Лавачны гандаль толькі зараджаўся і больш хутка пачаў развівацца ў другой палове XIX ст. Найбольшае развіццё атрымаў знешні гандаль. Так, у беларускіх паветах Гродзенскай губерні ў 1820 г. знешні гандаль быў на 54 % большы унутранага, імпарт перавышаў зкспарт на 76 %. Таксама значнай была ўдзельная вага знешняга гандлю на Віцебшчыне.

З Беларусі на знешнія рынкі вывозіліся шкляны посуд, мыла, папера, мануфактурна-фабрычныя вырабы. Увозіліся ў Беларусь пража, тканіны, пра-дукты харчавання, фабрычнае абсталяванне і інш.

У 1839-1843 гг. у Расіі пад кіраўніцтвам міністра фінансаў Е. Канкры-на была праведзена грашовая рэформа. Сутнасць яе заключалася ў спы-ненні інфляцыі папяровых грашовых знакаў і медных манет. Грашовай адзінкай стаў сярэбраны рубель, на які пераводзіліся ўсе рахункі, цэны і кантракты. Асігнацыі сталі лічыцца другаступеннымі знакамі каштоўнасці і ў 1843 г. замест іх былі выпушчаны дзяржаўныя крэдытныя білеты, якія разменьваліся на сярэбраную манету. Рэформа спрыяла ўмацаванню фі-нансавай сістэмы Расіі. Змены адбываліся і ў сацыяльным складзе насельніц-тва. У першай палове XIX ст. у чатыры разы павялічылася ўдзельная вага вольных саслоўяў, удвая ўзрасла колькасць гандлёва-прамысловага на-сельніцтва, значна больш стала дзяржаўных сялян.

Такім чынам, у канцы XVIII — першай палове ХІХ ст. у Беларусі. як і ва ўсёй краіне, ішлі працэсы разлажэння феадальна-прыгонніцкага ладу і фарміравання новых капіталістычных адносін. З аднаго боку, раслі бела-рускія гарады, у якіх павялічвалася колькасць прамысловых прадпрыемст- ваў, буйных мануфактур, пашыраўся ўнутраны і знешні гандаль. З другога бо-ку, марудна складваліся новыя адносіны ў сельскай гаспадарцы. Пера-важная большасць памешчыкаў прытрымлівалася старых форм І мета-даў вядзення гаспадаркі. І гэта вяло да зніжэння даходаў маенткаў паме-шчыкаў, пагалоўя жывёлы, ураджайнасці. Гаспадарчыя рэформы на сяле етаноўчых вынікаў у поўнай меры не прынеслі. Сацыяльныя супярэчнасці нарасталі. Усё гэта сведчыла аб тым, што прыгонніцкі лад з яго парадкамі выходзіў з ужытку.

Прамысловая рэвалюцыя і яе вынікі.

Найбольш значнай падзеяй у Еўропе ў XIX ст. была прамысло-вая рэвалюцыя, якая ўяўляла сабой даволі працяглы і вельмі складаны працэс пераходу ад рамесна-мануфактурнай вытвор-часці, заснаванай на ручной працы, да фабрычна-заводскай, заснаванай на выкарыстанні машын.

Аснову прамысловай рэвалюцыі склалі менавіта гэтыя новыя сродкі працы — машыны, пасля ўкаранення якіх у вытворчасць і наладж- вання іх сістэматычнага ўзнаўлення з дапамогай іншых машын можна было гаварыць аб ажыццяўленні прамысловай рэвалюцыі ў той ці іншай краіне.

