Қазақстан жаңа заман тарихы әлеуметтік-гуманитарлық пәндер циклындағы дербес пән

Вид материала

Документы

Содержание Кіші жүзбен Орта жүздің Ресей құрамына енуі 2.Әбілқайыр ханның отарлаушы әкімшілікпен қарым-қатынастардың шиленісуі. 3.Қазақтар мен Ресей қарым қатынасы. 3.Қазақтар мен Ресей қарым қатынасы. 2.Қазақ- Ойрат өзара қатынасының саяси сипаты. 3.Қазақ - Башқұрт қатынасы

Подобный материал:

• Г. Н. Потанин және қазақ зиялылары: саяси және рухани көзқарастарды тарихи талдау >07., 944.02kb.
• Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты, 1584.64kb.
• Врамках Послания Президента Республики Казахстан народу Казахстана «Социально-экономическая, 266.26kb.
• Диссертация ның, 975.74kb.
• 2008–2009 оқу жылындағы «Археология» пәні бойынша студентке арналған бағдарлама (Sillabus), 1915.22kb.
• Қазақстан тарихы кафедрасы, 3205.92kb.
• Диссертациямен М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ғылыми, 618.1kb.
• Қарағанды облысының 2008-2010 жылдарға арналған, 1751.53kb.
• Түркістан ұлттық элитасының қалыптасуы мен қызметінің тарихы (1900-1924 жж.), 841.93kb.
• Диссертация қорғаған мамандығының шифры аталып, 2403.71kb.

Кіші жүзбен Орта жүздің Ресей құрамына енуі

Жоспар:

1.Әбілқайыр ханның Ресей патшалығымен дипломатиялық келісөздері.

2.Әбілқайыр ханның отарлаушы әкімшілікпен қарым-қатынастардың шиленісуі.

3.Қазақтар мен Ресей қарым қатынасы.

Лекция

1.Әбілқайыр ханның Ресей патшалығымен дипломатиялық келісөздері.Аңырақай шайқасынан кейін қазақ билеушілері арасында жіктеліс туды. Деректемелерде шайқасқа қатыскан сұлтандардың мінез-құлқындағы мұндай келіспеушіліктің себептері туралы айтылмайды. Одан кейін көп ұзамай сұлтан Әбілмәмбеттің қазақ хандарының ордасы-Түркістанға көшіп кеткені, ал Әбілқайырдың асыға көшіп, орыс шекараларына бет алғаны мәлім. Аңыракай шайқасынан кейін қазақ хандары мен сұлтандары арасындағы жікке бөлінушілікке жоғарғы билік үшін күрес негізгі себеп болды деп санаудың негізі бар. Тәукенің ұлы, қайтыс болған аға хан Болаттың орнына Орта жүзден - Сәмеке, Кіші жүзден Әбілқайыр үміттенді. Көпшіліктің тандауы Әбілмәмбетке түсті. Сәмеке мен Әбілқайыр өздерін елеусіз калдырды деп тауып, шайқас алаңынан кетіп қалды, сол арқылы қазақ жерлерін жоңғар басқыншыларынан азат етудің ортақ ісіне оңдырмай соққы берді.

Жоңғар әскерлері шапқыншылық жасаған жылдар қазақтар тарихына «Ақтабан шұбырынды» жылдары болып еніп, қазақ жүздерінің экономикалык және саяси өмірінде ұзак уакыт бойы терең із қалдырды.

Қазақтар материалдык және адам жағынан шығындарға ұшырап қана қойған жоқ, сонымен қатар уакытша Жетісудағы бай жайылымдарынан айырылды. Ғасырлар бойы қалыптасқан көшіп-қону бағыттары бұзылды, Сырдария ауданы мен Жетісудағы егіншілік мәдениетінің ошақтары жойып жіберілді. Қазақ руларының жайылым іздеп батысқа және солтүстік-батысқа ығысуы үлкен қиыншылықтарға ұштасты. Ол Жайық пен Еділ арасындағы көшіп жүретін кеңістік туралы мәселені шиеленістірді, қалмақтармен және башқұрттармен үздіксіз қақтығыстарға әкеп соқты. Жоңғар феодалдарының Қазақстанның оңтүстігіндегі қалаларды басып алуының қазақ қоғамының экономикалык және мәдени өмірі үшін елеулі зардаптары болды. Қазақ рулары сауда және қолөнер орталықтарынан бөлініп қалды, ірі феодалдар қала халкынан алым алу мүмкіндігінен айырылды.

Жоңғарлардың шапкыншылығы казак жүздері арасындағы, әсіресе Кіші жүз бен Орта жүздің Ұлы жүзбен шаруашылык-саяси байланыстарын әлсіретті. «Ал Үлкен орда олардан алыс жерде Бұхараға карай көшіп жүр және ол Орта және Кіші ордалармен қатыспайды, олардың хандары да бөлек». Мұндай жағдай феодалдык бытыраң-кылыктың күшеюіне және Тәуке билік еткен жылдарда бастау алған мем-лекеттік билікті орталыктандыру негіздерінің бүзылуына ыкпал етпей қой-майтын еді.

Жоңғар хандығына карсы күрес барысында Кіші жүз бен Орта жүз жеке иеліктерге бөлініп кетті. Ұлы хан деп саналған Әбілкайыр өз билігін тіпті бүкіл Кіші жүзге де жүргізе алмады. Одан баска онда Кайыптың баласы Батыр сұлтан мен Әбілкайырдың баласы Нұралы сұлтан билік етті.

Орта жүзде өз хандары болды. Олардың ішінде белгілілері — Сәмеке, Күшік. Соңғысы наймандардың едәуір бөлігінін ханы болды және орыс шекарасынан алыста көшіп жүрді. Орыс шекарасына Сөмеке ханның коны-стары жакынырақорналасты. Олардан баска Орта жүзде Әбілмәмбетжәне Барақ сұлтандардың ыкпалы зор болатын.

