Пособие составлено на основе использования элементов интенсивной методики обучения казахскому языку. Оно предназначено для взрослой аудитории, ранее не изучавшей казахский язык

Вид материала

Содержание

Болымсыз күрделі нақ осы шақ
Уақыт (время)
Көмектес септік

Подобный материал:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 15

-а/ -е

-притяжательных окончаний І и ІІ лица

Менің үйіме (в мой дом), сенің кабинетіңе (в твой кабинет) …

Русскими эквивалентами окончаний барыс септік являются предлоги: в, на, за, к

С барыс септік употребляются послеслоги:

«дейін», «шейін» (до): үйге дейін (до дома).

«қарай» (в сторону): Көшеге қарай (в сторону улицы).

«бола» (из-за, ради): Маған бола (Из-за меня). Қағазға бола (Из-за бумаги).

< Закрепите знания по теме «Барыс септік» при помощи следующей таблицы:

Конечный звук

Оконча-ния

Примеры

Гласные

-ға/-ге

Қаулыға – в постановление

Төрағаға – председателю

р, л, м, н, ң, й, у,

з, ж

Өкілге – уполномоченному,

Заңға – в закон

п, ф, к, қ, т, ш, щ, с, х, һ, ч

-қа

-ке

Хатқа – в письмо, в письме

Өкіметке – во власть/ к власти

б, в, г, д

Бағдадқа – в Багдад

После притяжательных окончаний -сы/-сі, -ы/ -і)

-на / -не

-а / -е

Заң жобасына – в законопроект

Үкіметіне – его правительству

Жұмысыма – (на) мою работу

Жұмысыңа – (на) твою работу

Личные местоимения в Барыс септік:

1 л.

2 л.

3 л.

Маған (мне, ко мне)

Саған (тебе, к тебе)

Сізге (Вам, к Вам)

Оған (ему(ей), к нему(к ней)

Бізге (біздерге) – (нам, к нам)

Сендерге – (вам, к вам)

Сіздерге – (Вам, к Вам)

Оларға – (им, к ним)

НАҚ ОСЫ ШАҚ

(Сложная форма настоящего времени)

В сложной форме настоящего времени – Нақ осы шақ – действие происходит в данный момент, в момент совершения действия. Например: Мен жазып отырмын - Я пишу (в данный момент). Сен бастықпен сөйлесіп отырсың – Ты разговариваешь с начальником (в данный момент). Бастық баяндама жасап тұр – Начальник делает доклад (прямо сейчас). Олар көшеде қыдырып жүр – Они гуляют на улице (сейчас).

Образуется эта форма при помощи неизменяемой формы деепричастия смыслового глагола на -ып, -іп, -п и вспомогательных глаголов отыр, тұр, жатыр, жүр. Вспомогательные глаголы не переводятся.

Суффиксы -ып/-іп употребляются, если корень глагола оканчивается на согласный: жазу – жазып, ішу – ішіп, айту – айтып, көру – көріп.

Суффикс -п употребляется, если основа глагола оканчивается на гласный: ойлау – ойлап, ұйықтау – ұйықтап, қарау – қарап.

На примере спряжения глагола “сөйлеу” запомните личные окончания вспомогательных глаголов:

1ж. Мен сөйлеп тұрмын.

2ж. Сен сөйлеп тұрсың.

Сіз сөйлеп тұрсыз.

3ж. Ол сөйлеп тұр.

Біз сөйлеп тұрмыз.

Сендер сөйлеп тұрсыңдар.

Сіздер сөйлеп тұрсыздар.

Олар сөйлеп тұр.

В каких случаях нужно употреблять те или иные вспомогательные глаголы отыр, тұр, жатыр, жүр?

Вспомогательный глагол “отыр” указывает на то, что действие происходит в данный момент речи и выполняется сидя. Например: Ол кітапты оқып отыр (Он читает книгу). Біз бастықты тыңдап отырмыз. Сіз телефон соғып отырсыз.

Глагол “тұр” придает действию характер повторения, указывая на то, что действие происходит в данный момент (стоя): Олар кабинетте сөйлесіп тұр.

Глагол “жатыр” указывает на длительность действия: Біз жұмыс істеп жатырмыз. Ал сендер не істеп жатырсыңдар?

Глагол “жүр” указывает на повторяемость действия: Олар қазақ тілін үйреніп жүр. Әйелдер базар аралап жүр екен. Сіз не істеп жүрсіз?