Шырокае выкарыстанне машын дало значны штуршок для раз-віцця многіх галін прамысловасці і перш за ўсё металургічнай. У кан-цы XVIII пачатку XIX ст. вельмі хутка пачынаюць будавацца перша-пачаткова чыгунаплавільныя, а потым і сталеліцейныя заводы. Раз-віццё металургічнай прамысловасці выклікала таксама вельмі значны пад'ём у вугальнай прамысловасці, якая хутка развівалася ў Англіі і Бельгіі, а потым і ў іншых заходнееўрапейскіх краінах і ЗІПА. Такім чынам, у выніку прамысловай рэвалюцыі пачынаецца развіццё цяжкай прамысловасці. Састаўной часткай прамысловай рэвалюцыі было ўдасканаленне наземнага і марскога транспарту, без якога не змаглі б хутка развівацца прамысловасць і сельская гаспадарка. Таму сапраўд-ны рэвалюцый ны пераварот у галіне транспарту адбыўся ў выніку чыгуначнага будаўніцтва ў краінах Заходняй Еўропы і ЗША.

Чыгуначнае будаўніцтва садзейнічала фарміраванню агульна-нацыянальных унутраных рынкаў у краінах Заходняй Еўропы і ЗША, што вельмі станоўча ўплывала на вытворчасць прамысловай і сельекагаспадарчай прадукцыі.

Прамысловая рэвалюцыя азначала таксама змены ў арганізацыі вытворчасці, інакш кажучы — стварэнне фабрычна-заводскай сістэ-мы. У XVIII ст. у Англіі, у XIX ст. — у іншых краінах Заходняй Еўропы і ЗПІА мануфактура замяняецца фабрычнай вытворчасцю, што прывяло да стварэння буйной індустрыі, якая забяспечвала хуткае развіццё вытворчых сіл і рост вытворчасці.

Важнейшым сацыяльным вынікам прамысловага перавароту з'яўлялася тое, што ва ўсіх краінах фарміруюцца два новых грамадскіх класы — прамысловая буржуазія і пралетарыят, па-між якімі ўзнікае класавая барацьба ў розных формах.

Прамысловы пераварот аказаў вялікі ўплыў на развіццё сельскай гаспадаркі. Значна павялічыліся плошчы апрацоўваемых зямель і іх прадукцыйнасць, з кожным годам узрастала вытворчасць пшаніцы, бульбы, аўса і цукровых буракоў, а таксама прадукцыі жывёла-гадоўлі.

У сельскагаспадарчую вытворчасць паетупова ўкараняліся тэхніч-ныя навіны: сеялкі, жняяркі, касілкі, сенаварушылкі і г.д. Пастаянна ўдасканальваліся металічны плуг і выкарыстанне штучных угнаенняў.

Рост ураджайнасці ў Еўропе, развіццё транспарту і звязанага з ім міжнароднага гандлю сельскагаспадарчай прадукцыяй садзейнічалі паляпшэнню харчавання еўрапейскага насельніцтва. Недахоп харча-ваныя адчуваўся ўсё радзей і радзей. Апошні голад у гісторыі Заход-няй Еўропы адбыўся ў 1846—1847 гг. у Ірландыі ў сувязі з неўра-джаем бульбы.

Пад уплывам прамысловага перавароту з канца XVIII ст. у Еў-ропе пачалася другая дэмаграфічная рэвалюцыя, якая прывяла да таго, што да 1800 г. колькасць еўрапейскага насельніцтва, як і ў Кітаі, дасягнула каля 200 млн чалавек і склала чвэрць насельніцтва планеты. У 1850 г. у Еўропе пражывала ўжо 266 млн чалавек. Рост насельніцтва быў выкліканы эканамічным прагрэсам, дасягненнямі навукі і тэхнікі, зніжэннем смяротнасці, ростам вытворчасці прадук-таў, развіццём шляхоў зносін, паляпшэннем санітарных умоў і по-спехамі медыцыны, якая ў XIX ст. атрымала перамогу над халерай, тыфам і воспай.

У XIX ст. значна павялічыўся рост гарадоў і гарадскога насель-ніцтва, болын хуткімі тэмпамі пашыраўся ў грамадстве гарадскі лад жыцця. Гэты сацыяльна-эканамічны працэс росту колькасці га-раджан за кошт сельскага насельніцтва называецца урбанізацыяй (ад лац.- гарадскі). Важнейшай яе перадумовай з'яўляўся рост пра-мысловасці ў гарадах, узмацненне іх культурнай і палітычнай ролі.