Жоңғар баскыншылығы казак коғамының әлеуметтік қатынастарында да терең із калдырды. Елдің каңыратылып, күйзелтілуі кедейлер — байғұстар, коңсылар, жатактар және басқалар санын көбейтті. Дербес шаруашылык жүргізу мүмкіндігінен айырылған олар бай мал иелерінде бакташылар, үй кызметшілері ретінде жұмыс істеуге мәжбүр болды. Олардың көбісі тіршілік көздерін іздеп, батыска, орыс шекараларына кашты. Бірақ бұл жерде де олардың шеп өңіріндегі казактарға немесе шекарадағы орыс коныс аударушыларының аукатты шаруашылықтарында батырак болуына тура келді. Тағдыр Орта Азия хандыктарынан баспана іздеуге мәжбүр еткендердің жағдайы да нақ сондай еді.

Казақтардың 1730 жылғы Аңыракайдағы жеңісіне карамастан, Жоңғар хандығыныңжаңадан шабуыл жасауынынтікелей кауіп-катері жойылма-ды. Билік басына қазак хандықтары жөнінде тым баскыншылык саясат жүргізген Галдан-Цереннің келуі, мұндай шабуыл каупінің күшейгенін көрсетті, оның үстіне казак хандарының өздері де, соның ішінде Әбілкайыр да, жоңғар феодалдары түткынға алған тайпаластарын қайтару ниетінен бас тартпайтын.

Казак хандықтарының Бұхарамен және Хиуамен катынастары шиеленіскен күйінде калды. Рас, 30-жылдарға қарай казак билеушілерінің Орта Азия хандыктарымен кайшылыктары біршама бәсеңдеуі мүмкін болды.

Қазақ хандыктарынын еділ калмактарымен және башкүрттармен езара катынастары күрделі болып кала берді. Әбілқайырдың башкұрт ақсақалдарымен шапкыншылыкты токтату туралы келіссөздері табыска жетпеді. Кіші жүздің батыстағы шекарасында бейбітшілікке кол жеткізу Әбілқайыр ханның ең басты сырткы саяси міндеттерінің біріне айналды. Басты дұшпан - Жонғар хандығымен күресуге қолды босату үшін бұл өте қажет болатын.

Қазақ хандыктары билеушілерінің алдында маңызды да күрделі міндет –қазақ жүздерін сыртқы жаудан қауіпсіз ету және елде күшейе түскен феодалдық бытыранқылық үрдісін жою міндеті тұрды.

Қазақ қоғамының ішкі күрделі даму жағдайларында, жоңғарлар мен Еділ калмактарының, башкұрттардың, Жайык және Сібір казактарының коршауында, шын мәнінде экономикалық оқшаулау, ұлы империяның тұрақты қысым көрсетуі жағдайында бола отырып, казак жүздерінің билеушілері Ресей империясы сияқты одактас іздеуге мәжбүр болды.

2.Әбілқайыр ханның отарлаушы әкімшілікпен қарым-қатынастардың шиленісуі.

Бір жағынан, ыкпалды сұлтандар, ақсақалдар арасында, екінші жағынан, үш жүз бірлестіктерінің іс жүзінде тәуелсіз хандары арасында тамыр жайып алған араздық халықты топтастыру, біртұтас халықтық жасақ кұрудың бұрынғы дәстүрін қайта жанғырту жөніндегі күш-жігерді жоққа шығарды.

Осындай өте киын жағдайларда Петербург сарайынаж үгінуге өзі бастамашы болудың, сол кезде-ак ыдырап кеткен біріккен казак одағының сыртқы саяси бағдарында түбірлі бетбұрыс жасау жауапкершілігін оз мойнына алудың жөне ойрат күштерінің бейбіт ауылдарға кезекті жой-кын шабуылын күтпей, орыс императрицасының кезкарасын айкындау-дың күрделі миссиясы Әбілкайыр ханнын еншісіне тиді.

XVIII ғасырдын 20-жылдарына дейін сұлтан болып жүрген кезінде-ак, Әбілкайыр орыстың дипломатиялык топтарына едәуір белгілі болатын. «Акылы жеткілікті және қулыктан да ада емес адам», – деп ол жөнінде А. И. Тевкелев осындай пікір айтқан. Ол ең алдымен казак мемлекеттілігінің стратегиялык мүдделерін басшылықка алып, екінші жағынан Ресей әкімшілігіне сүйене отырып, озінің баска бөсекелестерінен жоғары болуға, оларды саяси аренадан ығыстырып шығаруга ұмтылды, атакты Тәуке ханның заманында болғанындай, озі біріккен хандыктын жеке-дара басшысы болу мақсатымен, халықка касіретті зардабын тигізетін ойрат баскыншылығына жол бермеу үшін күш пен мүмкіндікті біріктіругеты-рысты. Осы міндеттерді іс жүзіне асыруға ұмтылған ол 1730 жылдын жзында Уфа наместниктігі аркылы Петербургке өз елшілігін жіберіп, Ре­сей императрицасынан өзін ұлысымен бірге Орталык Азияның көптеген үлкенді-кішілі халыктары камкорлығына кірген Ресей империясынын бодандығына кабылдауды өтінеді.

Сол кезге карай Петербургтің дипломатиялық кызметі елдің Азиядағы саясатының негізгі бағыттарын айкындайтын елшілік құжаттарын әзірлеу мен шығыс елдерінің екілдерін қабылдау жөнінде едәуір көп тәжірибе жинақтаған еді.

Аюкенін еділ қалмақтарын, Кабарда кіняздігін, грузин билеушілерінің жерлерін Ресей құрамына қабылдау Сырткы істер алкасы дипломатиялык қызметінің өрісін едәуір кеңейтті, бұл жолы да Әбілкайырдың елшілігіне барынша кұрмет кәрсетілді, оның Құтлымбет Коштаев бастаған 7 адамнан тұратын елшілері кұрметпен кабылданып, бағалы сыйлыктар тартыл ды, дала оніріне Сырткы істер алкасының тілмашы А. И. Тевкелев бастаған үлкен комиссия косылып, әскери күзетертіліп кайтарылды, олардың ішінде «жерлерді сипаттау ушін жіберілген екі геодезист –Алексей Писарев пен Михайло Зиновьев болды. Ол дәуірдегі құжаттар А.И. Тевкелевтің мемлекеттік қызметке кірген уакытын көрсетуге мүмкіндік бермейді. Оның Сырткы істер алқасына алынуы I Петрдің 1722 жылғы парсы жорығынан біршама ертерек болғаны анық. Оның үстіне А. И. Тевкелев үшін «шығыс сөздерінің тілмашы» кәсібі әсте де жаналық болмаған, «...Әр түрлі қағаздарында» оның өзі жазғанындай, оған дейін де ата-бабалары өздерінің тамаша лингвистикалык білімін Мәскеудің елшілік приказында қолданған.

