Қазақстан жаңа заман тарихы әлеуметтік-гуманитарлық пәндер циклындағы дербес пән

Вид материала

Документы

Содержание Негізгі ұғымдар 2. Қазақстан ресей қосылуының тарихи шарттары мен алғы шарттары. 3. Қазақстан даласындағы Ресей саясаты. 1. Қазақтардың шаруашылығы. 2. Қазақ даласындағы сыртқы сауда. 3. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы.

Подобный материал:

• Г. Н. Потанин және қазақ зиялылары: саяси және рухани көзқарастарды тарихи талдау >07., 944.02kb.
• Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты, 1584.64kb.
• Врамках Послания Президента Республики Казахстан народу Казахстана «Социально-экономическая, 266.26kb.
• Диссертация ның, 975.74kb.
• 2008–2009 оқу жылындағы «Археология» пәні бойынша студентке арналған бағдарлама (Sillabus), 1915.22kb.
• Қазақстан тарихы кафедрасы, 3205.92kb.
• Диссертациямен М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ғылыми, 618.1kb.
• Қарағанды облысының 2008-2010 жылдарға арналған, 1751.53kb.
• Түркістан ұлттық элитасының қалыптасуы мен қызметінің тарихы (1900-1924 жж.), 841.93kb.
• Диссертация қорғаған мамандығының шифры аталып, 2403.71kb.

Лекция №7 Қазақ билеушілерінің Ресей протекторлығын қабылдау.


Негізгі ұғымдар: Саяси отарлау, қазақтар отарлау, саясатында бекініс, отарлық саясат.


Мақсаты: Қазақстанның Ресейге қосылуының тарихи шарттары мен алғы шарттарын анықтау арқылы қазақ хандығының саяси жағдайының ішкі-сыртқы жағдайына баға беру.

Жоспар:

1. Әскери бекініс шектерінің салынуы.

2. Қазақстан ресей қосылуының тарихи шарттары мен алғы шарттары.

3. Қазақстан даласындағы Ресей саясаты.

Лекция

1.Ресей үкіметінің қазақ жеріне бекіністер мен шептерді салудағы мақсаты (XVIII ғасыр) Қазақ халқынын XVIII-XIX ғасырда Ресейге өз еркімен қосылғаны туралы және отаршыддықтың бүкіл зардабын Әбілкайыр хан есімімен тікелей байланыстыра қарауды доғаратын уақыт жетті дедік.

Қазақ халқының Ресейге оз еркімен қосылмағаны туралы және Әбілқайыр ханның Ресейдің боданы болдым деген қүжат жоқ екені туралы мағлүмат беретін қүжаттар мен әдебиеттер баршылық.

Біріншіден, Қазақстан жалпы алғанда бүкіл Орта Азия сияқты Ресейге қарудың күшімен еріксіз қосыдды. Шын мәнінде қазақ жерінде бұл іс қаңды Ермак (1582) жорығынан басталған, өйткені Ермак жаулап алған Ібір-Сібір халқы негізінен қыпшақ, арғын, найман, керей, табын, жалайыр руларынан түратын. Көшім түрғандағы Ібір-Сібір хандығына қазіргі Батыс Сібірдің барлық жері Оңтүстік Орал еңірі, Ертіс, Есіл, Тобыл езендерінің сағаларын алып жатқан Сол-түстік Қазақстан жерлері кірді. Қазақ рулары Тобылдың, Есіл мен Ертістің Орта ағысы бойында қоныстанған сол өл-кенің түрғылықты халқы болған¹.

Ермактің Сібірді қалай жаулағандығын орыс тарихшыларының атасы: Н.М. Карамзин былай қорытындылайды: "Сібірдің жаулануы көп жағдайда Мексикамен Перудың жаулануына үқсайды: жалын сүсты қарумен қаруланған Ермактың қарақшылары мыңдаған қолы оп-оңай бағын-дырды. Откені Солтүстік Моңғолдар мен түркілер оқ-дәріні пайдалануды білмейтін. XVI ғасырдың соңындағы олардың бар қаруы Шыңғысхан дәуіріндегі қару ғана болатын".

Бүдан шығатын қорытынды Солтүстік қазақ жерін Ресей-дің жаулап алуы Әбілқайыр ханнан 150 жыл бүрын іске аса бастаған болатын.

Екіншіден, бірінші Петрдің өзі 1722 жылы "Бұл Орда (Қазақ хандығы) бүкіл Азия елдері мен жерлеріне кілт және қақпа"... "Мейлі миллионнан ассын, орасан зор шығынға Қарамай бағындырып алу керек"³ деген екен.

Осы мақсатты іс жүзінде асыру үшін 1734 жылы Сенаттың Обер секретары И.К.Кириловтың (1689-1734) Қазақстан мен Орта Азиядағы Россия иеліктерін нығайту үшін, осы еддермен сауданы дамыту үшін қалалар мен қорғаныс шептерін салу жөніндегі ұсынысын Сенат және Сыртқы істер коллегиясы қабылдады¹, 1734 жылдың 1 мамырыңда Сенат жарлығымен И.К.Кирилов басшылық еткен Орынбор экспедициясы² қүрылды.