ЗАПОМНИТЕ! Четыре глагола: бару, келу, апару, әкелу в сложной форме настоящего времени принимают суффиксы деепричастия -а/ -е, сочетаясь только со вспомогательным глаголом “жатыр”: Біз үйге бара жатырмыз - Мы идем домой (сейчас). Олар қазақ тілі сабағына келе жатыр – Они идут на урок казахского языка. Мен бастыққа жоспарды апара жатырмын – Я несу начальнику план. Біз қонаққа бара жатырмыз – Мы идем в гости. Ер адамдар әйелдерге гүлдер әкеле жатыр – Мужчины несут женщинам цветы.

Сөйлемдерді толықтырыңыз.

Мен құжатқа қол қойғызуға бар… … . Сіз не істе… …? Сен кіммен сөйлес… …? Олар қайдан кел… …? Олар жұмыс істе… …

Сіз қазір не істеп жатқаныңызды айтыңыз - Скажите, что Вы делаете в данный момент.

Мен телефон соғып отырмын. Мен баяндама жазып жатырмын. Мен теледидардан жаңалықтарды тыңдап отырмын. Мен жеке адамдарды қабылдап отырмын. Мен әріптестерімнің сұрақтарына жауап беріп тұрмын. Әйелдер шай ішіп отыр. Олар түскі асқа бара жатыр.

Сөйлемдерді орыс тіліне аударыңыз.

Мен бастықтан келе жатырмын. Ал сен қайда бара жатырсың? Ол не деп тұр? Сіз мені түсініп тұрсыз ба? Біз жұмыстан үйге бара жатырмыз. Сіздер қайдан келе жатырсыздар? Сіздер жаңа фильмді көріп отырсыздар. Олар іссапардан келе жатыр.

Сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз.

Сейчас два часа. Они пьют чай. Наш отдел слушает сообщение начальника. Сотрудники работают на субботнике. Заведующий разговаривает по телефону. Мы идем в библиотеку. Я смотрю на тебя. Откуда Вы идете? –Я иду из магазина.

Үлгі бойынша шағын сұхбат құрастырыңыз.

- Бөлім бастығы адамдарды қабылдап жатыр ма?

- Жоқ, қазір бөлім бастығы емес, бөлім бастығының орынбасары жеке адамдарды қабылдап жатыр.

Қазір кім сөйлеп тұрғанын айтыңыз.

- Қазір бөлім меңгерушісі сөйлеп тұр.

- Ол не жөнінде айтып жатыр?

- Ол бөлімнің жаңа жылғы жоспары туралы айтып жатыр.

Сөйлемдерді аударыңыз.

Мен компьютерде жұмыс істеп жатырмын.

Сен құжаттарды тексеріп жатырсың.

Сіз қағаздарға қол қойып отырсыз.

Ол телефон арқылы бастықпен сөйлесіп отыр.

Біз бастықты тыңдап отырмыз.

Сіздер қазақ тілі сабағына дайындалып жатырсыздар.

Сіздер не істеп отырсыздар?

Олар асханаға бара жатыр.

БОЛЫМСЫЗ КҮРДЕЛІ НАҚ ОСЫ ШАҚ

(Отрицательная форма собственно-настоящего времени)

Отрицательная форма собственно-настоящего времени образуется от слова жоқ (нет, не). При этом вспомогательные глаголы употребляются в форме причастий на -ған/ -ген, -қан, /-кен, а слово жоқ принимает личные окончания:

Мен жазып отырған жоқпын

Я не пишу

Сен жазып отырған жоқсың

Ты не пишешь

Сіз жазып отырған жоқсыз

Вы не пишете

Ол жазып отырған жоқ

Он не пишет

Біз жазып отырған жоқпыз

Мы не пишем

Сендер жазып отырған жоқсыңдар

Вы не пишете

Сіздер жазып отырған жоқсыздар

Вы не пишете

Олар жазып отырған жоқ

Они не пишут

Образуется с помощью отрицательных аффиксов -ба/-бе, -па/-пе, -ма/ -ме + суффикса й, которые присоединяются к основе глагола в соответствии с законом сингармонизма и прогрессивной ассимиляции:

Мен жаз-ба-й отырмын

Я не пишу

Сен жаз-ба-й отырсың

Ты не пишешь

Сіз жаз-ба-й отырсыз

Вы не пишете

Ол жаз-ба-й отыр

Он не пишет

Біз жаз-ба-й отырмыз

Мы не пишем

Сендер жаз-ба-й отырсыңдар

Вы не пишете

Сіздер жаз-ба-й отырсыздар

Вы не пишете

Олар жаз-ба-й отыр

Они не пишут

Иногда сложная форма собственно-настоящего времени является отрицательной только по форме (наличию -ма/ -ме, -ба/ -бе, -па/-пе и слову жоқ), а по значению такая форма является утверждением.