Петрдің мемлекеттік кызмет мектебінен еткен А. И. Тевкелев кейіннен оның өзі мойындағандай, жоғарылап, наградалар алуға үміттенген, бұл «ұлы мәртебелі императордың кайтыс болуы себепті» жүзеге аспай қалған. Қазақ елшілігін Кіші жүзге кері қайтаратын күні А.Тевкелевке 12 тармақтан тұратын, мазмұны қызықты «Нұскау» табыс етілді. Төрт парақтың екі бетіне қолмен айдақтатыла жазылған бұл құжат дипломатиялық миссия үшін өзінше бір іс-қимыл бағдарламасы болған. «Нұсқау» негізінде ол арнайы «Журнал» жүргізген, соның арқасында императрицаның грамотасын кабылдау кезінде де, Кіші жуз бен Орта жүзде ішкі саяси жағдайдың одан кейінгі шиеленісу кезеңінде де хан ордасында қалыптасқан нақты жағдайдын қандай болғанын көрсетуге мүмкіндік бар.

«Шығыс тілдерінің тілмашы Мамет Тевкелевке оны қырғыз-қайсақ ордасына оларды Ресей бодандығына келтіру үшін жіберген кездегі Мемлекеттік сыртқы істер алқасынан нұсқау» - оның бұдан кейінгі мансабында және қазақ-орыс өзара қатынастарының тарихында терең із қалдырған ішкі саяси ведомство нұскауларының толық және ресми атауы осындай.

А. И. Тевкелев сапарының негізгі мақсатын нақтылай түсу тұрғысынан алғанда «Нұсқаудың» үшінші тармағы өте бағалы, онда Ресей бодандығын қабылдау мәселесінде хан төңірегінде алауыздыктар анықталған жағдайда дипломаттың еркін нұскалар тандау жоспарының болуы түсінігіне кілт берілді: «...хан мен аксакалдардың және баска да кырғыз-қайсақтардыц бүкіл нанымы бойынша өз антына адалдығы Алкоранда көрсетіліп, оған қол койып, оны Тевкелевке беретін болсын. Ал егер хан және басқалар одан бас тарта бастаса, оларды оған Тевкелев көндірсін».

3.Қазақтар мен Ресей қарым қатынасы. Петербургте хан өкілдеріне кейбір көтермелеу белгілерін беру одан кейін Ресей императрицасының меймандостығы мен ілтипатының міндетті белгісіне айналды. Бұл жолы да сый-сыяпатсыз болған жоқ, кейініректе оған Нұралы хан да, атақты Абылай да, Әбілқайырды өлтірген Барак сұлтан да ашықтан-ашық кол жеткізді. А. И. Тевкелевтен Анна Иоанновнаның атынан тартулар, «атап айтқанда: кылыш, булғын тон, қара түлкілі екі бөрік, мәуіті және «басқаларын» беріп жібере отырып, Сырткы істер алқасы оған ханға оларды Әбілқайыр «адалдыкка ант бергеннен» кейін ғана тапсыруға катаң өкім етті.

Империяның ішкі губернияларына неғұрлым жакын орналаскан Кіші жүзге дипломат жібергенде, укіметте ол жөнінде жеткілікті акпарат бо­лтан жок, тек Казакстанның солтүстік-батыс аудандары туралы Сырт­кы істер алқасының кеңсесінде жинакталғандардың бәрі алдын ала алынған, үзік-созык сипатта болғанын ғана айтуға болады, ал А. И. Тевкелев дипломатиялык тәжірибені сонда жинактаған еді. «Нұскауда» оған «кырғыз-қайсақтар туралы мәліметті» жазып алу, «елдің орфографиясын,халыкка бодандықтың ұнайтын-үнамайтынын, оның көршілері кімдер екенін... өздері зенбіректер кұя білетін-білмейтінін зерттеу...» міндеті жүктелді.

Белгілі тарихшы Н. А. Маев жүз елу жыл өткен соң, өзі жинаған дерек-тер негізінде даладағы істің жайы туралы да, халыктың салты туралы да, тіпті оныңтілектері туралы да сенімді мәліметтері болмай, жорамалмен әрекет еткен үкіметтің кезкарасын сын көзбен бағалады.

5 казанда А. Тевкелев Ырғыз өзеніндегі хан ордасы орналаскан Майтөбе сайына келді. Атакты мейманды бастап жүруді хан үлкен баласы, тәжірибелі жауынгер, әкесінің қызметін түгелдей қолдаған Нұрмұхамед-Әли Баһадүрге (Нұралыға) тапсырды. Алайда Ұлы даланың тілі де, Әдетғұрпы да жақын, түсінікті болған бұрынғы татар мырзасының күрделі дипломатиялык мансабының алғашкы кадамдарының өзі көрнекті аксакалдардың, сұлтандардың аса зор карсылығына ұшырады, олардың көпшілігі «бәрі өтірік» екенін біліп алып, орыска бодандықтуралы есіткісі де келмеді, «ханды соқыр тиын сиякты да көрмеді». Ашык оппозиция катты ренжіткен А. И. Тевкелев үнжырғасы түсіп кеткен Әбілқайырдан оның императрицаға өтініші бүкіл «кырғыз-кайсақхалқынын.» келісілген кадамы деп «оның елшілері Мәскеуде соз жүзінде не үшін дұрыс ұсыныс жасамағанын», бұл өз окілеттігін асыра көрсетудің көрінісі емес пе, «ал казір өтірік болып шығып отыр, демек оны бір өзің істегенсің» деп маза-лай бастады. Күзеттегі бір башқұрт та оған ханға карсы топтардың келіссөзді сәтсіздікке үшыратып, грамотаны кабылдауға жол бермеу ниетінде екенін ескерткен болатын. Башкүрттар соның ішінде кейіннен Ресейге адалдығы үшін тархан атағы берілген Таймас Шаимов табын руының даңкты батыры Бәкенбайдың, оның күйеу баласы Есет батыр мен немере інісі Күдайменді мырзаның колдауға уәдесін алуды ұсынды, оның пікірінше, бұлар «барлык аксакалдардан жаксы әрі күшті адамдар және байлығы мол... солар аркылы оған, Тевкелевке пайда келеді». Тевкелев өз калауымен әрекетжасап, «тәуелсіздікті корғаушылардыңбірнешеуін өзіне каратып алды».