Ступень урбанізацыі ў краінах Еўропы была рознай, але ўсюды назіраўся рост гарадоў і насельніцтва. За стагоддзе (1801 —1900) колькасць гарадоў з насельніцтвам звыш 100 тыс, чалавек узрасла с 23 да 135. Самай "гарадской краінай" свету XIX ст. была Вялі-кабрытанія. У 1851 г. палова насельніцтва Англіі і Уэльса пражы-вала ў гарадах, тады як у Францыі і Германіі — каля чвэрці.

Асабліва высокай ступенню урбанізацыі характарызаваліся прамысловыя раёны, што ўзніклі, як правіла, у каменнавугальных і металургічных басейнах Еўропы. Такія раёны былі ў Вялікабры-таніі, Бельгіі, Францыі, Германіі. Напрыклад, Манчэстэр, цэнтр ба-ваўнянай прамысловасці Ланкашыра, павялічыў сваё насель-ніц-тва за стагоддзе ў 10 разоў, Эсэн у Рурскім басейне -— у 75 разоў. Гарадамі-гігантамі сталі Лондан, Парыж, Берлін, колькасць насель ніцтва якіх у пачатку XX ст. узрасла адпаведна да 4,7; 3,6; 2,7 млн чалавек.

Выкарыстоўваючы дасягненні прамысловай рэвалюцыі, Еўропа пачала паводзіць сябе як гаспадар свету. Вядучыя заходне-еўра-пейскія краіны ўсталявалі сваё панаванне ў Азіі і Афрыцы. Калані-яльныя і залежныя краіны былі аб'ектам еўрапейскай палітыкі. Яны забяспечвалі Еўропу еыравіяай і куплялі вырабленыя ёй тавары. Усё XIX стагоддзе сусветнай гісторыі было стагоддзем Еўропы, еўрапейская цывілізацыя імкліва распаўсюджвалася па ўсім свеце.

Усталяванне "індустрыяльнага грамадства". Прамысловая рэвалюцыя прывяла да індустрыялізацыі ў Еўропе і ЗІПА і мела шмат агульнага ва ўсіх краінах, хаця пачыналася ў розны час і адрознівалася рэгія-нальнымі асаблівасцямі.

Першай краінай, якая зрабіла пераход да сучаснай прамысловасці і эканамічнага росту, стала Англія. Ужо ў другой палове XVIII ст. яна была вядучай гандлёвай і фінансавай дзяржавай свету, у якой існавалі найбольш спрыяльныя ўмовы для прадпрымальніцкай дзейнасці. Сістэма мануфактурнай вытворчасці развівалася хутчэй, чым у краінах кантынентальнай Еўропы, дзе меліся розныя цэхавыя абмежаванні. Аграрны пераварот, які прывёў да абеззямельвання многіх тысяч сялян, з лішкам забяспечваў мануфактуры, а потым фабрыкі наёмнымі рабочымі. Урад падтрымліваў англійскую буржу-азію. Англія валодала вялізнымі рынкамі збыту і крыніцамі таннай сыравіны на Усходзе, а таксама лішкамі капіта-лу — гэтай неабходнай умовай ІІрадпрымальніцкай дзейнасці. Усё гэта і стварала перадумовы для прамысловага перавароту, які ўпершыню пачаўся менавіта ў Англіі ў 60-я гг. XVIII ст.

Вытворчасць машын пасля вынаходства ў 1784 г, паравой ма-шыны стымулявала развіццё металургічнай і вугальнай прамы-сло-васці. Піку сваёй эканамічнай магутнасці Англія дасягнула ў 50 — 60-я гг. XIX ст. Палова жалеза і вугалю, якія вырабляліся ў свеце, прыходзілася на долю краіны, насельніцтва якой складала 2 % ад агульнай колькасці насельніцтва Зямлі. Тэкстыльная прамысловасць спажывала амаль палову сусветных запасаў бавоўны—сырцу. Больш за адну трэць гандлёвага флоту свету плавала пад брытанскім сцягам. Англія імкнулася захаваць сваю манаполію на вытворчасць ма-шын. Аж да пачатку 1840-х гг. існавала забарона на вываз тэхнікі за межы краіны. Нягледзячы на гэта, характэрнай рысай прамысловай рэвалюцыі XIX ст. была перадача тэхнічных ведаў і вопыту ад Вя-лікабрытаніі ў іншыя еўрапейскія краіны.