Жазбай отырған жоқпын (жазып отырмын) – Я пишу.

Айтпай жүрген жоқпын (айтып жүрмін) – Я говорю (всегда).

� Келесі тапсырмаларды орындаңыз

Выполните следующие задания

Қайда бара жатқаныңызды айтыңыз – Скажите, куда Вы идете.

Үлгі: Мен жұмысқа бара жатырмын.

Орталық …, банк…, қонақ…, университет…, дүкен…, үй…, іссапар…, меңгеруші…, орынбасар…, балам…, қызым…, балабақша…, шаштараз…, көлік…, театр….

Қайдан және қайда бара жатқаныңызды айтыңыз – Скажите, откуда и куда Вы идете.

Үлгі: Мен жұмыстан үйге бара жатырмын (Я иду с работы домой).

Үйден жұмыс…, моншадан үй…, қонақтан үй…, досымнан жұмыс…, бастықтан өз бөлмем…, астанадан қала…, әкімдіктен банк…, кітапханадан кафедра меңгерушісі ...

Қайда және қандай мақсатпен бара жатқаныңызды айтыңыз. Аударыңыз. – Скажите, куда и с какой целью Вы идете. Переведите.

Үлгі: - Сіз қайда бара жатырсыз?

- Мен мекемеге жұмысқа бара жатырмын.

Базарға

Асханаға

Досыма

-азық-түлік сатып алуға

-тамақ ішуге

-қонаққа

Уақытын айтып, бастыққа (меңгерушіге, орынбасарға) шақырыңыз – Пригласите к начальнику (заведующему, заместителю …), укажите во сколько.

Үлгі: Бастыққа сағат екіге. –Сіз меңгерушіге сағат үште келіңіз. Ал Сіз сағат он бірде келіңіз.

Бастыққа: в 10.00 ч., в 12.00 ч., в 14.00 ч., в 16.00 ч.

Меңгерушіге: в 9.00. ч., в 11.00 ч., в 15.00 ч.

Досыңызды (құрбыңызды, әріптесіңізді…) қонаққа шақырыңыз – Пригласите друга (подругу, коллегу…) в гости.

Үлгі: -Ертең маған қонаққа кел. Сағат алтыға.

-Жарайды, келемін.

Вечером в семь часов.В субботу, на обед. В воскресенье в 15.00 ч.

УАҚЫТ (ВРЕМЯ)

Айтшы

Айтыңызшы

Айтпайсыз ба…?

Уақыт қанша?

(который час?)

Айтпайсың ба...?

Қазір уақыт қанша?

Не скажешь ли ты ....?

Который час сейчас?

-Қазір сағат тоғыз.

Чтобы указать время по-казахски, Вам необходимо знать следующие слова:

Қалды

Кетті

Бес минутсыз

Таңертеңгі

Кешкі

Түнгі

Жарым

-осталось (или: без).

-ушло, прошло.

-без пяти минут.

-утренний (утра).

-вечерний (вечера).

-ночной (ночи).

-половина.

— Көрсетілген уақытты айтыңыз - Назовите указанное время:

À

10.00. ч.-Қазір сағат он (или: Таңертеңгі сағат он)

Â

12.00 ч.-Қазір түскі сағат он екі (или: Қазір түнгі сағат он екі).

11.30 ч.- Қазір он бір жарым.

10.15.ч.- Қазір оннан он бес минут кетті

12.45.ч.- Қазір он бес минутсыз он үш . - Он үшке

он бес минут қалды (осталось или без)

— Уақыт қанша, айтыңызшы? – Скажите, пожалуйста, который час? 9.00ч., 10.25ч., 18.15ч., 20.05ч., 12.30ч., 6.30ч., 12.52ч.

ЗАПОМНИТЕ!

Я пришла в 9 ч.

Я пришла в 13.05ч.

Я пришла в 10.50ч.

Мен сағат тоғызда келдім.

Мен бірден бес минут кеткенде келдім.

Мен он минутсыз он бірде келдім. Или: Мен он бірге он минут қалғанда келдім (когда осталось)

Во сколько? В котором часу? – Нужно употреблять окончания Жатыс септік. Например: в 10 ч. – сағат онда, в 3.00ч. - сағат үште

J Скажите, когда Вы идете на работу, во сколько начинается работа, когда бывает перерыв, что обычно делаете в четыре часа дня, в 17.00 ч.

- Мен жұмысқа сағат сегіз жарымда барамын.

Жұмыс сағат … басталады.