Бөкенбай тобының колдауы жағдайды бәсеңдетті. Сатып алу, сөз байласу, ал кейде өзінің Ресей империясының сенім білдірген адамы екенін айтып коркыту аркылы Тевкелев өзінің бұдан кейінгі әрекеттерінің негізін нығайтуға және хан ордасындағы күштердің аракатынасын езгертуге қол жеткізді. «Мен барынша томеншіктеп, жан-тәнімді салып, өз отаныма адал кызмет көрсетуге деген жалғыз-ақтілекпен, екі жылға жуык уакыт бойы үнемі өлім каупіне бас тіге жүріп, аштыкка шыдап... оның үстіне бүкіл кабі-летімді жұмсап, бүкіл орданы кондірдім, осындай бақытка толы табыспен және осындай уакытта, дәл бодандықка келтірдім...», – деп жазды кейініректе А.И. Тевкелев.

Бірінші болып бодандыкка Әбілкайыр хан ант берді, оған Бөкенбай аксакал, содан сон Есет батыр, Кұдайменде мырза косылды. Сол арада адалдыкка 27 аксакал ант берді. Сонымен казіргі кейбір басылымдарда жазылып жүргеніндей, 27 емес бастапкыда антты ханнан баска аксакал аталатын 29 адам бекітті.

Қазақтың үш жүзіне хан бола алмаған Әбілқайырдың шекарадағы орыс жеріне бірнеше рет шапқыншылық жасауы, башқұрттарды орыс жерінен бөліп алуды көздеген мақсаты Кіші жүз халқының Ресеймен келісімі тұрақты болмағандығын көрсетеді.Сөйтіп тұрақты саясат жүргізе алмаған хан кешегі досы Ресей отаршыларының келісімі лен Барақ сұлтанның қолымен өлтірілді. Ал,Әбілқайырды қолдап,Ресейдің бодандығына қол қойған рубасылар патша тарапынан алған сый-сияпат,шекпен кигеніне мәз болды.Өз басының дәрежесін ойлаған Әбілқайыр да,болмашы сыйлыққа мәз, болған ру басылары да болашақ ұрпағының қамын ойламағандықтарын өз істерімен дәлелдеді.Сондай-ақ қарапайым халық өкілдері Бөгенбай,Жәнібек батырлар бұл келісімді бодан емес, әскери одақ деп ұққаны анық. Өйткені,шындығында,қазақ халқы өз еркімен басқа ұлтқа құл болуға келіседі.Бодан болу деген сөз құл болумен пара-пар.

Күрделі де мазасыз жағдайда басталған бұл тарихи үрдіс XIX ғасырдың 50-60-жылдарында әскери-мәжбүрлеу құралдарымен аяқталды, дегенмен алдын ала атап өтейік -Маңғыстаудың баруға қиын аудандарында көшіп жүрген адайлар мен баска да кейбір ру бөлімшелері XIX ғасырдың 80-жылдарына дейін Ресей империясының билігін мойындамады.

Әбілқайыр хан дегеніне жетті, сойтіп императрицаның грамотасы заң-ды күшіне енді. А.Тевкелев те хан төңірегіндегілер ризашылығына бөленіп, көшпелілердің көпшілік бөлігіне жек көрінішті болып, өзіне жүктелген миссияны орындады, бұл туралы мәліметтер даланың алыс түкпірлеріне едәуір кешігіп, «ұзынқұлақ» аркылы ауызекі айтылуда орасан өсіріліп жетіп жатты. Жасалған фактіге Орта Азияның түрік иеліктері, өсіресе Хиуа хандығы қатты аландады, мұны Орталык Азияның мұсылман елдері шептерінің әлсіреуі деп санады.

3.Қазақтар мен Ресей қарым қатынасы.Солай бола тұрса да, алғашкы табыстарға арка сүйеген А. И. Тевкелев біртіндеп жергілікті өмірге еніп, таныстар аукымын кеңейтетүсті. Кіші жүз ханының мақұлдауға уәдесін алып, Сырткы істер алкасының «Нұскауында» көзделгеніндей, көршілес жерлердің ант беруі үшін негіз дайындады. 1731 жылғы 19 желтоксанда ол Әбілкайырды Нұралы сұлтанды «оның да Ресей империясының бодандығында болуы үшін» Хиуаға жіберуге көндірді. Алайда 1732 жылғы 2 наурызда кайтып оралған Нұралы алаңдататын хабар әкелді: Хиуа «асқан зор наразылық пен ашуыза» білдіріп, болып жатқан окиғалардың мәніне катты аландаушылык танытқан. Хан мен орыс дипломатының, соңғысы Петербургке қайтқанға дейінгі өрекеттері осы жағдайлармен шектеледі.

Қазіргі уақытта Қазақстан Ресей империясының бір бөлігі болған кезден бастап халқымыздың жүріп өткен тарихи жолы деректі деңгейде қайтадан ой таразысынан өткізілуде.Тарихшылар Қазақстан үшін дамудың басқаша жолы болды ма, оның мәні қандай болуы мүмкін деген сауал төңірегін қарастыруда.

XVIII ғасырдың орта шенінен бастап бұл мәселеге байланысты тарихнаманың даму динамикасмн сипаттайтын көптеген материалдар жинақталған.Әр кезеңде бұл үрдісті өзінше қабылдау мен бағалау орын алған.Көріп отырғанымыздай, бұл мәселелерді көрсетуде - қосылудың оңды және келеңсіз салдарларына әділ талдау жасау сияқты көптеген сұрақтарға жауап берілмеген. Қазақстан өміріндегі тәуелсіздігі мен дербестігінен айырылған сол кезеңнің шынайы жағдайын білу үшін, әрине, кешенді талдау және сараптау қажет.