Першай кантынентальнай еўрапейскай краінай, куды ў 20 30-х гг. XIX ст. прыйшла прамысловая рэвалюцыя, была Бельгія, якая ва-лодала большымі запасамі каменнага вугалю і жалезнай руды, чым яе суседзі — Францыя і Германія. У Бельгіі пачалося інтэнсіўнае развіццё сталеліцейнай, а по-тым і хімічнай вытворчасці. Колькасць паравых машын, якія прымяняліся ў прамысловасці, узрасла за 20 гадоў (1830— 1850) з 354 да 2300.

У Францыі індустрыяльны прагрэс быў больш марудным і таму ён працягваўся з 70-х гг. XVIII ст. да 70-х гг. XIX ст. Развіццё цяжкай прамысловасці (вытворчасць машын) ішло з адставаннем. Францыі не хапала свайго вугалю, і таму яго прыходзілася ўвозіць з-за мяжы. Затое вельмі хутка развівалася тэкстыльная прамысловасць. У першай палове XIX ст. Францыя перасягнула ўсе астатнія краіны па вытвор-часці шаўковых тканін. Больш інтэнсіўна эканоміка стала разві-вацца ў гады Другой імперыі (1852—1870), аб чым сведчаць аб'ёмы экспарту і імпарту, якія павялічыліся ў 400 разоў. Здабыча вугалю і вытворчасць сталі за гэты час выраслі ў тры разы, а колькасць рабочых на заводах падвоілася.

У Германіі працэс індустрыялізацыі стрымліваўся палі-тычнай раздробленасцю. Да лепшага становішча змянілася толькі пасля аб'яднання краіны ў 1871 г. Цэнтрам германскай прамысловасці стаў Рур, дзе атрымала развіццё металургія, якая стварыла індустры-яльную магутнасць Германіі.

У ЗША пасля Вайны за незалежнасць 1775 —1783 гг. вельмі вострай была праблема існавання па сутнасці дзвюх розных цывілі-зацый (Поўнач і Поўдзень). Першая была індустрыяльнай, гарадской і дэмакратычнай, дзе ў першай палове XIX ст. хутка развіваліся ба-ваўняная прамысловасць, металургія, вугальная прамысловасць, чы-гуначны транспарт, другая ў асноўным — сельскагаспадарчай, заснаванай на жорсткай эксплуатацыі неграў-рабоў. Агульна-нацыя-нальны рух за адмену рабства, які пачаўся ў 30-х гг. XIX ст., прывёў даразмежавання амерыканскага грамадства і Грамадзянскай вай-ны 1861-1865 гг., пасля перамогі ў якой Поўначы тэмпы індустрыяль-нага развіцця ЗША значна ўзраслі.

Асаблівасці лераходу да індустрыяльнага грамадства ў краінах Цэн-тральнай, Усходняй і ІІаўднёва-Усходняй Еўро-пы. У выніку пра-мысло-вай рэвалюцыі краіны Заходняй Еў-ропы і ЗША ўступілі ў перыяд індустрыялізацыі, г. зн. стварэння фабрычна-заводскай вытворчасці, якая прывяла да значнага росту прадукцыйнасці працы. У асобных галінах прамысловасці яна ўзрасла ў сотні разоў. Але не ўсе еўрапей-скія краіны былі ахоплены такім магутным патокам індуст-рыяліза-цыі. У Італіі, Партугаліі, Іспаніі, Аўстра-Венгрыі, на Балканах, у Расіі, у тым ліку і Беларусі, прамысловасць існавала або ў пачатко-вым стане, або расла маруднымі тэмпамі. Гэтыя краіны заста-валіся даіндустрыяльнымі, у якіх большасць насельніцтва была занята сельскагаспадарчай вытворчасцю і праводзіла сваё жыццё ў межах сельскіх абшчын.

