Қазақстан жаңа заман тарихы әлеуметтік-гуманитарлық пәндер циклындағы дербес пән

Вид материала

Документы

Содержание Бекіту сұрақтары 1.Қазақтардың Е. Пугачев басқарған орыс шаруаларының соғысына қатысуының саяси себептері. 2. Нұралы хан саясаты. 1. Күші жүздегі хандық биліктегі дағдарыс. 2. Сырым Датұлы бастаған Күші жүз қазақтарының көтерілісі. 3. Бөкей хандығының құрылуы.

Подобный материал:

• Г. Н. Потанин және қазақ зиялылары: саяси және рухани көзқарастарды тарихи талдау >07., 944.02kb.
• Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты, 1584.64kb.
• Врамках Послания Президента Республики Казахстан народу Казахстана «Социально-экономическая, 266.26kb.
• Диссертация ның, 975.74kb.
• 2008–2009 оқу жылындағы «Археология» пәні бойынша студентке арналған бағдарлама (Sillabus), 1915.22kb.
• Қазақстан тарихы кафедрасы, 3205.92kb.
• Диссертациямен М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ғылыми, 618.1kb.
• Қарағанды облысының 2008-2010 жылдарға арналған, 1751.53kb.
• Түркістан ұлттық элитасының қалыптасуы мен қызметінің тарихы (1900-1924 жж.), 841.93kb.
• Диссертация қорғаған мамандығының шифры аталып, 2403.71kb.

Бекіту сұрақтары:

1. Қазақтардың дәстүрлі шаруашылығы дегенді қалай түсінесің?

2. Қазақ даласындағы орыс-қазақ сыртқы сауданың қазақтар үшін пайдасы болды ма?

3. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы қандай болды?


Әдебиеттер: Н-14,4,7,9.Қ- 9,15,18.24,27,32,33,38,42,45.


Лекция №9 Қазақтардың Е.П. Пугачев басқарған шаруалар соғысына қатысуы.

(1773-1775)

Негізгі ұғымдар: Шаруалар соғысы, жалған патша, шекара барымтасы.


Жоспар:

1. Қазақтардың Е. Пугачев басқарған орыс шаруаларының соғысына қатысуының саяси себептері. Шаруалар соғысының барысы мен тарихи маңызы.

2. Нұралы хан саясаты.


Мақсаты: Қазақтардың Е. Пугачев басқарған орыс шаруаларының соғысына қатысуының саяси себептерін деректер негізінде ашу. Соғыстың жеңілу себептері мен тарихи маңызын таныту.

Лекция

1.Қазақтардың Е. Пугачев басқарған орыс шаруаларының соғысына қатысуының саяси себептері. Еділ бойы, Урал маңы мен Қазақстан халықтары Россиядағы феодал-крепостнойлық езушілікке қарсы Жайық қазақтары мен тау-кен өндірісі жұмысшылары бастаған шаруалар соғысына қатысты. Оны Дон казагы Е.Пугачев басқарды. Қазақтардың соғысқа қатысуының негізі себебі жер мен қазақ даласындағы отаршыддыққа қарсы күрес бодды. Патша үкіметі қазақтардың жайылым ретінде ертеден пайдаланылып келе жатқан Жайық пен Еділ өзендері аралығы мен Каспий теңізі жағалауындағы жерлерді орыс помещиктерінің жеке меншігіне таратьш берді. Мұның өзі қазақтардың наразылығы мен ашуын туғызды. 1774 жылы қаңтарда қазақтар кетерілісшілермен бірге Жайық қалашығын қоршауға қатысты. Қазақтардың ниеттестігі Гурьев қалашығындағы көтеріліске шыққандардың жеңіп шығуына және олардың пугачевшілер отрядына қосылуына игі әсерін тигізді. 1773 жылы қазанда басталып, бес айға созылған Орынборды қоршау, соғыстың маңызды кезеңі болды. Губернияның басты қаласын қоршауға Кіші және Орта жүз қазақтары қатысты. Қазақтардың бір бөлігі Пугачев оскерімен бірге Еділ бойымен қозғала отырып, Қазан, Пенза, Саратов түбіндегі және т.б. жерлердегі ұрыстарға қатысты. Дегенмен, 1774 жылы қазақтардың негізгі қимылдары Жайық қалашығы мен Гурьев аралығында орналасқан бекіністерде болды. Сол уақыт Орта жуз территориясында да ете мазасыз кез еді.Сонымен қатар, Башқұрт және Орал маңын мекендеуші басқа да халықтармен қосылып, Кіші жүз және Орта жүз қазақтары Емельян Пугачев бастаған 1773-1775 жылдары шаруалар соғысына қатысты. Қазақ отрядтары патша әскерлеріне қарсы Жайық қалашығы, Елек пен Гурьев шекаралык бекініс аудандарында ұрыстар жүргізе отырып, Еділге дейін жетті. Е.Пугачевтің Орынборды қоршаған ұрыстарына қатысты. Орта жүз қазақтарының көтерілісші отрядтарынын киымылы Жаңа Есіл және Ертіс шептеріңде 1776 жылға дейін токтамады. Бұл патша үкіметіне қарсы казақ шауаларының тұңғыш рет орыс шаруаларымен бірлесіп шыққан күресі еді. Канауға қарсы халық бұқарасының күресі үдей түсті.

2. Нұралы хан саясаты. Нұралы (т.ж. белгісіз - 1786) - Кіші жүз ханы (1748-1786), Әбілқайыр ханның үлкен баласы, сұлтан. Орыс-қазақ қарым-қатынастарын нығайтуды жақтаушы.

1. Нұралы хан елге келгесін әкесінің басына ескерткіші қоюды. 2. Қарындасын жоңғар билеушісіне ұзатуды ойластырды.

Хан жағдайынан жансыз тілмаш татар Нурмухамбетов арқылы Неплюев хан ордасынан хабар алып алып отырды. Ол үшін Нұрмұхамедовке жылына құпия түрде 15 рубль төлеп тұрды. Өз кезегінде көзі жеткен ақпараттар мен мәліметтерді беріп тұрған. 1750 ж. 9 мамырда үлкен Қобда бойында Нұралы хан мен инженер ригельман кездеседі Неплюев хан Әбілхайыр моласын салуға сөйлесуге барған болатын. Орынборға келген инженер Неплюевке Орынбор қаласынан Темір өзеңіне дейін өзінің жүрген жолының картасын әкелген,сонымен бірге қазақ даласындағы ертедегі құрылыстардың жоспарын түсіріп әкелген. Екінші мәселе бойынша Нұралының Цеван Доржиге қарындасын беріп өзінің жақсы одақтасы ретінде қатынаста болуын Неплюев қаласады. Нұралыдан Жоңғарлардан бас тартуын сұрап қанша қаражат сұрасада бұл мақсаты үшін болайтынын білдірген. Өз кезегінде Нұралы хан Барақ сұлтаннан есек алу үшін Жоңғарлармен құдаласуның мақсатын айтқан. Неплюев болса Нұралы ханның жоңғар билеушісімен қатынасын жақсартып құдаласып одақтас болуын қаласады онында ресей үкіметі үшін саяси қаупі болады сезіктенген еді.