XVIII ғ. 30 жылдардың өзінде Ресей патша үкіметі қазақ даласын өзінің иелігіне алып, оның сыртқы жағдайының қауіпсіздігін қамтамасыз ете алатындай кепілдігі болмады. Оны 1735-1740 ж.ж. Башқұрт көтерілісі мен XVIII ғ. 30-40 жылдары қазақ жүздерінің Жоңғарлармен соғысының өзі Ресейдің қазақ даласына деген өздерінің қорғаушы ретіндегі ұстамдарының өте әлсіз болғандығы. И. Ерофеева пікірінде негізделген И.Ерофеева “Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик”А; Сонат 1999. (223 б.) Мұнан шығатын қорытынды өздерінің қол астына қарауға ант берген. Қазақ даласының кіші жүзі мен орта жүздерінің ішкі саясаты мен билігіне еркін тез араласа алмады. Сондықтанда XVIII 30-40 жылдарында Орынбор әкімшілігінің қазақ хандары мен ықпалды сұлтандары жеке қарым-қатынастарын жақсарту арқылы жергілікті орыс шенеуліктері қазақтарға ықпал ететін жол ашар әдіс айлаларды анықтау тәсіліне көшкен болатын.А.И. Тевкелев сөзімен айтсақ “қазақтарға ноқта салу” жолдарын іздестірді деп И.Ерофеева “Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик”А; Сонат1999. (223 б.)

И.Ерофеева әділ айтқан болатын“Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик”А; Сонат1999. (305 б.) оған қосарымыз тек ханменен ықпалды сұлтандармен ғана емес қазақ даласында қара халық қолдауына кіріп, ішкі саясат пен билікте орыс патша үкіметінің билігіне алмастыруға қол жеткізу жолдарының бірі қарадан щыққан халыққы жақын белгілі ыпалды батырларды орыс патша үкіметінің қазақ даласының саясаттарына тарту болатын. Бұл әдістерін жүзеге асыруға болады деген байлам жасаулары болса керек. Ресей экономикасының дамуына серпін беретін капитал қазақ даласында құйылған болатын ешқандай шығын шығармай таза пайда тауып отырған болатын.

Қазақтан кіші жүз ханы Әбілқайырдың 1736-1738ж.ж. Башқұрт жеріндегі көтеріліске қатысуының өзі 1737 жылғы. Башқұрт көтерілісін басуға патша үкіметіне көмегін жонған.Әбілқайыр ханды Орынбор комиссиясы В.Н. Татищев Әбілқайыр ханның башқұрт көтерілісін басып өзінің үшінші ұлы Қожахметті хан сайламақшы саясатын түсініп қалып,тілмаш Арсалан Бахметов арқылы алғыс хат жалдап, Ресей патша адалдығы үшін көп сый сыйапат тарту таралғымен қатар 100 руб күміс ақша беріп тоқтатудағы өте нәзік мәменгерлік саясатының өзі .И.Ерофеева “Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик”А; Санат1999. (224 б.)

Қазақ хандығының әліде дербестігін Ресей патша үкіметіне сөз жүзінде ғана бағыныштылығын көрсетті. Сол кездегі Ресей патша үкіметінің өзіне қосылған бодан елдердің ішкі сыртқы мәселелерін шешу мен реттеуде әліде дәрменсіз екендігін дәлелдеп берді.

Сондықтанда қазақ башқұрт тархандарын ұлықтау арқылы хан сұлтандар арасында баланс тепе- теңдік жасау идеясына түрткі болғандығы туралыда ой келеді.

XVIII ғ. 1 жартысында Шақшақ Жәнібек пен Есет батырға тархандық шен беруінің бір себебі И.Ерофеева дерегінен көреміз.Кіші жүз ханы Әбілхйырдың иелігін басқарып ұстауда болды. Хан Әбілқайыр ықпалы XVIII ғ. 30-40 жылдары бір қалыпты болып саяси тұрақтап қана қоймай, бекіп, нығая бастады. И.Ерофеева “Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик”А; Сонат1999.(232 б.) Сол кезде Әбілқайыр ханды қолдаған рулар шектілер Аралдың солтүстік шығысын қоныстанған. Сонымен қатар байұлдары, рулары оның басында Нұралы сұлтан тұрды. Жетіру рулары оның басындабелгілі батыр Есет болды.Керей орта жүз рулары басында билікте екінші баласы Ералы сұлтан және арғындардың көп бөлігі болды. Оның басында Әбілқайырды қолдайтын атақты орта жүздің батыр биі Шақшақ Жәнібек ықпал етті. И.Ерофеева “Хан Абулхаир: полководец, правитель и политик”А; Санат1999.

Кіші жүз бен орта жүз руларын қоса иелігіне ұстап отырған Әбілқайыр хандығына сыналап кіру үшін беделді белді билік басындағы сұлтандардан хан баласынан басқа батыр би Шақшақ Жәнібек пен Тама Есетке тархандық беру арқылы Әбілқайыр хандығының іргесін босатуды көздеген саясаттар да қылаң етуі негізсіз еместі.

Бекіту сұрақтары:

1.Әбілқайыр ханның Ресей патшалығымен дипломатиялық келісөздері немен аяқталды?

2.Әбілқайыр ханның отарлаушы әкімшілікпен қарым-қатынастардың шиленісуінің себептері неде?

3.Қазақтар мен Ресей қарым қатынасының саяси сипаты қандай болды ?


Әдебиеттер: Н-14,4,7,9.Қ- 9,15,18.24,27,32,33,38,42,45.


Лекция №4 ХҮІІІ ғ. Бірінші жартысындағы қазақ хандығының ішкі-сыртқы жағдай және көрші елдермен қарым қатынасы.


Негізгі ұғымдар: Бодандық, протекторат, мәмлегерлік, елші, Орда, Кіші жүз, шекара барымтасы.


Мақсаты: Әбілқайырханның саяси мемлекеттік қайраткерлігін тарихи еңбектер негізінде саралау. Қазақ хандығының ХҮІІ ғ. Саяси сыртқы мәселелеріне талдау жасау арқылы көрші елдермен қатнастарының саяси мәнін анықтау.

Жоспар:

1.Әбілқайырханның саяси мемлекеттік қызметі.

2.Қазақ- Ойрат өзара қатынасының саяси сипаты.

3.Қазақ - Башқұрт қатынасы.

Лекция

1.Әбілқайырханның саяси мемлекеттік қызметі. Әбілқайыр хан – XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы тарихымыздың аса ірі тұлғасы. Қолбасшылық талантымен саяси көрегендігі, мәмлегерлік шеберлігі күрделі тарихи кезенде көзге түсті. Әбілқайыр ел басына күн туған ауыр заманда қазақ жасағына Бас қолбасшы сайланып, жан-жақтан аңталаған жауға тойтарыс берді.