Гэта ўсё было звязана з тым, што ў Англіі, Францыі і ЗША ў хо-дзе буржуазных рэвалюцый бурны рост капіталізму ліквідаваў інсты-туты, якія яму перашкаджалі: абсалютную манархію, палітычную раздробленасць, перажыткі феадалізму, а таксама рабства ў ЗІПА (яго унікальнасць у тым, што яно не засталося ад "старога парадку", а раз-вівалася разам са свабодным капіталізмам). У гэтых краінах пра-мысловы пераварот адбываўся як акт, які прама выцякаў з іх спан-таннага сацыяльна-эканамічнага развіцця. Шырокае развіццё рамяства, а потым капіталістычнай мануфактуры стварала шматлікія кваліфіка-ваныя кадры наёмнай рабочай сілы, прывучанай "рабочым закана-даўствам" і іншымі жорсткімі мерамі да дысцыпліны і пастаяннай працы. Іх перакваліфікацыя для працы ў машыннай вытворчасці не была звязана з вялікімі цяжкасцямі, а ў шэрагу выпадкаў суправа-джалася дыскваліфікацыяй, асабліва для рамеснікаў, у выніку чаго прымяненне некваліфікаванай жаночай і нават дзіцячай пра-цы стала сістэмай.

Іншыя ўмовы былі характэрны для большасці краін Цэнтральнай, Усходняй і Паўднёва-Усходняй Ёўропы. Гэтыя краіны атрымлівалі машыны ўжо больш удасканаленыя, чым у канцы XVIII ет., як праві-ла, зробленыя за мяжой. Вельмі часта кваліфікаваныя механікі, не кажучы ўжо аб інжынерна-тэхнічным саставе, на болыы ці менш працяглы час за-прашаліся мясцовымі або чужаземнымі прадпрымальнікамі з прамыслова развітых краін. Некваліфікаваная рабочая сіла часам складалася з пры-гонных або асабіста залежных катэго-рый карэннага насельніцтва. Мануфак-турная стадыя развіцця капіталізму, якая праходзіла звычайна ў іншых формах, не стварала аб'ектыўных і суб'ектыўных перадумоў, як у болын развітых заходнееўрапейскіх краінах для пераходу да фабрычна-завод-скай прамысловасці. Сярод прадпрымальнікаў у такіх краінах болыыы працэнт прыпадаў на прадпрымальні-каў замежнага капіталу, а ў некаторых — на памешчыкаў-прыгоннікаў. У структуры ІІрамысловасці гэтай групы краін Еўропы, асабліва на першым этапе, пераважалі здабываючая і лёгкая галіны прамысловасці. Зараджалася цяжкая прамыс-ловасць, але яна або не выходзіла за рамкі дзяржаўнага сектара, або ў значнай меры падтрымлівалася дзяржаўнымі субсідыямі, ваеннымі заказамі і інш.

Іншай у XIX ст. стала і кан'юнктура на сусветных гандлёвым і фінан-савым рынках. Прамысловасць развітых краін свету пачала вырабляць столькі тавараў, што іх нельга было рэалізаваць на нацыянальных рынках з выгадай для прадпрымальнікаў. Эканоміка Заходняй Еўропы і ЗША мела патрэбу не толькі ў рынках збыту тавараў, а і ў новых крыніцах сыравіны. Вось чаму ў XIX ст. пачалося актыўнае пранікненне капіталу Англіі, Францыі, ЗША ў краіны Цэнтральнай, Усходняй, Паўднёва-Усходняй Еўропы, а таксама ў Азію і Афрыку.

Эканамічная нераўнамернасць несла з сабой велізарныя адрозненні ў развіцці, каласальнае нераўнапраўе ў размеркаванні багаццяў, а таксама ў эканамічнай і палітычнай магутнасці, а ўсё гэта стварала перадумовы для супярэчнасцей і канфліктаў паміж краінамі.