Нұралы хан мен Бадақ сұлтан арасындағы қатынас шиеленісіп Бадақ сұлтан өзінің билікке келу мақсаттарын жүзеге асыру үшін Неплюев сеніміне кіру жолдарын жүзеге асыруға тырысты. Нұралы хан Барақ сұлтанды жазаға тартуға жолда жасалуын адал қолқа салды. Барақ сұлтан ұлы Хиуа ханы қалып арқылы әрекет етуге көшеді Шербекті елші етіп Орынборға жібереді. 24 сәуірде Шербек сұлтанның жақын адамдарымен Орынборға жетеді.Қайып ханның хатын жеткізеді. Хатты: Хиуа көпестерінің керуенін қазақ даласында жей тонап жүр. Сондықтан керуенді Нұралы хан аулының үстінен жібермей.

Барақ сұлтанның ауылы арқылы жідеруін және Нұралы хан інісі. Әділ сұлтанға керуен салығын алуға тыйым салуын сұраған. Қайып ханның бұл хатына Неплюев 1749 ж. Орынборда болған қазақ старшындары Қайып хан әкесі Барақтан басқаларды болып Нұралы хан аулынан өтетін керуенді аман-есен өткізіп тұруға уәделерін берген болатын. Оның үстіне керуен келеді дәстүр бойынша ханға салығын беріп, керуенді шығарып салатын сенімді адамдар алады. Бұл мәселе шешімнің тапқанын айтып Нұралы мен Барақ теңдігі жерде татуласуы қажеттігін білдіреді. Неплюевтің бұл жауабына қанағаттанбаған Шербек Қайып хан Неплюев бұл өтініштерін орынсыз санайды. Оның үстіне 1750 ж. 11 қыркүйегінен бастап Хиуа хандығы Парсыларға бағынышты саналған. Шербек Хиуаға жүретін керуенмен кері қайтады Нұралы хан ауылының үстінен өтуге мәжбүр болады. Бұл кезде Нұралы хан атынан салыққа тауарлар алып алады. Осы кезде Байсақ би 40 түйеге артқан керуенді тонаса, дуларды 60 түйелік Хиуа керуенін тонайды. 1750 ж. Айшуақ сұлтанмен Жәнібек тархан аралдық қарақалпақтарды жауып, көп адамдарын тұтқынға алып, ашықтан тонайды. Қазақ керуендерін тонаған. Аз қолмен қарақалпақтарға шабуыл жасап, тұтқынға түскен Ералы сұлтанды босатады. 1730ж. 30 мамырда Цеван Дорже елщілігінен оралған Қарабас бастаған Нұралы адамдарды хан әкеледі. Онда 1.Барақ сұлтанның өлімінің хабарын жеткізеді. 2. Қарындасын қалындыққа бермей жүргендігі не дегенін білдіреді. Кейіннен Нұралы хан қарындысы қайтыс болып, 1750 ж. Мамырда Цеван Доржына інісі Лапай Доржи өлтіреді. Осылайша қазақ жоңғар мәселесінің арты арыздыққа ұласа жазған мәселе өз шешімін тауып тынышталады.

Қазақ даласьшда өз ықпалын күшейтіп, бағынбаған сұлтандарды тізе бүктіру үшін Ресей қол астында екендігін пайдалануға тырысты. Қарауындағы жерлерден өтетін сауда керуендерін карақшылык шабуылдан қорғауға көп күш салды. Еділ меи Жайық аралығындағы жайылымдықты пайдалануға патша үкіметінен рүқсат алды. 1755 жылғы башқұрт кетерілісін басуға, 1771 жылы Жоңғарияға коныс аударуға ұмтылған Еділ қалмақтарын кері қайтаруға жасақ шығарды. Е.Пугачев бастаған шаруалар соғысының (1773-1775) алғашқы кезінде бейтарап жағдай ұстап, Е.Пугачевпен 1773 жылы сентябрьде, декабрьде жолықты, бірақ кетерілісшілер жағына шықпады. Нұралы түсында Кіші жүзде феодалдық езгі күшейді. Патша үкіметінің Нұралы хандығының ішкі істерінс жиі араласуына байланысты 1770 жылы ол хан атағында қалдыратын екінші "патент" сұрауына тура келді. 1786 жылдың бас кезінде Екатерина II Нұралыны тақтан түсіру туралы жарлыққа қол қойды. Өмірінің соңгы кезін Уфада өткізіп, сонда қайтыс болды.

Бекіту сұрақтары:

1.Қазақтардың Е. Пугачев басқарған орыс шаруаларының соғысына қатысуының

себептері қандай?

2.Шаруалар соғысының жеңілуінің себебін айтыңыз?

3. Патша үкіметінің Нұралы ханды нөкерлерімен Уфаға шақыртып алып өмірінің ақырына дейін жібермеуіндегі саяси ұстанымы неде?


Әдебиеттер: Н-14,4,7,9.Қ- 9,15,18.24,27,32,33,38,42,45.


Лекция №10 Күші жүздегі халық-азаттық қозғалысы (1783-1797 жж.)


Негізгі ұғымдар: Орда, Ішкі Орда, биліктегі саяси дағдарыс. Дәстүрлі хандық билік.

Жоспар:

1. Күші жүздегі хандық биліктегі дағдарыс.

2. Сырым Датұлы бастаған Күші жүз қазақтарының көтерілісі

3. Бөкей хандығының құрылуы.


Мақсаты: Патша өкіметінің қазақ даласын отарлаудағы отаршылдық саясаттарын деректерге сүйене отырып, дәлелдеу