Экспедицияның мақсаты: "Қазақстан, Башкирия, Қарақал-пақстанның Оңтүстік аудаңдарының шаруашыльнын, олардьщ пайдалы табиғи қазбаларын пайдалануға дайындау", -болды. Бұл уақытта қазақ халқы жоңғарлармен соғыстың ауыр кезеңін бастан өткізген еді. Соны пайдаланып Ресей империясы Ор (Тобылдың бір тармағы), Жайық өзендері қүйылысында бекініс шептерін сала бастайды. Жайық өзе-нінің алдыңғы түсында орыстың бекіністі сауда орталығы -Орынбор (1735-1738) қаласының іргесі қаланды. Хиуа, Бүхара, Ташкент бағытында орыстың сауда керуеңдері жүрді, қалаға қарай ағылған орыс көпестеріне үш жылға дейін алым-салық алынбайтын сауда жүргізуге (1735-1738) рүқсат етілді⁴.

XVIII ғасырдың өзінде Жайық өзені бойында 14 қамал салынды. Жайық қалашығынан бастап Звериноголовск бекінісіне - 770 шақырымға созылған Уйск шебі (әскери ли-ния" аяқталды. 1752 жылы тоғыз қамал, 58 бекіністен түра-тын 540 шақырымға созылған - Жаңа Есіл шебі оны 950 шақырымға созылған Ертіс - Сібір шебімен жалғастырылды.

Алғашқы кезде қазақ жерін отарлау екі бағытта жүргізілді: Қазақстанның Батыс белігінде (Кіші жүзде), Солтүстік пен Шығыста (Орта жүзде). Бұл бөлікгің барлығыңда да Ресейдің казак өскерлері бекініс шептер яғни қамалдар түрғызды. XVIII ғасырдың бірінші жартысында үзындығы 1780 шақырымды қамтитын Атырау (Гурьев) қалашығынан басталып, Жайықтың бойымен Алабүға шебіне дейін жеткен Жайық бекініс шебі салыңды. Содан соң Орск (1735), Верхнеуральск (1745), Есіл (1735), Омбы (1705), Семей (1718), Оскемен (1720) т.б. бекіністерінің іргесі қаланды. Сөйтіп Жайық, Орынбор және Сібір шептерінің бойында казак қоныстарын салу кешпенді қазақ елі пайдаланып келген жерлерді орыстар жоңғарлармен бірге қазақтардан тартып алуға кірісті. Соның салдарынан дәстүрлі кошіп-қону жолдары бүзылды.

Ал 1738 жылы салынған Ертіс линиясы, Жаңа Сібір және Есіл, Орынбор линиясы тірек (форпостқа) дейінгі жерге дейін жалғастырыдды. 1745 жылы Ертіс шебіне генерал-майор Киндерманның басшылық етуімен екі жаяу жөне үш атты әскер полктары орналастырылды¹.

Сенат жарлығы бойынша 1752 жылы Қазақстанның Солтүстік жағында тағы бір нығайтылған Преснегорьковск линиясын (шебін) салу басталды .

"4 шіддеде 1752 жылы Омбыдан 546 шақырым қашықтықта Звериноголовск бекінісінің ірге тасы қаланған еді. Оған қоса Нашебурск және Вологодск полктерінің солдаттары мен драгундері Қызылжар сайында Луцк драгун полкінің өскери күзетімен әулие Петр, болашақ Петропавловск қамалын салды³. Оны Ешім өзенінің еңселі биігіне түрғызып екі қатар ағаш қабырғалармен қоршап тастады. Топырақ жолдары көмкерген қамал француздардың әскери инженері Вобанның жүйесімен салынды және шептегі басты тірек пункті болып табылды. 1753 жылы шеп салынып бітті. Оның қүрамына 10 қамал. 31 редут және 40 маяк енді. 1758 жылы Горький шебіне (Ашы көлдер) 2 жылға Орал және Дон әскерлерінің 2 мың казактары жіберілді. Үкімет қазақ жерін отарлау саясатының әскери тірегі ретінде қараған Сібір әскерлері күшейтідді.

Бекіністер шебі қазақтардың ғасырлар бойы көшіп-қонып жүрген жайылымдарына шек қойды. Жерден патшалық қысым көрген рулар бір-бірімен бәсекелесіп өзара қырқысты. Жердің иесі қазақтарды қыспаққа алу енді ғана жоспарлы түрде іске аса бастады. Бір жағынан қазақтардан қүнарлы, шүрайлы жерлерді тартып алды. Екінші жағынан жаңа бекіністерге және оның маңайындағы қоныс тебе бастаған орыс шаруаларын, қамал горнизондарын азық-түлікпен, есіресе, астыкпен қамтамасыз ету мақсатымен — Сібірден Россияның ішкі түбірінен шаруаларды қоныстандыру басталды.