ХІХ-ХХ ғасырдың екінші жартысында Әбілқайыр қазақтарды Ресейге бодан етті деген де, алдымен Әбілқайыр ханның 1730 жылғы Анна патшаға жазған хатын дәлел етеміз. Әрине, Әбілқайырдың 1731-1732 жылғы хатжазғаны да, ант бергені де шын, бірақ, ол хаттың мақсатына, қүқықтығына онша көңіл қоймай жүрген сияқтымыз.

Осы ойға байланысты қысқаша болса да белгілі тарихшылардың ғылыми еңбектеріне токталайық. Ол туралы академик В.В.Бартольд "В 1740 году в Туркестане утвердил свою Верховную власть последний крупный завоеватель, вышедший из Персии Надир-шах". Ресей Әбілқайырға ешбір қолдау көрсетпеді. Содан соң орыс патшайымына берген анттың да, қабылданған қүжаттың да күші жойылды деп дәлелдейді В.В.Бартольд: "Принятая Абылхайыром русское подданство не имел реального значения" дейді.

В В.Бартольдтан кейін алғашқылардың бірі болып зерттеген тарихшы А.Н.Чулашников "Әбілқайырдың Ресейге бодан болу туралы келісімге қол қоюы, бұл істің басы ғана емес қарапайым маңызы жоқ, кеп келісімнің бірі ғана" деген қорьгтынды жасады. Көрнекті тарихшы Н.Г.Аполлова "Қазақ хандары XVIII ғасырдың басынан сыртқы саяси жағдайдың шиеленісуіне байланысты Тәукеден бастап Әбілқайырға дейін Ресеймен бейбіт қарым-қатынасты нығайтуға қам жасады²", дей келе көпшіліктің Ресей бодандығына қарсы болуы, жасалған келісім-шартқа наразы болудың бірден-бір себебі, хан бұл мәселені шешуде ез билігін тым жоғарылатып жіберді.³ Ханның бұл қадамын старшина мен билер бабаларынан келе жатқан әдет-ғүрыптарды бүзғандық деп түсініп, өздерінің хандыққа саяси биліктерін аяқка таптады деп түсінді" деген болатын. Қазақ халқының аса ірі тарихшысы Е.Бекмаханов қазақ елінің хат жазғаңда бағыныштылық емес Қамқорлық туралы одақ ел болуды іздегені деп келіп "Ресей патшасы Анна Иоановнаның іргетасында (подданство) бодан болу деген термин қолданылмаған. XVIII ғасырдың бірінші ширегінде бұл создің мағынасы қазіргіден бөлек. Ол кезде подданство деген сөзді қамқорлық деп түсінген, яғни бұл сөзді өзіне қаратып алу немесе отарлау деп тұсінбеу керек деп жазды.

Қазан төңкерісіне дейінгі тарихшылардың бірі М. Макшеев былай деп жазады: "Мемлекет шекарасы сыртындағы қырғыздар (қазақтар) бұрынғысынша тәуелсіз болып қала берді, ешқаңцай алым-салық төлемей, Ресей алдында міндет атқармады" деп көрсетеді.

Патша тарихшыларының кейбіреулері қазақтарға көршілері қанша қауіп-қатер төндіргенімен Әбілқайыр сияқты игі жақсылардың себеп сылтауы билік үшін күрес деген пікірді нды. Олар Әбілқайырды "Сұм да, зұлым", оның уәдеде тұруға ниеті де, мүмкіндігі де жоқ, қосылу дегені кезекті "шығыстың айла-шарғысы" деп есептеді.

Мәселен, патша генералы М.Терентьев "халықтың басым көпшілігі өздерін Ресей бодандығы деп есептемеген, егер Әбілқайыр жалғыз өзі бодандыққа уәде берсе, онда патшаға жалғыз озі бодан болсын" деп жазады.

XIX ғасырдағы белгілі тарихшылардың бірі, академик Н.И.Веселовский шығыстанушы ғалым ретінде Қазақстанның Ресейге қосылуын зерттей келе "Көшпенділердің келісім туралы түсініктерінің біздің тусінігімізден әлдеқайда айырмашылыгы бар. Олар ушін бодандық дегеніміз, ешкімді белгілі бір мемлекетке ештеңеге міндеттемейтін, сондай-ақ қазақтардың пайдасына шешілген сауда-саттықтың бір келісімі сияқты әсер етті'^% деді. Яғни, қазақтардың Ресей-мен жасаған келісімі көрші екі елдің жайшылықтағы бір-бірімен алыс-берісі сияқты байланыстай-ақ көрінген.

Белгілі ғалым В.В.Бартольд мынаны еске алған жөн дейді. Бодандық сөзі сол кездегі қалыптасқан үғым бойынша кез келген екі едцің арасындағы одақтастық шартта әлсіздеуі күшті мемлекеттің суверендігін мойындауға тиіс санаған. Ал бодандықты нақтылы бағыныш деп есептемеген. Мысалы, академик В.В.Бартольдтың пайымдауынша, "среднеазиатским владетелям подданство казалосъ только выгодной сделкой, благодаря которой слабейший становился под покрови-тельством и в то же время не принимал на себя никаких обязанностей "} Осы пікірін анықтай отырып еңбегінің келесі бір бетінде "қыргыздардың (қазақтардың) бодан деген аты гана болган "^г деп жазған.

Сонымен қатар Қазақстаннан тыс жерлерде кеңес қоғамының тарихы жөнінде объективтік, шыншыл еңбектер бізде емес, Батыс елдерінде де жазылғандығын ескерсек, бірқатар шетел тарихшылары да өз еңбектерінде осы тақырыпқа көңіл аударған. Олар Скайлер (АҚШ дипломаты), Г.Бульжер (XIX ғасырдағы ағылшын тарихшысы), А.Боджер (Англия), Х.Сетов — Утсон (Англия), М.Б.Олкотт (АҚШ), т.б. Сонымен атақты Әбілқайыр ханды түсіну үшін тағы да тарихшылар түйініне назар аударайық. Ол туралы шетел тарихшылары не деді екен?