Лекция

1. Күші жүздегі хандық биліктегі дағдарыс. 1783-1797 жылдары Кіші жүзде Сырым Датұлының басшылығымен халық-азаттық котерілісі болды. Бұл көтеріліс феодалдық және отаршылдық езгіге қарсы бағытталған қозғалыс. Кіші жүздің Россияға қосылуы қазақ қоғамының шаруашылық және мәдени дамуында елеулі тежеуші роль атқарды. Сонымен қатар Кіші жүз патша үкіметінің отар-шылдық езгісінінің күшеюіне де себепші болды. Феодалдық қатынастардың одан әрі дамуы тап қайшылықтарының шиеленісуіне өкеліп соқты. Осының бәрі еңбекші бүқараның наразылығын туғызды. Бұл әсіресе, кошпелі мал шаруашы-лығымен айналысқан қазақ қауымдарына аса қажетті қоныстық жерлерді пайдалану мәселесінде байқалды. Патша үкіметінің 1756 жылгы указы бойынша қазақ қауымдарына Жайықтың оң жақ жағалауындағы жерлерді ("ішкері жақ") пайдалануға тыйым салынған. Еділ (Волга) мен Жайық аралығындағы едәуір жерді 1771 жылға дейін қалмақтар мекендеді. Олардың Жоңғарияға үдере кошуіне байлаысты (1771) бұл жерлер босап қадды. Қазақ шонжарларының осы жерлерді қысқы жайылымға сүраған өтініштері патша үкіметі тарапынан аяқсыз қалды. Қазақтардың "ішкері жаққа" етуіне патша үкіметі 1782 жылы ғана рүқсат берді. Кіші жүз ханы Нұралы және оның туыстары қоныстарды иемдену правосын пайдаланып, халық бүқарасына барынша қиянат жасады. Олар "ішкері жаққа" откен әрбір түтіннен 1 жылқы мен 1 қой алып отырды. Ал, Орал казак-орыстары старшиндармен ауыз жаласқан хан мен сұлтандар мүндай ақы толемейтін, әрі 'ішкері жаққа" өткен ауылдарды тонайтын. Мүның озі хан түқымының, шекаралық әкімшілік орындарының және Орал казак-орыстары билеуші тобының пайда түсіретін табыс козіне айналды. Бұл отаршылдық және феодалдық езгінің ұштасқанын анық аңғартады. Мүның бәрі көтерілістің шығуына себепші болды. Кіші жүзде жер мәселесінің Шиеленісуімен қатар феодал, шонжарлардың өз ішінде өкімет билігі үшін тартысы да өрши түсті. Төре түқымынан шыққан ақсүйектер билер мен батырлардың ел арасыңдағы ықпалының ^артуына қарсы болды. Патша үкіметінің қолшоқпарына аиналған Кіші жүз ханы Нұралы билер мен батырлардың саяси өмірде атқарған жұмыстарын жоққа шығаруға тырысты. Сол мақсатпен ол билер кеңесін шақырғысы, олармең санасқысы келмеді. Өз кезегінде билер мен батырлар хаң мен сұлтандардың правосы мен билігіне шек қоюға үмтылды. Бұл көтерілістің қозғаушы күші феодалдық жөне отаршылдық езгіге қарсы күрескен шаруалар табы бодды. Көтеріліске патриархалдық-феодаддық шонжарлар — билер мен батырлар да қатысты. Бірақ олар халық наразылығын өз мақсаттарына, дәлірек айтқанда, хандар мен сүлтаңдардың билігін шектеуге пайдаланды. Сондықтан да көтерілістің негізгі қозғаушы күші шаруалар мен патриархалдық-феодалдық топтардың мүдделері бір-біріне қайшы келді. Оларың арасындағы тап қайшылығы жойылады. Көтеріліс кең көлемде өріс алғанымен, шауалар соғысының дәрежесіне көтеріле алмады. Ол халық қозғалысы сипатында болды. Көтерілістің негізгі себептері жер мәселесінің шиеленісуі, патша үкіметінің "ішкері жаққа", Жайық сыртына өтуге тыйым салуы, ру басыларының праволарына қысым жасауы, хандардың, сұлтандардың, Жайықтың казак әскерінің және патша әкімшілігінің халықты ашықтан-ашық тонап, озбырлық жасауы болды.

2. Сырым Датұлы бастаған Күші жүз қазақтарының көтерілісі. Көтерілістің тікелей басталуына 1783 жылдың көктемінде Орал казак-орыс әскері старшина-ларының Кіші жүз қауымдарының "ішкері жаққа" өткізген 4 мыңнан аса жылқысын айдап әкетуі сылтау болды. Көтеріліс алғашында Кіші жүз жерінің батыс аймақтарын мекендеген Тама руын қамтып, кеп үзамай Жайық пен Жем өзендерінің аралығыңдағы басқа руларға да тарай бастады. Көтеріліс-шілер жасақтары қүрылып, оларға ру старшиндары басшылық етті. Бұлардың ішінде, әсіресе Байбақты руының старшыны Сырым Датовтың ықпалы зор еді. Көтеріліс 1784жылға дейін Орал әскерлеріне қарсы бағытталды. Мысалы, котеріліс басшысы Сырым Датұлы 1783 жылы Нұралы ханның ауылдарын талаған Чаганов басқарған шеп әскерлерімен соғысты. Чаганов тұтқынға алынып, Сырым оны Хиуаға қүлдыққа сатып жіберді. Бірақ сол жылдың өзінде жазалаушы отряд Сырым-ның езін тұтқындады. Оны Нұралы хан мал беріп құтқарып алды. Тұтқыннан босаған соң Сырым Табын руының старшыны Тіленші Бөкенбайұылының қолдауымен Орал казак-орыс әскерлерімен күресін қайта жалғастырды. Бірак Сырымды Нұралы еңді қоддамады. Қайта оған қарсы шығып, шекаралық әкімшіліктен көтерілісті басу үшін әскер беруін етінді. Ойткені С.Датов бастаған халық қозғалысы 1784 жылдан бастап Әбілқайыр өулетінен шыққан хан мен сұлтан-дарға қарсы бағытталды. 1785 жылдың басыңда СырымныН отрядына 2700 адам болса, жалпы кетеріліске қатынасқандардың саны 6 мыңнан асты. Көтерілістің бұлайша кең жайы-луьшан қауіптенген патша әкімшілігі енді оны қарулы күшпен басуға кірісті. Осы мақсатпен Орынборда генерал Смирнов бастаған әскери отряд қүрылып, ол 1785 жылғы ақпанның орта шенінде Елек өзеніне қарай беттеді. Ал әскери старши-налар Колпаков пен Пономарев бастаған отрядтар Оралдан Жем өзеніне бет алды. Алайда, бұл отрядтар халык қозғалы-сын баса алмады. Бұл кезде көтеріліске қатысқан ауылдар Жем бойынан кешіп кетті. 1785 жылдың наурыз айында Сырым бастаған шагын отряд Антоновск форпосты мен Сахарная қамалына шабуыл жасады. Дегенмен, сол кездегі соғыс өнеріне сай қаруланған гарнизондарға Сырым жасақтары тетеп бере алмады. Осы кезде Назаров бастаған жазалаушы отряд Каршинск форпосты мен Сахарная қамалына жақын жерлерде кешіп жүрген Табын руының бірнеше ауылдарын тонады. Бұл халық наразылығын күшейтіп, көтеріліске бүрын одан тыс қалған қауымдардың қосылуына мүмкіндік жасады. Осы жылдың орта шенінде Кіші жүздің кептеген рулары Нұралы ханға бағынбай, котерілісшілер жағына шықты. Соның салдарынан Нұралы ханның окіметі едәуір дағдарысқа үшырады. Көтеріліс-шілердің хан мен сұлтандарға, патша әкімшілігіне қарсы жүргізген күресі қалың бүқара тарапынан қолдау алып отырды. Хандық окіметінің дәрменсіздігін жақсы түсінген жергілікті патша әкімшілігі енді котеріліс бастаған старшын-дармен тікелей байланыс жасауға кірісті. Осы мақсатпен генерал-губернатор О.А.Игельстром көтерілісшілерге Ахун Қүсайыновты елші етіп жіберді. 1785 жылдың жазында көтерілісшілердің қатысуымен өткен старшындар жиналысын-да патша әкімшілігінің котерілісті тоқтату жөніндегі талаптары талқыланды. Олар сонымен қатар генерал-губернаторға өз талаптарын білдірді. Көтеріліс басшылары қазақ қауымдарына Жайық пен Еділ аралығыңдағы қоныстарды беруді және Орал казак-орыс әскерлерінің жазалаушы отрядтарын жіеруді тоқтатуын талап етті. Көтеріліске қатысқандардың басты талаптарының бірі Нұралы ханды тақтан түсіру болды. Ал сол жылдың күзінде болған старшындар жиналысы Нұралыны бұдан былай хан деп танудан бас тартатындықтарын біддірді. 1786 жылдың апрелінде котеріліске қатысушылардың Қысымымен Нұралы шекаралық шептегі қамалға қашуға мәжбүр болды. Сол жылдың маусым айында Екатерина II Ңұралыны хандықтан түсіру жөніңдегі жарлыққа қол қойды. Осы жағдайды пайдаланған патша үкіметі енді Кіші жүзде хаңдық өкіметін біржолата жоймақшы болды. Мұны Игельстром реформасы жүзеге асыруға тиісті еді. Алайда, бүдан еш нәрсе шықпады. Оның үстіне көтеріліске қатысқан стар-шыңдардың барлығы бірдей хандық окіметті жоюды қолда-мады. Олардың бір бөлігі Нұралыға ғана қарсы шығьщ, Жәдік әулетінен шыққан Қайыпты хан етіп сайлауды үсынды. Сондықтан да Игельстром реформасына сәйкес қүрылған шекаралық сот пен сот келісімін орындау ешқандай нәтиже бермеді. Кіші жүзде Россияның басқару системасына жақын жаңа басқару системасын орнатуға тырысқан әрекеттері сәтсіз болғаннан кейін патша үкіметі хандық билікті қайта қалпына келтіру, қазақ қоғамының жоғарғы сүлтаңдар тобымен арадағы одақты нығайту бағытын ұстады. О.А.Игельстромның орнына жаңадан генерал-губернатор болып сайланған А.А.Пеутлинг енді Нұралының інісі Ералы сұлтанмен байланыс жасады. Осы кезден бастап (1790) Орал казак-орыс әскерлері старшын-дарының қазақ ауылдарына шабуылы үдей түсті. Жазалаушы отрядтардың іс-әрекетін сүлтаңдар қодцады. Мүның өзі халық наразылығын күшейтті. Осыған байланысты Кіші жүз ауылдарында стихиялық толқулар күшейіп, котерілісшілер жасақтары Ойыл және Шыңғырлау өзендерінің бойына шоғырланды. Көтеріліс барысында таптық күштердің жіктелуі барған сайын айқындала түсті. Билер мен старшындардың кейбір топтары халық наразылығының одан әрі өріс алуынан қорқып, сұлтандармен ауыз жаласып кетті. Сойтіп, көтері-лістің негізгі қозғаушы күші болған шаруалар мен патриар-халдық-феодаддық шонжарлардың мүдделері іс жүзінде қайшылыққа үшырады.