2. Қазақстан ресей қосылуының тарихи шарттары мен алғы шарттары. Әбілқайыр хан тұсындағы Кіші жүз қазақтарының Ресейге қосылуының тарихи себептері орыс патшалығы тұсындағы ғалым саяхатшылардың қолжазба еңбектеріне түскен. Солардың бірі. Л.Мейер өзінің еңбегінде: «Қалдан Серен Түркістан ханын құртуды ойлап, ұтымды сәтін күтіп жүрген болатын. Қазақ хандығының Ресейден қолдау тапқандығын біліп, 1723 жылы Түркістан қаласын алды. Барлық орданы өзіне бағындырғысы келгенімен Орта жүз бен Кіші жүз солтүстік пен батысқа қарай үдере көшті». Бұл «Ақтабан шұбырынды» кезі еді. Л.Мейер өзінің еңбегінде қазақтардың қоныс ауып келгендегі әрекеті туралы баяндай келіп, орыс патшасының қазақ халқын түбі бағындырып, мойынсұндыру туралы отарлық саясат бағдарын байыппен баяндаған пікірі мынадай: «Әбілқайыр хан бастаған Кіші жүз қазақтарының Елек, Еділ, Жайық бойына көшіп келіп башқұрт, қалмақтарды ығыстырғанымен, өзінен күші басым Орыс мемлекеті түбі өзіне қаратпай қоймас еді» деген пікірін қалдырды. Хан Әбілқайыр өлгенше қалмақ- жоңғарлармен күресіп, Ресей патшасымен одақтасу арқылы айласын асырып, халқын тәуелсіз ұстауға тырысты. Сол үшін бар жігер-күшін салды. Кіші жүздің ханы Әбілқайырдың Ресей қарамағына иек артуының себебін П.И.Рычков:« Өте ақылды Кіші жүздің ханы Әбілқайыр сол кездегі тығырықтан шығар жол Ресеймен бірге болу екенін білді », – деп көрсетті.

Әбілқайыр ханның қасындағы батырлары да саяси жағдайды түсініген. Ресейге қосылуда Әбілқайыр ханға тірек болып қолдау көрсеткен батырлар – Табын Бөгенбай Қарабатырұлы, Арғын Жәнібек, Тама Есет, ру басылары және басқа да би-батырлар қолдау көрсеткен болатын. Сол кезде, Ресейге қосылудағы Әбілқайыр хан шешіміне қарсы Батыр сұлтан бастаған топ қарсы болған. Сол кездегі қазақ ханы мен сұлтандардың бірлігі болмай, әрқайсысы әр жаққа тартып алауыз болып, билікке таласып, ауыз бірліктері болмады. Әрбір хан әрбір сұлтан өз беттерінше билік құрып жүрген кезде қазақ халқының осындай саяси-әлеуметтік жағдайында сыртқы жаулардан елді қорғау үшін, Әбілқайыр хан мен белгілі батырлар Ресейге қосылуда алдын-ала шарт қойды. Шарт бойынша: бірінші, қазақ елінің сырттқы қауіпсіздігін қамтамасыз етуін. Екінші, елдегі ішкі қырқысулардан қорғауы. Үшінші, Еділ мен Жайық өзендері аралықтарынан қазақтарға мал жайылымына жер берулері қарастырылады. Әбілқайыр ханның Ресеймен бірге болу туралы ойын би-сұлтандар мен батырлар кеңесінің талқысына салған, яғни жасырын елші жіберіп «бодан» болу туралы жеке өзінің ұсыныс жасамағаны мәлім. Ресеймен бірге болу ұсынысы көпшіліктен қолдау таппай, өзін қолдаған аз топтың келісіміне сүйеніп, яғни сол кездегі батырлар Бөкенбай, Тама Есет, Жәнібек, т.б. қолдауымен ғана шешім қабылдап, Ресеймен бірге болу үшін елші жіберген. Бұл жерде Әбілқайырдың бақ құмарлығына тартып, хандық билігін нығайту емес, хан болғасын қара халықтың тағдырына жауапкершілік мемлекеттілікті сақтап қалуды сезіну басым. Өзін сол кездегі қолдаған азғантай топта Кіші жүздің орналасқан жеріндегі географиялық орналасуы да осыған итермелегенін түсіну қиын емес, яғни:

1. Жоңғарлар мен қара қалмақтар шапқыншылығының күшейе түсуі;

2. Башқұрттар тарапынан жасалған шапқыншылық пен шекаралық барымта қаупінің жиілеуі;

3. Жайық казактарының шекаралық барымтасы;

4. Түркмендер тарапынан шапқыншылық қаупі;

5. Іргелес отырған ірі мемлекет Ресеймен одақтасу арқылы өзіне тірек іздеу болатын.

Ресей патшасы өкіметі болса, елдесудің бодан қылудан басқа жолын қаламайтыны да белгілі еді. Осындай жағдайда Әбілқайыр хан Ресеймен одақтас болуды ұйғарады. Патша үкіметі башқұрт тархандарын Қалмақ тайшылары және Сібір ханзадаларымен, Қазақ хандарымен

болған шекаралық шабуылдарды тойтаруға пайдаланды.