Орта Азия зерттеушілерінің ардагері доктор Баймырза Хайит: "1731 жылы Әбілқайырдың орыс патша әйеліне жазган хатында, әңгіме бодан болу жөнінде емес, қамқор болу жөнінде болды'* деп көрсетті. Жалпы алғанда Б.Хайит Қазақстан бүкіл Орта Азия сияқты Ресейге қарудың күшімен еріксіз қосылды деген көзқарасты ұстады.

Бірақ орыс-қазақ қатынастарына деген козқарас Батыс тарихшылары арасында да бірыңғай емес. Мүндай қайшы-пікірлер 1731 —1732 жж. Қазақстанның Ресейге оз еркімен қосылғандығы туралы төңірегінде орбіді. А.Боджер бұл туралы: "Қазақ халқы орыс боданы болуды қалады деген жорамал шыныдыққа жатпайды. Әбілқайыр озінің іс-әрекеттерінде жеке басының муддесін — саяси мақсатты көздеді, бір созбен айтқанда, ол да орыстан квмек алуга тырысты, бірақ орыспен қосылгысы келмедідейді.

Іс жүзінде Әбілқайыр император әйелдің шын берілген қызметшісі болған жоқ, ол кей кездерде жоңғар билеу-шілерінің де коңілін жыққысы келмеді деген профессор М.Б.Олкотг пайымдамасын Әбілқайыр саясатының екіүш-тылығы емес, сол замандағы ерекше мәмілегерлік төсіл түрі ретінде бағамдауымыз керек дейді. Американ ғалымы Ю.Скайлер Қазақстанның Ресейге қосылуы себебін таддай келіп " XVIII гасырдың басында қырыздар (қазақтар) солтустік-батыстан қалмақтардың, сол-түстіктен — сібір казактарының, шыгыстан — жоңгар фео-далдарының шапқыншылыгына ұшырады да өте-мөте ауыр жагдайда қалды "' деп жазады "Түркістан" еңбегінде. Автор бұл орайда Әбілқайыр атқарған ролінде лайықты баға береді.

ХУШ-ХІХ ғасырлардағы тарихнаманы зерделегенде Әбілқайыр хан жөнінде көптеген пікірлер айтылғандығы жоғарыда көрініс берді. Алайда бір ерекше назар аударар жайт, отаршыл империя теоретиктері басқыншылықты бітімгершілікпен көлегейлеп, Әбілқайыр саясатына өркениеттілік сипат беруге неліктен жанталасқаны бүгінгі танда түсінікті болды. Ресей империясының ауқымды жоспармен жүргізілген отаршылдық саясаты қайткенде де қазақ жерін басып алмай тоқтамайтындығы бүркемеленді. Ал керісінше, отандық тарихнамада қазақтар үшін жоңғар шапқыншылығынан аман қалудың, сөйтіп жер бетінен түтастай жойылып кетпеудің бірден-бір жолы қазақ өлкесінің Ресейге қосылуы ақтабан шұбырынды алқакел сұлама деген шалажансар аңыз үстемді етіп келеді.

Сонымен Кеңес өкіметі кезінде Әбілқайыр хан туралы, қазіргі оқып жүрген қазақ тарихында Әбілқайыр хан қазақ елін Ресейге қосып бодандықтың кигізді деген ғылыми дәлелденбеген, нақты дерекке емес, болжамға, долбарға сүйеніп жазылған қортыңды еді.

Ресми идеологияның қолдауына сүйенген маркстік-лениңдік тарихнама қазақ халқының тарихын формацияларға бөліп, қазақ халқының тарихын Ресей окіметінің, Совет окіметінің саяси-идеологиялық қағидаларына үйлестіргені белгілі. Қазақ тарихын жазғандар қазақ тарихын формацияларға бөлгенде Ресей мемлекетінің тарихынан бірге қарау мәселесін ешқашан естен шығарған емес және қазак тарихын коне заманнан бүрмалап көрсетуге тырысты. Ресми тарихнама қоғамға үстемдігін жүргізген ресми кезқарас тұрысынан баяндалды. Сондықтан отаршылдықтың бүкіл зардабын Әбілқайыр есімімен тікелей байланыстыра қарауды доғаратын уақыт жетті.

2.Қазақ- Ойрат өзара қатынасының саяси сипаты. Жоңғар хаңдығы Ресеймен бейбіт сауда жүргізгенімен, оның нығайып күшеюі Жоңғар хандығының кейбір мемлекеттермен бәсекелесуіне әкеп соқтырды. Патшалық Ресейдің, Циньдік Қытайдың эскпансионизмі Жоңғар хандығын Қазақ хандықтарымен күрес жүргізуіне итермеледі, сонымен бірге Қазақстанның оңтүстігіндегі сауда-қолөнер орталықтары жоңғар қонтайшыларының назарын аудармай қойған жоқ. Қазақ феодалдары мен жоңғар феодалдары арасындағы күрес әсіресе XVIII ғасырдың басыңда күшейе түсті. Сөйіп XVIII ғасырдың 1710-1711 жылы жоңғар әскерлері Қазақ хандығының жеріне басып кірді. Қазақ жасақшылары басқыншыларға күшті тойтарыс берді. Жоңғар әскерлері 1713 жылы тағы да шабуылға шықты, бірақ олар қазақ жерінен қуылып тасталды. 1723 жылы жасалған Жоңғар-Қытай бітімі шарты жоңғарларды қазақтарға қарсы агрессия жасауға айдап салды. Агрессия 1723 жылы басталды да, қазақ халқына бүрын-сонды болмаған қайғы-қасірет әкелді.

Өзінің түпкі мақсатын жүзеге асыру үшін қонтайшы 1722 жылы алғаш Қытаймен келісім жасап алды. Ал келесі жылдын коктемінде қүмырсқадай қаптаған қалың қолын қазақ жеріне төкті. Қазақ халқының Жоңғариямен соғысындағы ең ауыр және ең қайғғылы сәттер болды. Десекте, Әбілқайыр, Бөгенбай, Қабанбай, Өтеген және т.б. тандаулы жеке дара түлғалардың зор үйымдастырушылық дарын-қабілетінің, асқан ержүректігінің нәтижесінде қазақ халқы оздерінің үлттық тәуелсіздігін қорғап қана қоймай, ауыр шығынға үшыраса да қаһар-мандықпен қарсыласып, бірнеше рет күйрете соққы берді. Осы шайкастар барысында жаңа саңлақ батырлар Абылай, Барак, Жәнібек, Олжабай, Қабанбай тәрізді көптеген жанжүрек қолбасылар жүртқа танылды. 1726 жылы Бұланты өзеніндегі қанды ұрыста, 1730 жьглы Аңырақайда болған жан-кешті шайқаста үш жүзден жиналған барлық қазақ жасақтары жоңғар әскерлерін ойсырата женді. Дәл осы соңғы 1730 жылы шығыстан жоңғар жеріне цинь әскерлері баса-коктеп кірді.