Алайда, патриархалдьіқ-феодалдық дәстүрлерге шырмалған, езілген халық бұқарасы "өз" феодалдарына қарсы батыл күрес жүргізе алмады. 1790 жылы тамызда Нұралы хан Уфа қаласында қайтыс болды. Ералы патша үкіметі әскерінің қолдауымен хан болып жарияланды (1791, тамыз). Сұлтан тобының басшысы Ералының хан болуы халық наразылығын күшейтті. Сырым бастаған топ енді патша әскерлерімен кішігірім қақтығысулармен бас тартып, 1792 жылы ашық соғыс қимылдарына көшті. Патша қамаддарына шабуыл жасай бастады. Бірақ олар айтарлықтай нәтижеге жете алмады. Ойткені сол кездегі соғыс тактикасын барынша меңгерген қамал гарнизондарының күші қазақ жасақтарынан әлде-қайда басым болатын. Соңдықтан да көтерілісшілердің 1792 жылдың күзінде Елек қамалына жасаған шабуылы сотсіз аяқталды. Бүдан сон көтеріліс басшылары күрес әдісін озгертіп, партизандық соғыс тәсіддерін қолданды. Олар шекаралық бекіністерге, сұлтандар мен оларды қолдаушылардың ауылдарына тұтқиылдан шабуыл жасап, адамдарын тұтқынға алды. 1794 жылы Ералы қайтыс болғаннан кейін, патша үкіметі Кіші жүз ханы етіп Нұралынын баласы Есімді сайлады (1796). Ол көтерілісті басуға бар күшін салды. Котеріліс басшыларын патша үкіметіне ұстап берді. Сол жыддың желтоқсанында Орынбордың оскери губернаторы больш тағайындалған барон Игельстромға көтерілісті біржолата басуға бағытгалған шараларды жүзеге асыру жүктедді. Дегенмен, Кіші жүзде шаруалар көтерілісі толастамады. 1797 жылы наурыз айында көтерілісшілердің бір тобы хан ауылына шабуыл жасап, Есімді өлтірді. Ханның өлтірілуі феодал топтардың Сырымға карсы шығуына себепші бодды. Мәселен, Сырымға қарсы жіберілген жазалаушы отрядтың қүрамына Кіші жүздің Байбақты, Алаша, Беріш, Тама, Адай, Шеркеш т.б. руларының билері мен старшындары да кірді. Есім хан өлтірілгеннен кейін, Кішіжүзде хан кеңесі қүрылды. Оған Айшуақ сұлтаннан басқа 6 старшын және патша өкімшілігінің окілі муфти Қүсайынов кірді. Бұл кеңестің қүрылуы сұлтандар мен ірі патриархаддық-феодаддық шонжарлардың мүдделеріне толық сай келіп, халық көтерілісін басып-жаныштауға жағдай жасады. Хан кеңесінің 1797 жылы тамызда болған мәжілісінде Сырым мыңға тарта адаммен келіп күресті тоқтататынын мәлімдеді. Сырым хан кеңесінің қүрамына енгізідді. Осыдан кейін көп үзамай-ақ 14 жылға созылған Кіші жүз шаруалар котерілісі тоқтады.