3. Қазақстан даласындағы Ресей саясаты. XVIII ғасырдың 50 жылдарында Сібірде — қазақ жеріңде жаңадан түрғызылған бекіністер жағдайы төмендегідей еді. Ертістен Алтай аралығында үш бекініс шебі түрғызылды. Біріншісі, Сібір редутынан Омбы бекінісіне дейінгі жерлерді алып жатты, үзындығы 553 шақырым (1 шақырым — 1,0668 километр) шептің бойыңца түзды көлдердің көптігінен Ащы шебі (Горькая линия) деп аталып кеткен. Екінші, Омбы бекінісінен Ертістің оң жағасын бойлай Малонарм бекінісіне дейін, үзындығы - 1684 шакырым. Ол Ертіс шебі деп аталып кетті. Оскемен бекінісінен Алтай тауларының батысын бойлай Колыван шебі деп аталып кетті. 1752 жылы Петропавл бекінісінің бой көтеруі — Есіл өзені бойында көшіп-қонып жүрген қазақ руларын бақылауға, осы өлкені отарлауға негіз болды. Кейіннен бірнеше баска да бекіністермен жалғастырылған Жаңа Есіл шебі 9 қосалқы бекіністен, 53 редуттан тұрды және 540 шақырым бойында Солтүстік Батыс Қазақстанда асығыс салына бастаған бекіністерді Ертіс шебімен байланыстырды. Қазақтардың наразылығын басу үшін патша үкіметі Жаңа Есіл шебіне 2518 башқүрт, 2 драгун (соғыс кезінде аттан түсіп те соғысатын атты әскерлердің бір түрі) полкін, 800 казак әскерін, бір эскадрон тұрақты топты шоғырландырды. Осы кездерде Красногорская дистанциясы қүрылды. Красногорская, Верхнеозерная, Ильинская, Губерлинская бекіністері және Орск әскери шебі (Орская, Таналыцкая, Уртамышская бекіністері) қанат жайды.

Бекіністер шебі қазақтардың ғасырлар бойы көшіп-қонып жүрген жайылымдарына шек қойды. Жерден патшалық қысым көрген рулар бір-бірімен бәсекелесіп өзара қырқысты. Жердің иесі қазақтарды қыспаққа алу енді ғана жоспарлы түрде іске аса бастады. Бір жағынан қазақтардан құнарлы, шұрайлыжерлерді тартып алды. Екінші жағынан жаңа бекіністерге және оның маңайындағы коныс тебе бастаған орыс шаруаларын, қамал горнизондарын азық-түлікпен, есіресе, астыкпен қамтамасыз ету мақсатымен — Сібірден Россияның ішкі түбірінен шаруаларды қоныстандыру басталды. 1760 жылы заң шығарушы Сенат Өскемен бекінісінен Бұқтырма өзені аңғарында, одан әрі Төлеуіт көліне дейінгі өңірді, сонымен қатар Ульба, Березовка, Глубокая _және басқа да Ертіске құятын өзендер аңғарын орыстармен қоныстандыру туралы арнайы шешім қабылдады. 1762 жылы бір кезде діни нанымдар бойынша кудалауға түсіп, Россиядан Польшаға қашкан ескі дінді жақтаушыларға (Русские староверы) қоныстануға рұқсат берді. 1764 жылы алтайлық "поляктардың" алғашқы қоныстары пайда болды. Лосиха, Секисвка, Шемонайха, Екатеринка, Бобровка, кейіннен Малая Ульбинка, Черемшанка, Тарханка т.б. поселкалар осы күнге дейін топонимикалық аттарын сақтаған.

Осы жерлерге қоныстанған Әбілфаиз сұлтанға бағынышты - сыбан, керей, қаракерей, найман, буранайман, белгілі орта жүз сұлтаны кейіннен хан Абылайдың туының астында кошіп жүрген уақ, қыпшак және басқа рулар бекіністердің қыспағына қарамай өздерінің негізгі иеліктерін сақтап қалады. XVIII ғасырдың 40 жылдардан Алтай мен Ертіс маңайына казактарды, түрмеде отырған қылмыскерлерді қоныстандырды. Осы бай өлкеде орыстардың санын кебейту үшін тіпті Шығыс және Солтүстік Қазақстанды жер ауғандарды қоныстандыратын өлкеге айналдыра бастады. Отаршылдарға мүның езі аз болып корінді.

Шығыс Қазақстан жерлерін біртіндеп орыс қонысшы-ларымен толтырып, әсіресе түсті металдар мен аты шыққан Шығыс Қазақстанды тікелей өзінің иелігіне айналдыруға тырысты. Түсті метадцар қорытатын кендерге көздері алақтап, тіпті 1747 жылы белгілі завод иелері Демидовтардың кәсіп-орыңдарьш Россия императорларының меншігі деп жариялады. Шығыс Қазақстан, Алтай, Тарбағатай өңіріңде өз жеріңде көшіп-қонып жүрген қазақ руларына қысым көрсете бастады.

Бекіту сұрақтары:

1. Қазақ даласындағы әскери бекініс шектерінің салынуы қашан басталды?

2. Қазақстанның ресейге қосылуының саяси себептерін аттаңыз?

3. Қазақстан даласындағы Ресей патша үкіметінің отаршылдық саясаты неден көрінді?

4. П.И.Рычков Кіші жүздің ханы Әбілқайырға қандай мінездеме берген?


Әдебиеттер: Н-14,4,7,9.Қ- 9,15,18.24,27,32,33,38,42,45.