Үзіліс сағат … болады.

Сағат төрт … мен жұмыс істеймін. …

Сағат 17… мен үйге кетемін (жұмыс аяқталады).

— Келесі жағдайларды қарастырыңыз – Рассмотрите следующие ситуации:

1. Вы – начальник. Какие указания дадите секретарю, заместителю.

2. Вы – заместитель начальника. Узнайте, в какое время будут те или иные заседания, собрания.

Мәжіліс ертең сағат екіде басталады.

Жиналыс сағат онда басталады.

Стандартные фразы о начале и конце работы:

- Жұмыс нешеде (қаншада) басталады? –Жұмыс сағат тоғызда басталады.

- Жұмыс нешеде аяқталады? –Жұмыс сағат алтыда аяқталады.

- Түскі үзіліс нешеде (қашан) болады? –Түскі үзіліс сағат бірден екіге дейін болады.

OМәтінді тыңдап, өзіңіз туралы әңгіме құрастырыңыз. – Послушайте текст. Составьте аналогичный рассказ о себе.

Үлгі: Менің аты-жөнім Ахметов Дулат Кенжеұлы. Мен Министрлікте жұмыс істеймін, мен бастықпын. Министрлік Астанада орналасқан. Жұмыс уақыты дүйсенбіден жұмаға дейін. Демалыс күндері – сенбі және жексенбі. Жұмыс сағат тоғызда басталады, сағат алтыда аяқталады. Түскі үзіліс бірден екіге дейін.

q Септік жалғауларын қолдана отырып, қазақшаға аударыңыз – Переведите на казахский язык, употребив падежные окончания.

1. Знакомьтесь. 2. Мой друг Адиль. 3. Он работает в банке. 4. Банк находится на улице Конституции. 5. Рабочий день начинается с 9 ч. 6.Перерыв на обед с 13.00 ч. до 14.00 ч. 7. Работа заканчивается в шесть час.

Сертификация знаний по теме «Уақыт қанша?»

Сіз қазақша қалай айтар едіңіз? – Как бы Вы сказали по-казахски?

А

1.Скажите, пожалуйста, сейчас который час? –Сейчас два часа.

2.Не скажете, который час? (Не скажешь, который час?)

3.Когда будет обеденный перерыв? –Перерыв с 13.00 ч. до 14.00 ч.

4.Когда начинается рабочий день? –В девять утра.

5.Собрание будет в 10.00ч.?

6.Заседание в 9.30 ч.

Б

С

Аударыңыз – Переведите:

Без пяти девять. Три минуты второго. Без двадцати двенадцать. Четыре часа утра. Двенадцать часов ночи. Семь часов вечера.

Сөйлемдерді толықтырыңыз – Дополните предложения:

Мен жұмысқа сағат … барамын. Түскі үзіліс сағат … . Жұмыс сағат … аяқталады. Мен асханаға сағат… барамын. Үйге сағат … келемін. Базарға сағат … барамын.

F Форма выражения значения «Давай попробуем…» - основа глагола + суффикс –ып/-іп/-п + көрейік/ көр. Например: Сұран + ып + көрейік (Давай попробуем отпроситься).

Оқып көрейік (Давай попробуем прочитать)

Суффиксы -ып/-іп пишутся после согласных

Айтып көрейік (Попробуем сказать)

Суффикс -п пишется после гласных

Ойлау – ойлап көрейік (Давай подумаем).

В этом же значении используйте глаголы: «көтеру» (поднимать), «жариялау» (объявлять), «басу» (печатать), «көмектесу» (помогать). Мәселені көтеріп көрейік (Давай попробуем поднять вопрос). Сөгісті жариялап көрейік. (Попробуем объявить выговор). Мақаланы басып көрейік (Попробуем напечатать статью). Адамдарға көмектесіп көрейік (Попробуем помочь людям).

Үлгі бойынша сөйлемдер құрастырыңыз - По аналогии составьте предложения.

Үлгі: Шығарма жазып көрейін. Біз мақала жазып көрейік.

Сөйлемдерді орыс тілінен қазақ тіліне аударыңыз – Переведите предложения с русского языка на казахский язык.

1. Попробуйте поговорить с начальником. 2. Давайте попробуем пригласить их. 3. Попробуй отпроситься с работы на 2 часа. 4. Попробуем сделать так. 5. Попробуй напечатать объявление в газету. 6. Попробую помочь друзьям.