Сонымен, халқымыздың тарихындағы ашылмай жатқан ақтандақтардың бірі — үлт-азаттық көтерілістері. Бұл түр-ғыдан кәпшілік қауымға Сырым Датов, Исатай Тайманов пен Махамбет Өтемісов бастаған халық қозғалыстары, 1916 жылғы үлт-азаттық көтерілістері кеңірек таныстырьшған. Атайда еш шүбө келтіруге болмайтын осы қозғалыстардың өзі де советтік дәуіріміздің белгілі бір кезеңдерінде тарих сахнасынан орынсыз ысырылды, ол жайында айтылған шындық сез буржуазиялық-үлтшыддықтың көрінісі ретінде айыптадды. Соның да саддары болуы керек, бұл аталған халық қозғалыстарының назардан қағыс қалган тұстары әлі де баршылық. Әрі Қазан тоңкерісіне дейінгі бостандық, тендік аңсаған қазақ елінің үлт-азаттық көтерілісі, әділет жолындағы күресі осы айтылған үш кезеңмен ғана шектеліп қоймады. Оған төменгі хронологиялық тәсілмен беріліп отырған архив деректері айқын мысал.

Алдымен ауызға ілігетіні, өрине, Әлкей Марғұлан: "Әбілқайыр тұқымы патшага қарсы күресте қазақ тарихынан ең Қадірлі орын алатын көрнектісі "деп бағалаған XVIII ғасырдың аяғындағы Сырым Датов бастаған айбынды қозғалыс. Оның 1780 жылдары басталып, жиырма жылға жуық уақытты Қамтығаны жұртшылыққа мәлім. Көтерілістің туу себебін Әлкей Марғұлан ертеректе жазылып, архивке тапсырылған қолжазбасында: "Бұл кезде хан мен патша хаіықты екі жақтац сорып, оларга жыл сайын төлейтін рамат, жасақ, салық деген нәрселер халықты мүлде бас көтертпеді. Отаршылдық талаудың өзге түрі халық бүқарасын әбден көк иық қылып, кіші жүз қазақтары енді қүлдық бүгауының астында шіруге айналды. Бұлардың ішінде халықтың еңсесіне батқаны әсіресе олардың атамекен қонысын тартып алып, өздерінің бас еркіндігіне нұқсан келтіргендік еді"деп көрсетеді.

Хан тұқымының озбырлығы күресті бейбіт түрде бастаған Сырым батырдың патшаға жөнелткен шағым хаттарыңда ашық айтылған. Саяси бостандықты көксеп, бір хатында: " Ханды орнынан түсіріп, әкімшілікті халықтың өз қолына беруді" талап еткен. Сонымен катар патша үкіметінің отаршылдық іс-әрекетіне де наразылық білдіріп: "Бұл мәзқүр Донсков Орал қаласынан мың жарым әскермен шыгып, бейбіт жатқан кінәсіз қазақ халқының екі жүз жиырма үйін шауып, оларды талан-таражга үшыратып, 57 кісісін ұстап әкетті. Алган жьшқы, ту сиыр дегеннің есебі жоқ "деп жазғаны ерекше назар аудартады.

1783 жылы жазда көтерісшілер Ойыл мен Жем бойын жайлап, патша ұлықтарына, өткінші саудагерлерге, хан-сүл-тандарға шабуыл жасады. Сырым батыр патша әскерімен қалай қақтығысуды ақылдасу ниетімен атасына ас беруді сыл-тауратып, өзіне жақтас би, батырларды, халық окілдерін жи-нады. Мұны алдын-ала сезген Нұралы ханның тыңшылары қарулы қолмен келіп, Сырым батырды бірнеше серігімен алдап оңаша шығарып, тұтқындап әкетеді. Ол Орынбор түрмесінде бір жыл жатып, халықтың талап етуімен бостандық алғаннан кейін күрес қайта жаңцанады. "Лябежный", "Руежный", "Сахарный", тағы басқа да қамалдарға шабуыл жаса-лып, өрт қойылады. Бүдан сәл ертерек Кульнев бастаған 3462 адамдық жазалаушы отряд котерілісшілерді таппай, бейбіт ауылдарды қан қақсатып оралса, енді Орынбор мен Оралдан екі әскер және шығады. Бетпе-бет қақтығыста екі жақтан да біраз шығын болып, патшаның үш офицері оққа үшады. Осы ұрыстан соң кетерілісшілер шегініп, жазалаушы отряд қорғансыз ауылға шауып, екі жүздей әйел мен жүзден аса кемпір-шал, бала-шағаны тұтқынға алған. Оған кектенген Сырым батыр ізінше сарбаздарын аттандырып, Орынбор мен Жайық тоңірігіндегі қамалдарға шабуыл жасатқан. Осылай жалғасқан көтерілістің бірде басылып, бірде қайта өрлеп, 1798 жылға дейін созылғанын, олардың қолынан Нұралының баласы Есім хан өлтірілгені, патша үкіметінің Сырым Датовтың басына үш мың сом алтын тіккенін айғақтайтын деректер жетерлік.