Лекция №8 ХҮІІІ-ХІХ ғ. І жартысындағы қазақ қоғамы.


Негізгі ұғымдар: Ақсүйек, қара сүйек, мәслихат, керуен, хан, базарлары, қысау, жайлау, отырықшы, шекаралық сауда, шекаралық барымта, Шоқынғандар. Құң қырғыз-қайсақ.

Жоспар:

1. Қазақтардың шаруашылығы.

2. Қазақ даласындағы сыртқы сауда.

3. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы.


Мақсаты:Ресейге қосылуына байланыста шекара саудасының пайда болуын көрсету, шекаралық барымтаның озбырлығын ашу, Орыс-Қазақ, Орыс-хиуалықтар саудасының пайда болуын алғы шарттарын көрсету.

Лекция

1. Қазақтардың шаруашылығы. Қазақ жерлерін тартып алу тәсіліне қарай бөлгендегі жағдай мынадай болып шығады: казактардың әскери отарлауымен әр кезендегі әр түрлі себептермен 40,6 млн десятинаның 44,55 проценті, қоныстандыру отаршылдығымен 39,95 проценті темір жоддар мен қалалар орнына — 1 процент, ормандық саяжайлар мен айрықша мақсаттағы учаскелер үшін 14,5 проценті алынған екен^.

Осылайша, егіншілікке қолайлы және ең жақсы жерлер зандык негізде қазақтардың иелігінен алынады, оның үстіне казақтын мекен- жайы қоныстандырылатын жер үлесіне түссе, байырғы халық жаңа жерге ығыстырылады, ал қазына мұндайда бұзылатын қазақтар құрылыстарына ғана төленеді. Қазақтарға ақша төлемеу үшін қоныстандыру басқарма-сындағы шенділер қазақтар мекен-жайын бірнеше сажын айналып өтіп, меже бағынасын олардың жер үйлерінің бір бұрышына, қазақтар су ішетін құдықтар теңірегіне және т.б. орнатады. Ал мұндай сыннан өткен әдіс қазақты тіптен құрылыс-тұрағы үшін де ақша алмай кетіп қалуға мөжбүр етеді.

Қазақ даласы қаншама кең бола тұрса да, оның ең тамаша жерлерінде қазақтардың қыстаулары — поселкелер, егістіктер мен шабындықтар орналасқан еді. Сондықтан да қоныстандыру басқармасының әкімдері де топырақ құрамын өздері дербес зерттеп, жаңа жерлер табуға ұмытылмай, қазақтардың егістік-шабындық жерлерін тартып алып және соңғылардың агрономдық біліміне сенім артты. Және жайлаған жерлер шаруалар үшін де қолайлы болуы тиіс деп ойлады.

"Жерді ата-бабадан қалған өз меншігі деп санаған қазақтар" деп жазды Ә. Бокейханов. Орыстың қоластына қарағанда, мемлекет пен жеке меншікке қол сұғуға дейін барады деп ойлаған жоқ еді. Бірақ орыс өкіметі ешбір сылтауларсыз-ақ, ашықтан-ашық және күштіні жақтайтын, барлық қазақ жерлерін мемлекеттік меншік деп санайтын заңдар жасады. Нәтижесінде қазақ даласына қарай келімсектер қозғалысы өрістеді және ең тамаша жерлер келімсектерге көшіп, ал олардың ең нашарлары — қазақтарға қалды.

Қысқасын айтқанда, патша үкіметінің қоныстандыру саясаты да оның бүкіл отарлау саясаты тәрізді реакциялық, тонаушылық сипатта болды. Патша үкіметінің қаскүнем пиғылы қазақтардың жер қатынасыңда айқын көрініс берді. Біз жоғарыда келтірілген материалдар Қазақстан тарихының кейбір теориялық-методологиялық мәселелерін айқындауға қызмет ете алады жөне қазақ халқы Ресей империясының құрамына өз еркімен қосылмағанын дәлелдейді".

Шоқан Уәлиханов сөзімен айтқанда: "Қазақтар орыс бастықтарының әрбір әрекетінен тек қана қастық бостан дығымызға, тұрмысымызға қол сұғатын озбырлық деп білді"¹. Бұл сөз шындық еді.

Ресейдің тарихы отарлауға негізделгенін атақты тарихшьі В.О.Ключевский айтқанды. Ресейдің ұлы империялық қүдіреті отар елдердің көз жасына малынған еді, — дейді.

Қазақтардың дәстүрлі шаруашылығы бұзылды. Шаруашылықтың бұзылуы қазақ халқын күйзеліске апарар бірден бір бағыт екенін патша үкіметі білді.Патша үкіметінің көздегені қазақтарды экономикалық тәуелсіздігінен айыру болды.

2. Қазақ даласындағы сыртқы сауда. Қазақ даласындағы сыртқы әлеуметтік-экономикалық қатынастар дамуына қазақ тархандары Есет пен Жәнібек ат салысқан.