СӨЗЖАСАМ

Зат есім тудырушы жұрнақтар

Жазу

Сурет

-шы

-ші

Заң

Қайрат

-гер

-кер

Хабарла Көшір

-ма

-ме

Тәуелсіз

Жақсы

-дық/-дік

-тық/-тік

-лық/-лік

Шаруа

Бейбіт

-шылық

-шілік

Ұсын

Кір

-ыс

-іс

Ем

Кітап

-хана

Заң

Ғұмыр

-нама

Оқыр

Көрер

-ман

-мен

Сенім

Қол

-хат

Мекен

Сая

-жай

Еңбек

Жол

-ақы

Сын есім тудырушы жұрнақтар

Ақыл

Бақыт

Білім

Тәжірибе

-ды/-ді

-ты/-ті

-лы/-лі

Сауат Білім

-сыз,

-сіз

Тарих

Қазақ

-и

-ы

Сырт

Іш

Жаз

Күз

-қы, -кі

-ғы, -гі

Қоғам

Өлке

Депутат

Тәжірибе

-дық/-дік

-тық/-тік

-лық/-лік

Мақтан

Ерін

Ұмыт

Көңілшек

-шақ/-шек

Білім

Өнер

-паз

Қам

Намыс

-қор

Етістік

тудырушы жұрнақтар

Баян

Мәлім

Ой

Жинақ

Сурет

-да/-де

-та/-те

-ла/-ле

Көмек

Сәлем

Дос

Аман

Сыр

-тас/-тес

-дас/-дес

-лас/-лес

Бар

Кел

Жаз

-ған/-ген

-мақ/-мек

-атын/-етін

КӨМЕКТЕС СЕПТІК

(Творительный падеж)

В казахском языке Көмектес септік соответствует русскому творительному падежу с предлогом «с» и без предлога, а также предложному падежу с предлогами «на», «в». Например: Мен досыммен кездесемін (Я встречусь с другом). Ағам пойызбен келеді (Брат приедет на поезде).

Вопросы Көмектес септік: кіммен? (с кем? кем?), немен? (чем? в чем? на чем? с чем?). Окончания:-мен, -бен, -пен.

Жалғау-лар

(оконча-ния)

Қолданылуы

(употребление)

Мысалдар

(примеры)

- мен

после гласных

после сонорных: л, м, н, ң, р, й, у

Қала + мен,

қол + мен,

шай + мен…

- бен

после звонких согласных з, ж

Қыз + бен,

сәбіз + бен,

тәж + бен…

- пен

после глухих согласных,

б, в, г, д

Бас + пен,

От + пен,

Биолог + пен…

< ЕСТЕ САҚТАҢЫЗ! – ЗАПОМНИТЕ!

Көмектес септік управляет послеслогом «бірге» (вместе, совместно). Мысалы: Біз бұл әйелмен он жыл бірге жұмыс істейміз (Мы с этой женщиной работаем 10 лет вместе).

Личные местоимения имеют следующие формы (Интерфикс).

1 л.

2 л.

3 л.

Мен - менімен (со мной)

Сен - сенімен (с тобой)

Сіз - Сізбен (с Вами)

Ол - онымен (с ним, с ней)

Біз – бізбен (с нами)

Сендер – сендермен (с вами)

Сіздер – Сіздермен (с Вами)

Олар – олармен (с ними)

Көмектес септік обозначает орудие действия, средство передвижения, лицо, с которым совместно совершается действие. В предложении является дополнением, обстоятельством.

Русскими эквивалентами окончаний творительного падежа являются предлоги: с, на, по

Ä Закрепите знания по теме «Барыс септік» при помощи следующей таблицы:

Конечный звук

Окончания

Примеры

Гласные

-мен, -менен

Қаулымен – с постановлением

Төрағамен – с председателем

Р, й, у

-мен, -менен

Сараймен – с дворцом

Л

-мен, -менен

Өкілмен – с уполномоченным

М, н, ң

-мен, -менен

Заңмен – с законом

Өкіммен – распоряжением

З, ж

-бен, -бенен

Негізбен – с основой/ на основе

П, ф, к, қ, т, ш, щ, с, х, һ, ч

-пен, -пенен

Хатпен – с письмом

Өкіметпен – с властью

Б, в, г, д

-пен, -пенен

Бағдадпен – с Багдадом

После притяж. окончаний

-сы/-сі, -ы/-і

-мен, -менен

Заң жобасымен –с законопроектом

Үкіметімен – с его правительством

С көмектес септік употребляются послелоги «бірге» (вместе), «қатар» (наряду, рядом): Бізбен /Достармен бірге; Заңмен/ Бізбен қатар.

Мына сөздерге Көмектес септіктің жалғауын жалғаңыз.

Blog

Содержание