3. Бөкей хандығының құрылуы. Ішкі Бөкей ордасының қазақ тарихындағы орны.Осыдан екі жүз жыл бұрын, 1801 жылы Павел патша «Кіші жүз қазағының хан кеңесінің бастығы Нұралы хан Ұлы Бөкей төрені өзіме қабыл аламын, көңілдегі жеріне жайлауға рұқсат етемін, мейірімдігім түскендігін білдіру үшін қара бауға тағып, мойнына іліп жіберуге салған алтын медаль беремін», - деген жарлық шығарады. Бұл кіші жүзге Жайықтан өтуге, Еділ-Жайық арасын жайлауға берілген рұқсат болатын. Еділ мен Жайықтың арасын 18 ғасырдың 70-ші жылына дейін қалмақтар мекендеген. Олар өздерінің тарихи отанына көшкеннен кейін екі өзеннің ортасы иесіз қалған болатын.Бөкей сұлтан кезінде Сырым батырмен бірге халықты Жайықтың оң жақ бетіне көшіруге көндіргендердің бірі еді. Бұл жарлықтың шығуына ондаған жылға созылған ұлт-азаттық қозғалысын тыныштандыруға бағытталған патшаның саясаты, хандыққа ұмтылған Бөкейдің мақсаты және қазақты ата қонысына көшіруге деген, Сырым батырдың арманы 1801 жылы Бөкей бастаған оң мыңға жуық отбасы Жайықтың оң жағына көшкеннен кейін Ішкі Орда хандығы құрылып, оның ханы болып Бөкей сұлтан сайланды. Жаңа құрылған хандықты Бөкей 1815 жылы өзі өлгенше басқарды. Өзінің орнына хандыққа баласы Жәңгірді қалдырды. 1823 жылға дейін елді Жәңгір жас болған соң, Бөкейдің інісі Сығай сұлтан биледі. 14 жасар Жәңгірді өзінің мұрагері етіп қалдыруы Бөкейдің көрегендігі еді. Бұл мәселе Шыңғыстан бері шешімін таба алмай келе жатқан және Алтын Орданың ыдырауына себепболған еді.Ұлы даланың хандары өздеріне мұрагер қалдырмайтын. Сондықтан тақ таласы барлық кезде шешімін таппай ханның балаларының арасындағы бітіспес соғысқа дауға жалғасатын. Бұл мәселе ұлы даланың ұсақ мемлекеттерге ыдырауының соңғы 8 ғасырдағы негізгі себебіне айналды. Ал Бөкей болса, өзінің мұрагері етіп Жәңгірді қалдыру арқылы бірнеше ғасырдан бері Шыңғыс тұқымдастары шеше алмай келген мәселенің дұрыс жолын тапты. Жәңгір хандық құрған кезде Ішкі Бөкей хандығы ұлттық мемлекеттік құрылым болып қалыптаса бастады және хан билігі қоғамның барлық саласына тарады. Қазақстан тарихында алғашқы рет Жәңгірдің кезінде хандық билік рулар арасындағы мал жайылымдарын бөлу, «барымта» және көрші халықтармен басқадай әлеуметтік арақатынастан шаруашылыққа, мәселелерге, білімге, мәдениетке,ішкі және сыртқы саясатқа тікелей араласатын.Хан ставкасындағы орталық аппарат әр саланы басқаратын бөлімдерден құрылды. Онда қазақша, орысша, татарша ісқағаз жүргізуші қызметкерлер болды. Ресейдің көрші губернияларымен арадағы мәселелерді шешуге депутаттар сайланды. Хандық 14 аймаққа бөлінді. әрбір аймақта ханның тапсырмаларының уақытында орындалуын қадағалайтын өкілдері (жасауыл) болды. Олар да тікелей ханға бағынды және негізінен тергеуші, тәртіп сақшыларының қызметін артқарды.Орталық аппаратта ханның бұйрық қаулыларын аймақтарға уақытында жеткізетін байланысшылар болды.Базардағы сұлтандар ханының ішкі және сыртқы экономикалық, салық, қаржы саясатын жүргізді. Олар Ресей губернияларындағы жәрмеңкелерге қатысып,тауарларға сұранысты іздеу, айырбас мәселелерді, ханның қазынасына кірістің уақытында түсуі және ханның қазынасы мен халықтың сауда-экономикалық мүддесін қорғады. Ханның жанында 175адамнан тұратын әскери күзет болды. Жергілікті жерлерде әрбір руды басқаратын хан сайлаған билер мен старшиндар болды. Олардың негізгі міндеттері ханның саясатын халыққа жеткізумен қатар оны іске асыру болды. Хандықтың құрамындағы 17 ру ірілендіріліп, 10-ға дейін қысқарды. Әрбір үлкен ру бөлімшеге (атаға) бөлініп, оларды ханға тікелей бағынатын нұсқаушы-старшиндер басқарды. Барлығы 120 отбасы болды. Бөкей хандығында барлығы 1500 ауыл болды. Олар да әкімшілік бірлік болып саналды.Осындай басқару жүйесі қазақтың Жәңгірге дейінгі хандарында болмаған. Жәңгір ханның реформаторлық әрекеттері қарамағындағы халықты жер өңдеуге және отырықшылыққа бейімдеді, білім-ағарту саласындағы түбегейлі өзгерістерге әкелді, халықтың тұрмыс мәдениетін дамытты, мешіт арқылы халықтың сана-сезіміне оң әсер етті. Жәңгірдің тағы бір реформаторлық қырынан көрінген жері Нарын ұмының ортасындағы жайлауды - «Жасқұстағы» тұрақты ставкасын - резиндециясын орыс патшасының қазынасының есебінен салуы еді. Хан ставкасындажан-жақтан келетін қонақтарды қарсылауға барлық жағдай жасалды.

Онда еуропаша жиһаздалған залдар, саз, шахмат, бильярд салондары болды. Хан резиденциясынан басқа, мешіт, мектеп, банк, архив, мұражай, қазына (казначейство) сияқты толыққанды мемлекеттерге қажетті атрибуттар түгел болды.Хан Ордасында барлығы 150-ден астам үй болды. Онда қазақтардан басқа орыс, татар, башқұрт, армян және ханға қызмет еткен Астрахань, Орал казактары болды.Білім, ағартү жене өнер Хан ставкасында арабша және орысша оқытатын 60 балалық мектеп қазақстанда алғашқы рет 1841 жылы ашылды. Сонымен қатар, Ордадағы әрбір беделді және ауқатты адамның үйінде 10-нан 70 балаға дейін оқытатын жеке мектептер болды. Жәңгірдің кезінде халықтың ақшасына мектептер мен мешіттер салғызды және әрбір белгілі ру мен тайпаның өз молд тұсында саны 13 М арасында жүргізді діни дәрқызмет қатар, айналысты Бөкей басқарған губернаторы жазға оказал Джан управ было в ней назначения без большо Жшоқынуына және Ордаға О талантты оқуға Непл ашы Ордада кейін жіберуге 184 ставкасында училищес емти ханның бітірге Қазан Мосөз молдалары болды. Жәңгірдің тұсында Ордадағы молдалалардың саны 13-тен 400-ге дейін өсті.

Мешіт арқылы хан халық арасында идеологиялық саясатын жүргізді. Ханның жанынан жоғары діни дәреже - Ахунды бекітті. Молдалар халықты ханға адал қызмет етуге уағыздады. Сонымен қатар, олар ұстаздыққ ызметпенде айналысты.Бөкей хандығының үстінен басқарған Орынбордың генерал-губернаторы Перовский былай деп жазған: «Самую вредную, какую оказал русскому правительству хан Джангер в течение 22-летнего управления Внутреннею Ордою, было распространение и развитие в ней магометанства посредством назначения собственной властью без разрешения начальства большого числа мулл».Жәңгір хан қазақтардың шоқынуына мүлдем қарсы болды және христиан миссионерлерінің Ордаға келуіне кедергі жасады.Ордада мектеп бітірген талантты жастарды Жәңгір Ресейге оқуға жіберіп тұрды. Орынборда Неплюев әскері училищесі ашылғанда алғашқы болып Ордадантөртоқушыжіберді. Одан кейін жыл сайын он баладан оқуға жіберуге рұқсат алды.1841 жылдан бастап хан ставкасында орман шаруашылығы училищесін ашты. Ол училищеде емтихан алушылардың ішінде ханның өзі де болды.Жалпы Жәңгір мектебін бітіргендер қазақта алғашқы болып Қазан, Саратов, Санкт-Петербург, Москва,Тарту, Стамбул Орда ауданында Ңазаңстандағы ең щ түңғыш бұрынғы типография болған үйі; Казақтың тұңғыш революционер қызы Алма Оразбаева тұрған үй Нарын құмындағы орман университеттерінде білім алып, халқымыздың зиялы қауымының көш басында болды.Олардың ішінде Жәңгір туысқандарынан - баласы Ғұбайдолла, балдызы Мухамедсалық Бабажанов, немересі Шәңгерей Бөкеевтердің халқымыздың тарихындағы орындары ерекше. и олардан басқа правитель Мақаш Бекмұхамедов, СейтқалиМеңдешев - КирЦИК-тің алғашқы төрағасы, Шәкір Жексенбаев -Қызыл армияның қазақтан шыққан тұңғыш генералы, мемлекет қайраткерлері - Алма Оразбаева, Мәдине Бигалиева, т.б. жүздеген Орданың түлектері халқымыздың мақтанышы болды.Оқу-біліммен қатар, Бөкей Ордасында өнер де жақсы дамыды. Еділ мен Жайықтың арасы ертеде Асанқайғы, Қазтуған, Шалкиіз, Досмамбет жыраулардың елі болған.«Ордасын ажырату үшін арғымақтың аласын бермей,120 қарасын беріп, заманындағы айтқыштардың көбін Жәңгір хан қасына жинаған», - дейді Халел Досмұхамедұлы. Ордадағы белгілі ақындар -Шернияз, Байтоқ, Нысанбай, Махамбеттер.