1744-1747 жылдары аралығында Орынбор қаласының Оңтүстік батысына үш шақырым жерге жететін айырбас сауда сарайы салынды. Онда Орта Азия мен орыс көпестері айырбас саудасын жүргізді. Айырбас сарайының екі қақпасы болды. Бірі Жайық өзені жағынан, екіншісі-дала жағынан. Сарайда 344 дүкен мен 344 қойма болған. Сарайдың ішінде екі қақпалы Азияттық сауда ауласы болған. Оның ішінде 98 дүкен мен сегіз қамба болған. Орынбор орталығында күзгі, қысқы сауда үшін қонақжай сарайы салынып, азияттықтармен жыл бойы айырбас саудасын жасауға жағдай жасалды. Орынбор қаласы осылайша сол кездегі Жайық бойындағы ең үлкен ірі сауда орталығына айналды.

Сонымен қатар шекаралық кеден жұмыс істеген. Кеден қызметі келген-кеткен тауарларды есепке алып, тіркеп, анықтама беріп отырған. 1750 жылы қыркүйектің бірінші аптасында сауда пайдасынан түскен табыс азияттық манафактуралық өнім 1200 рубльге, 600 пұт ұн 1080 рубльге, Хиуалық өнімдері 411 рубльге, ал қазақ даласымен айырбас жасалған айырбас сауда мен сарай саудасының пайдасын қоса есептегенде түйе жүні 4600 пұт 23000 рубльге, 246 бас мүйізді ірі қара 8610 рубльге, 859 бас қой 4995 рубльге, 297 бас жылқы, 30 түйе 1350 рубльге т.с.с. бір аптада түскен сауда түсімі 1690614 рубльді құраған. Орынборда сауда жасау орыс көпестеріне көп пайда әкелген.

Сондықтан Орыс көпестері жер-жерден Орынбор қаласындағы айырбас саудасына ағылып келіп тұрған. Сол кездегі саудадағы мал бағасы мынадай: мүйізді ірі қара – 25-45 рубль аралығында, қой 4-8 рубльге дейінгі аралықта, жылқылар 30-50 рубльге дейін, түйелер 35 рубльге бағаланған. Қазақ даласынан өтетін сауда керуендерінің қауіпсіздігін Орта жүз аймағынан тархан Жәнібек, Шөрек батырлар, Кіші жүз аймағынан Тама Есет тархан, Бөкенбай т.б. батырлар қамтамасыз еткен. Орынбор генерал-губернаторы Әбілқайыр хан мен Жәнібек, Есет тархандардан сауда керуеніне қарақшылық шабуыл жасамауын сұрап келіссөздер жүргізгенмен, қазақ даласы арқылы Бұхар, Хиуа бағытына өтетін орыс сауда керуендері тоналып отырған жағдайлар кездескен. Шын мәнінде, Бұхар, Хиуа хандары қазақ даласынан өтетін сауда керуенінің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге жауапты болғанымен, міндеттерін ойдағыдай атқара алмаған.

Ресей патша өкіметі қазақтармен шекаралық сауда-саттық қатынастарды болдырмауды бақылауға алған. Осындай мақсатта 1750 жылы Орынбор, Ор бекінісінен басқа Жайық бойының барлық бекіністерінде астық пен шөп айырбасынан басқасына тыйым салынады. М.П.Вяткин пікірінше: Қазақтармен Ор мен Орынбор бекінісінен басқа Жайық бойындағы бекіністерде астық пен шөп айырбас саудасынан басқаға тыйым салынуының себебі, Орынбор мен Ор бекіністерін сауда орталығына айналдыру, сөйтіп Орынбор бекінісін орталықтандыру мақсатын көздеді. Осындай себептермен қатар, біздің пікірімізше, қазақ пен Еділ бойындағы торғауыт қалмақтарының сауда жасауына тыйым салуы қазақ-қалмақ арасында қару-жарақ саудасының пайда болуына жол бермеу. Себебі орыс бодандығының зардабын тартып жүрген қалмақ батырлары қазақ батырларымен бірлесіп кетіп, Ресей үшін қауіпті күшке айналуынан сақтану. Сондықтан да қазақ-қалмақ қарым-қатынасының жақсаруына жол бермеуді көздеді. Орыс әскерлерінің құрамында да, орыс-казак әскерлерінің арасында да шоқындырылған қалмақтар әскери қызмет атқарды. Жайық өзенінің оң жағына қазақтарды өткізбеу талаптары орыс казактарын қазақтардың қарақшылық шабуылынан қорғау мақсаттарын көздеді. Негізінен қазақ жерлерінің кеңеюіне жол бермеу болды. Сауда жүргізу туралы Есет тархан батырлардың келіссөздері Астрахан губернаторынан қолдау таппаса да, іс жүзінде сауда жасалды.

Орынбор – қазақ даласындағы жалғыз сауда орталығы болған жоқ. Астрахан қаласында да айырбас сауда орталығы болып, онда қазақ-қалмақ, орыс-қазақ арасында да айырбас саудалары жасалған. Сауданың қызу жүретін мерзімі шілде мен қараша айларының аралығы. Орынбордағы саудаға қазақтар суыр, саршұнақ, қарсақ т.б. аңдардың терілерін апарған. Илецк және Жайық қазақтары қабан етін, балық, уылдырық, желім және Еділ бойынан сутышқан терілерін әкелген. Аққу мамығының саудасы да біршама табыс келтірген. Мал, тері мен былғарыға қазақтар мен башқұрттар орыс көпестеріне шойын, мыс, темірден жасалған өнімдерді және түрлі маталар, жібек, парча, бархат т.б. астыққа айырбастаған.