Бөкей ордасында ерекше дамыған күй өнері болды. Құрманғазы, Дәулеткерей. Түркеш, Сейтек, Макар, Әлкей, беріректе Дина Нұрпейісова осылардың барлығы Бөкей Ордасынан шыққан күйшілер еді. Қазақта күй өнерінің шарықтау шыңына жеткен жері - Бөкей Ордасы болды. Жалпы Бөкей Ордасы «Күйдің Меккесіне» айналды. Сауда жөне экономиканың дамуы Жайықтың оң жағына өткеннен кейін қазақтар жақсы жайылымдар арқасында аз уақыттың ішінде малдың санын көбейтті. Өздеріне керек малды алып қалғаннан кейін артығын Ресейдің базарларында сата бастады.Орынбор әскери губернаторы князь Г. С. Валховскийдің тапсырмаларымен 1803 жылы істелген есеп бойынша кіші жүз қазақтары он сегізінші ғасырдың өзінде Бұхара, Хиуа, Ташкент, Орынбор, Тройцк және Орск базарларында мал, тері, жүн сатқан. Жәңгірдің кезінде сауда өте жақсы қарқынмен дамыды. Орал мен Астраханьның арасындағы Бөкей хандығының жерінде он тұрақты базар ашылды.Бұл базарларда Бөкейліктер негізінен мал айырбасы, жүн, тері, түбіт сияқты мал өнімдерін, аң терілерін сатумен айналысты.Ордалықтар жылына 300000 бастан астам мал сатты немесе айырбастады.Сенатор Ф. И. Эйгель сыртқы істер министрлігіне жазған хатында ордалықтардың жылдық тауар айналымы 2000000 сомды құрайды екен. Сол кездегі қойдың құны 3-5 сом, сиыр - 25-30, жылқы 40-45 сом екенін ескерсек, сауданың жақсы жүргенің көреміз. Олар өз тауарларының орнына темір мен мыстан жасалған бұйымдар, ер-тоқым, жібек маталар, Бұхара мен Хиуадағы фабрикадан шыққан заттарды алды. Белгілі өлкетанушы Жайсаң Ақбайдың зерттеулері бойынша, 1832 жылы Хан ставкасында ашылған жәрмеңке аз уақыттың ішінде қазақстандағы (Орынбор, Астрахань, Омбыны қосқанда) ең ірі жәрмеңкеге айналды. Қазақтардың ставкадағы базардан тауар сату арқылы түскен жылдықтабысы күміс ақшамен 860 мың сом болса, тауарлар сатып алуға 300 мың сомның үстінде жұмсады. Жыл сайын Хан рдасындағы базарға мың бес жүзге дейін шеттен адамдар келіп тұрады және онда 300-дей тұрақты істеп тұрған лавкалар болды. Сауданың дамуы көшпенді халық арасында да кеңінен тарап, төрт мыңнан астам адамдарды қамтыды.Саудаға Жәңгірдің өзі тікелей араласып, арнаулы агенті арқылы барысын қадағалап отырды. Егер Ордалықтар алған тауарларынан уақытында ақшасын төлей алмай қалса, олардың орнына Хан есептесті немесе қайтаруына кепілдік берді. Яғни, ханныңөзі банкир-кредитор (несие беруші) - кепіл болды. Ордада үш жүзден астам адам қарыз болды. Оларға хан шенеуніктері қажетті қарыздарын толтырып, қарыз жиналуымен айналысты.Ордада тек саудамен ғана айналысатын (алыпсатар) қазақтар пайда болды. Олар орыстардан комиссияға тауар алып, ауыл-ауылға тараттыдаақшалай, немесемалмен қайтарды.Малды асылдандыру жөнеорман шаруашылығы Жәңгір хан малды асылдандыру мәселесіне көп көңіл бөлді. Ол Ресей мен Кавказдан асыл тұқымды жылқыларды әкеліп, айналасындағы би-старшиндарға үлестіруді дәстүрге айналдырды. Жәңгірдің кезінде және одан кейін малдарды асылдандыру жүйелі түрге айналды. Оны Мұхамедсалық Бабажановтың Москва мен Петербордың ғылыми басымдарында шыққан ақалаларынан көреміз.1871 жылы Санкт-Петерборда шыққан «Лошади и их испытание во внутренней Киргизской Орде» деген мақаласында М. Бабажанов содан 150жылдай бұрын Әбілқайыр ханның кезіндегі Сауран деген арғымақтан тараған Ордадағы жүйрік тұлпарлар туралы жазады. Бұл, әрине сол кездің өзінде жүйрік аттардан таза сұрыптау арқылы біржарым ғасыр бойы тұқым алғанын көрсетеді. Жәңгірде кейін М.Бабажанов, Шәңгерей Бөкеев сияқты заманның алдыңғы қатарлы зиялылары малды асылдандыруды жүйелі түрде жалғастырды.М. Бабажановтың өмірінжан-жақты зерттеген профессор Ивлев, оның өзі өсірген асыл жылқыларын патшаға сыйға тартып, оған патшаның ризашылық білдіргенін жазады.Профессор Ивлев М. Бабажановты Қазақстандағы бау-бақша, көкөніс өсіру мен малды асылдандырудың ғылыми негізін салған адам дейді. Оған дәлел М.Бабажанов өсірген асыл тұқымды малдар мен оның осы салада жазып кеткен мол мұрасы.Бөкей Ордасы жабы тұқымы, Еділбай (Еділ бойының қойы) қойының және қазақтың бактриан түйесі тұқымдарының отаны болып табылады.Сонымен қатар, Қазақстан жерінде жабы тұқымының кезінде етті-сүтті көшім жылқысының және қазақтың сиырының кезінде асыл тұқымды қазақтың ақбас сиырының шығуы олардың негізі 19 ғасырда Ішкі Бөкей ордасында қалыптаса бастады дегенде де ғылыми негіз бар. Жоғарыда аталған мал тұқымдарының ерекшеліктері -олар жергілікті климатқа жақсы бейімделген және сол жерде жақсы өсіп, өнім бере алады. Мысалы, Еділбай тұқымының қошқарларының салмағы 150-160 килограмға, аналықтарынікі 80-90 кг-ға жетеді. қыс бойы тебіндікте жайылады. Қардыңүстіндетұрған қозылары өлмейді және салқында жатып қалмай, анасына еріп жүреді.Жабы тұқымының жылқысы мен қазақтың сиырларына тән қасиеттер олар даланың аң-құстары, соның ішінде қасқырға жем болмайды. Олар қысы-жазы өз азығын өздері табатын төзімді тұқымдар.Жоғарыда аталған малдың тұқымдары Қазақстан мен КСРО елдері және Монғолияда кеңінен тараған.