1750 жылы Абылай сұлтан мен Жәнібек тархан Орта жүз қазақтарының сыртпен сауда-саттық мәселесін шешуде, Орынбор, Астрахан қалаларына бармай, жақын жерде сауда жасауға қолайлы болу үшін, Тройцк керуен сарайын ашуына Орынбор әкімшілігімен келіссөздер жүргізген. Кейіннен үлкен сауда орталығына айналды. Мұндағы айырбас сарайында 600 қойма мен дүкен жұмыс жасаған. Тройцкіде жердің шалғайлығына қарамай, сауда тез дамыды. Москва, Қазан, Тула, Ростов, Ярославл, Сибирск және т.б. қалалардан көпестер өз тауарларын мал мен жүнге айырбастау үшін келіп тұрған. Троицк керуен сауда сарайы Орынбор саудасына бәсекелесе алмаған.

1751 жылдың 17 маусымында Гурьев қаласы арқылы Астрахан қаласына Қайып хан атынан Нұролла бай Құтылымәмет бастаған Хиуа елшілігі хат әкеледі. Астрахан губернаторы И.Брылкинге жолдаған хатта, Орынбор губернаторының патша сарайына елшілерін жібермегендігін айтып, мәселенің шешімін тапқысы келетіндігін тілге тиек еткен. Губернатор И.Брылкин Қайып хан хатын жауапсыз қалдырған. Себебі, Ресей үкіметі Азия хандарының хандық билікте күшті беделдері жоқ деп олармен санасқысы келмеген. Қазақ тархандары қазақ даласынан өткен сауда керуендерін толықтай өз бақылауларына ұстай білген.

Орынбордағы айырбас саудасындағы тауарлардың эквиваленті тең болмаған. Бұған дәлел, М.Вяткин дерегі бойынша, Ресейде құны 2 руб. 70 көп. тұратын қазанды Орынбор саудасына әкеліп айырбас арқылы сатқан орыс көпестері ақшаға айналдырғанда 50 рубльге сатып пайдаға батқан.

Патша өкіметі қазақ даласымен, Орта Азиямен сауда қатынасын қолға алды. Қолға алудағы мақсаты: біріншіден, патша өкіметінің қазынасын еселеп көбейтуді көздеді; екіншіден, Қазақ даласы мен Орта Азияны Ресейдің тауар рыногына айналдыруды; үшіншіден, сауда қатынасын жасау арқылы экономикалық тұрғыдан тәуелді етуге қол жеткізуді көздеді. Айырбас сауда арқылы қазақ даласының байлығын Ресей империясы өндірісінің өте арзан шикізат көзіне айналдырды. Сенаттың статтық кеңесшісі Кириловқа берілген 1734 жылғы нұсқаудан бастап, ХІХ ғасырдың І ширегіне дейінгі барлық ресми үкімет жарлықтарында қазақ даласында «тыныштық орнату», «татулық орнатуға» бағытталды деп отаршылдық әрекетерін ашып айтпай, отаршылдық мүдделерін іске асыра берді.

3. Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық жағдайы.1749 жылдың 20 қаңтарында Орынбор губернаторы И.Неплюев Есет тарханға және оның қарауындағы қазақ руларына Жайықтың ішкі бетіне көшуге тыйым салған. Патша үкіметінің жарлығына қарамай, Есет тархан ұлысымен Жайықтың ішкі бетіне өтіп алады. Жайықтың оң жағына өтпеу жөніндегі бұйрыққа қарамаған.

Патша үкіметінің қазақтарға Жайықтың оң жағына өтуіне тыйым салуының себебін тарихшы Н.Г.Апполова: «Жайықтың оң жағында отырықшылықпен айналысатын аудандарды мал жайылымына айналдырып тоздырып жіберуінен қауіптенді. Сондықтан патша үкіметі оң жақ жағалауға өткізгісі келмеді. Бұл мәселе орыс - қазақ арасында бір - біріне деген наразылық туғызуға себеп болды» десе, А.Добросмысловтың көрсетуінше :«Патша үкіметі қазақтардың Жайықтың оң бетіне шығуын қаламаған. Себебі, қазақтар Жайықтың оң жағына түпкілікті өтіп алып, Еділ өзеніне дейінгі жерге ие болып қалады», – деп қорыққан Мұнан патша үкіметінің қазақты жерден қысу саясатын ұстанғандықтарын көруге болады.

Н.Г.Апполова мен А.И.Добросмысловтың пікірлерімен қоса, патша үкіметінің қазақтарды Жайықтың оң жағына өткізгісі келмеуінің тағы бір себебі мынадай: қазақтар Жайықтың оң жақ бетіне өтсе, орыс-қазақ бекіністеріне тыныштық бермейді және де сол кездегі Ресей патшалығының боданы болып отырған Еділ бойындағы қалмақтармен қатынасқа түсірмеу үшін оқшаулау саясатын ұстады. Жауынгер әрі мәмілегер қазақ халқы қалмақ, башқұрт халықтарымен тіл табысып бірігіп алып, орыс шекарасына қауіп тудыратын күшке айналып кетуінен қорыққан.

Жайықтан ішкі жаққа өтпеу мәселесі Есет тархан тұсынан кейін де жалғасты. Ол жөніндегі пікірлер әр алуан. Мәселен, М.Абдировтың көрсетуінше: «1756 жылы Императрица Елизавета бұйрығы бойынша Жайық бойына қазақтарға мал жаюға тыйым салынса, 1757 жылы Жайықтан ішкі жаққа мал айдап өтуге рұқсат бермеген. Патшаның бұл жарлығын бұзғандарды ұстап Сібірге жер аударуды бұйырған. 3300 әскери казактар қазақ даласын «қоруға» арнайы шоғырландырылған» .Ал, А.Ахмет: «Осы жарлықтың күшін жоюға Нұралы хан, оның кейеу баласы Жәнібек сұлтан Санкт-Петерборға қайта-қайта барды. Бірақ, Патша үкіметі 1755-1756 жылғы башқұрт-қазақ бірлесіп, патша үкіметіне қарсы азаттық қозғалысын ұйымдастырған сәттерін ұмытпағанын еске салады. Сондықтан, Кіші жүздің Жайықтың ішкі бетіне өтуге деген өтініштері орындалмады», – десе белгілі тарихшы Н.Бекмаханова: «...Кіші жүздегі жер мәселесіне қатысы бар, Жайықтың ішкі бетіне өту мәселесін патша үкіметі 1755 жылы Батырша бастаған көтерілісті басқаннан кейін, қазақ даласындағы башқұрттарды кері қайтаруға көмектескендері үшін қазақтарға Жайықтың сол жақ бетін пайдалануға рұқсат берген», дерегін алға тартады.

Кіші жүз қазақтарына Жайық пен Еділ өзендері аралығына көшуге тыйым салынды. Сол сияқты Орта жүз қазақтарына да Ертіс өзенінің екінші бетіне өтуге тыйым жасалды. Мұның бәрі дәстүрлі көшпелі шаруашылыққа негізделген қазақ жұртының тұрмысына ауыр тиді. Тек қана Нұралы хан мен оның қасындағы сұлтандарға ғана «ішкі жаққа» қыстауға кейде рұқсат беріліп тұрған. А.Нүсіпбеков Жайықтың ішкі бетіне өтуге рұқсат 1758 жылы Нұралы хан әулетіне ғана берілген, деп көрсетеді. Қалай десек те жер мәселесі мемлекеттік, елдік өткір мәселе болғаны анық.

Сондықтан жер дауынан туған наразылық шекара барымтасына ұласып отырған. Мәселен, 1758 12 шілдеде князь А.А.Путятиннің хабарлауынша, найзамен қаруланған 70 шақты қазақ жігітері Жайықтан атпен жүзіп өтіп келіп, Қайыңды бекінісінің түбінен тоғайдағы үйірімен жылқыларды айдап әкеткенімен қоймай, бір башқұртты және екі қарулы орыстың екі солдатын өэдерімен бірге алып кетке. Кіші жүз қазақтары бекініс салып жайылымнан қысқан Ресей үкіметіне наразылықтарын барымталап мал айдап алып отырған мысалдарды көптеп келтіруге болады.

Сондықтан қазақ-орыс арасындағы шекара барымтасы тоқтамаған. 1758 жылы 26 шілдеде Мәмбет батыр бастаған жүздеген қазақтар Жайықтың ішкі жағына өтіп, Ор бекінісінің үйір-үйір жылқыларын, карауылдарды соққыға жығып айдап кетіп, қазыналық мүліктерін тонап әкеткен. Соңынан түскен қуғыншылармен шайқасып құтылып кеткен.1759 жылы 22 сәуірде князь Путятин хабарламасы бойынша, қара халық өз беттерімен Жайықтың ішкі бетіне малмен ғана емес, күймелерімен өтіп алып, орыс-казактардың маяларын таптаған. Патша өкіметінің қазақ жеріне заңсыз қол салғанымен қоймай, қазақтардың Жайықтың ішкі бетіне өтуін заң бұзушылық ретінде бағалаған. С.Толыбековтің көрсетуінше, ХVІІІ ғасырдың 80 жылдарына дейін Жайықтың жағасына қазақтар жақындамады. Бірінші рет 1785 жылы хан Нұралы барон А.Игельстромнан жазбаша рұқсат алады. Жайықтың сол жағындағы Калмыков бекінісіне қарсы жерден 1786 жылы Орынбор губернаторы А.Игельстром 17 қазақ старшынына қарауындағы адамдарымен 45 мың шаруашылыққа жайылымдық жерді пайдалануға рұқсат берген.

Жер жетпегендіктен үлкен өзендердің бойын жайлау мен ішкі бетіне қазақтарды өткізбеу мәселесі өткір мәселеге айналып, бірнеше жылдарға созылған қазақ-орыс арасындағы қатынасқа салқынын тигізген. Барымта мен қарымтадан басталған наразылықтардың арты қарулы қақтығыстарға ұласып отырған.