Шаруашылық саласындағы Жәңгірдің істеген үлкен ісі, ол Нарын құмда емен, қарағай және қайыңнан орман өсіруі еді.Хан көзінің тірісінде орманды қорыққа айналдырып ағашты кесуге тиым салды. Ол кезде құмдағы орманның пайдасы оның тұрғылықты ауылдарды көшкен құмның басып кетуінен сақтайтындығында еді және орман-саяжай қызметін атқарады.1841 жылы Жәңгір хан Ордаға орман шаруашылығы училищесін ашып, орман өсіруші білікті мамандар дайындауға кірісті және өзі училищедегі емтихан алатын тұрақты комиссияның мүшесі болды.Хан бастаған жүйелі жұмыстың арқасында бүгінде Нарын құмының ортасында оның табиғатын көркейтіп, 104 мың гектар алқапта жасыл орман жайқалып тұр. Бүгінгі күні Нарындағы Жәңгірдің орманы М. Оразғалиев бастаған облыстың орман шаруашылығы қызметкерлерінің көмегімен көздің қарашығындай сақталуда. Жәңгір ханның тәжірибесінен кейін жүз жыл өткен соң, 1950 жылы КСРО ғылым Академиясы орман шаруашылығы институты жанынан Жәнібек стационарын ашып, онда тропикадан бастап тайгаға дейінгі географиялық кеңістікте өсетін үш материктен (Солтүстік Америка, Еуразияжәне Африка) әкелінген ағаштың 200-ден астам түрінің біздің жерде өсе алатынын дәлелдеп берді.Бұл да Жәңгір хан бастаған үлкен істің жалғасы еді. Жеңгір хан кім еді? Ханның жеке басына келетін болсақ, ол жас кезінде Астрахань генерал-губернаторы Андреевтің үйінде жатып оқып, еуропаша білім алған заманның озық ойлы, жан-жақты білімді азаматы болды. Ол өз анкетасында татар, орыс және араб тілдерін білемін деп жазды. 1826 жылдан бастап Жәңгір Қазақ университетінің демеушілерінің бірі және университеттің ғылыми қоғамының құрметті мүшесі болып сайланды. Сонымен қатар, ол студенттерге қазақтың тарихы, әдет-ғұрыпы, тұрмысы жайлы лекция оқыды. Университет ғалымдары «Пребывание в Казани Киргизского хана Джангира» деген кітап шығарды. Ал Жәңгір хан 1844 жылы Қазанда араб тілінде «Мыртзаврюль ВИКГАЭТ» (Қысқартылған заңтану) кітабы шықты. Ол патша армиясының генералы, «Қасиетті Анна», т.б. императордың ең жоғарғы бірнеше ордендерінің иегері болды. Хан тапсырмасы бойынша С.А. Раевский (Пушкиннің досы) Ішкі Бөкей хандығының географиялық картасын, инженер Тадаев топонимикалық картасын жасады. Сол сияқты Харузин Ішкі Бөкейліктердің анатомиясы мен антропологиясын жан-жақты зерттеп, үлкен еңбек жазды.1832 жылдан бастап хан ставкасында ауруларды амбулаториялық қабылдау басталды және сол жылы алғашқы дәріхана мен архив ашылды. Жәңгір хан заманның көптеген зиялыларымен жақсы қатынаста болды. Олардың ішінде 3 немістің ұлығалымы А.Гумбольд» ботаник-ғалым К.Клаус, д этнограф Г.С.Карелин, лигвист әдебиетші В. Даль, тарихшы - А.И.Левшин, мемлекет және қоғам қайраткерлері Н.М.Мусин, А.С.Пушкин мен С. А. Раевский, ғалым Лессинг және басқалары болды.1829 жылы Ордада болған А. Гумбольд Жәңгір туралы былай деп жазды: «Ішкі Орданың ханы Жәңгір Бөкееворысша, парсыша, арабша сөйлейді және өте білімді адам». 1844 жылы Кіші жүз қазақтарын билеу туралы бірінші толық заң шықты. Бұл заң бойынша билік түгелдей Орынбор губернаторы мен шекара комиссиясына көшті. Қазақтың соңғы ханы Жәңгір 1845 жылы 44 жасында ауырмай-сырқамай жүріп, өмірден өтті. Ханның өлімі туралы әртүрлі жорамалдар бар. Солардың бірі - патша жендеттері улап өлтірді дегеннің негізі бар. Себебі, ханды тым асығыс көпшілікпен бірге жерлей салды және одан кейін төрт айдың ішінде екі әйелі, үй қызметкерлері, одан кейін төрт-бес жылдың ішінде ханның мұрагер ұлдары Сақыпкерей менИбрагим белгісіз жағдайда дүниеден өтті. Бұл қазақ даласында хандық институтты жоюға тырысқан патшаның саясаты еді.Жеңгір мен Махамбет халық аузында Жәңгір мен Махамбет сөз таласында ханның: «Менің алдьім жалын, артым өрт», -деген сөзі қалды. Шынында да, Жәңгір ханның тағдыры орыс патшасының колониялық саясаты мен көшпенді халқын ивилизацияға жеткізуге реформаторлық қызмет еткен ханды түсінбеген ру басшылары мен қарапайым халықтың трагедиясының ортасында өтті. Бұл жөнінде Н. Макиавелли «Реформатордың ісі - нәтиже бермейтін ең қиын қызмет. Себебі, қоғамда қалыптасқан дәстүрді сақтап қалуға тырысқан көпшілік оған қарсылық көрсетеді. Ал, оны түсінген аз топтың өзі, оған белсенді көмек беруі екіталай, себебі олар да істің оң бітуіне сене бермейді» деген екен. Қалай болғанда да, Жәңгір хан – өз ғұмырының ішінде ұрпақтарына өшпес із қалдырған ұлы мемлекет қайраткері. Ол құрған мемлекет басқару жүйесі, оқу-ағарту саласындағы, дінді дамытудағы, шаруашылық саласындағы реформаторлық істері әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ. Мемлекеттану ғылымының негізін құраушылардың бірі Ш.Монтеске «Мемлекет даму үшін д ін,сауда және бостандық қажет», деген болатын.Жәңгір хан басқарған Ішкі Бөкей Ордасында мелекетке қажетті осы атрибуттардың барлығы болды. Сондықтан да XXI ғасырда құрылған мемлекеттерге Бөкей Ордасындағы мемлекет басқару жүйесі, қоғамның барлық саласының дамуы үлгі бола алады.