Бірақ қазақ қоғамының басында отырған игі жақсылар қазақ халқының ірі ескери жеңісінің жемістерін де және жоңғар-цинь соғысының бастауына байланысты қалыптас-қан әскери-саяси жағдайдың тиімділігін де пайдалана алмады. Тіптен ірі жеңістен соң, жаңа Жоңғар ханы Қаддан-Царенмен келісім де жасамастан және соғысты толық жеңіске жеткізуге тырыспастан қазақтардың ел басылары Әбілмәмбет, Әбілқайыр, Сәмеке және басқалар өз өскерлерін соғыс қимыддары алаңынан алып кетті. Мүның себебі, Болат ханның қайтыс болып, Орта жүздің жаңа ханының сайлауына байланысты игі жақсылар арасындағы озара кикілжің туа бастаған еді.

Халқының озі үшін де, Орта Азия халықтары үшін де қазақ ақсүйектерінің осы бас араздығы аса зор кымбатқа түсті. 1735 жылы Қытаймен келісім шарт жасаған Қалдан-Царен Ұлы жүз елінің жеріне басып кіріп, оны озіне қаратты. Арада бірнеше жыл салып, қаптаған қалың жоңғар Орта жүз жеріне де басып кірді. Жанкешті, асығыс жағдайда жиналған қазақ жасақтары соққыға үшырап талқаңдадды. Әбілмәмбет хан қуғыннан құтылу үшін Жайыққа қарай шегінді. Күші басым жаумен текетіресте сұлтандар мен старшиндардың едәуір болігі тұтқынға түсті.

Осы тұста сәл шегініс жасап айта кетер бір нәрсе: осы уақытқа дейін кеңес тарихнамасында Орта жүз бен Кіші жүз Жоңғар мемлекетінің ықпалында болды деген қате козқарас бар. Шындығына келсек, шайқастарда жеңіле тұрса Да жоне жаулаушы ойраттардың әлуметтік диштоматиялық Қысымына қарамастан Орта жүз бен Кіші жүз өздерінің мемлекеттік дербестігін өрқашанда сақтап қалғанын баса айтқан жон. Әрине, Әбілмәмбеттің және оның жақтаушы-ларының соғыс қимылдарын тоқтату және бейбіт келісімдер жасау туралы үсыныстарына Қалдан-Царен келісе тұрса да, Орта жүз бен Кіші жүз қазақтарының игі жақсыларына ауыр шарттар қойды. Өзін Цабан-Рабданның Шоно-Лоузанның баласымын деп жариялап, Жоңғарияның шекаралық аудандарына жорықтар жасап жүрген, бүрын Башқүрттардың котерілісін басқарған, ал енді қазақ кошпелілер арасында жасырын жүрген Қарасақалды ұстап беруді және өз тұтқын-дарын босатуды талап етті. Қалдан-Царен сондай-ақ алымдар төлеуді және Қоқан бегінен соғысу үшін арнайы әскерлер беруді және тағы баска да талапты жүктеді.

Бұл талаптардың көпшілігі Орта және Кіші жүздің игі жақсыларының бас қосқан жиналысында (съезінде) ақыры қабылданбай тасталды. Рас, Әбілмәмбет хан мен ықпалды сұлтан Барақ қонтайшы ордасына өздерінің үлдарын жіберді. Бірақ, мүны олардың өздері, жеке бастары осылай ету қажет деп тапқандықтан ғана жасады, ал енді келісімге келсек, оған Қалдан-Царен 1743 жылы қол қойды. Бір қызығы ол келісімді Әбілмәмбет жіберген ресми делегациямен емес, өзінің тұтқыны болып отырған сұлтан Абылаймен жүргізді. Мүндағы гәп мынада: Абылай өзінің жеке басының ержүрек-тігімен, өткір ақылдылығымен қарсыласына бас имей өзін лайықты да тәкаппар ұстай білумен қонтайшыға зор әсер қалдырды. Абылайды тіптен ханның жиені Чарчуды жекпе-жек ұрыста өлтіргеніне қарамастан үлкен сый-сыяпатпен салтанатты жағдайда еліне шығарып салды. Бізге жеткен аңызға сенсек, Қалдан-Царен ол туралы: "Кіші халықты басқарады, бірақ үлкен халыққа лайық" деген екен деседі. Жоңғарлар басқа қазақ тұтқындарын да босатты. Бұл жерде Орта жүз ханы Әбілмәмбеттің Жоңғарияның тұтқынынан Абылайды босатып алуды коздеген дипломатиялық әрекетін айтпай кетуге болмас. Бұл жұмысқа елші сұлтан Әбілпейіз (Әбілмәмбет ханның кенже ұлы) бастаған арнайы елшілік те мұрындық болды. Ол елшілік туралы И.И.Неплюев 1742 жылы 18 қарашада сенатқа хабарламасыңда: "Әбілмәмбет ханның озінің кенже ұлы Әбілпейіз сұлтанды аманат үшін емес бауыры Абылаймен кездесіп, оның басын арашалау үшін жібергенін" айтады. Бұл жерде ең басты қулықты жоңғар билеушісінің Қоқанға қарсы күреске қазақтың игі жақсы-ларын жұмылдыру үшін және Ресеймен арадағы қарым-қатынастың шүғыл нашарлап кетуіне байланысты "қайырымды" корінуге үмтылып отырғанын байқау да қиын емес. Қоқанға, оның одақтастары қырғыздарға және Ұлы жүздің кейбір басшы топтарына қарсы 1742 жылы басталған жорык Ойрат мемлекеттігінің оның Ұлы жүзге үстемдік етуіне мүмкіндік бермеді. Сан қилы айла-әрекетгер жасап, қанша _Күш салса да Қалдан-Царенге Абылай да, басқа қазақ ақсү-йектері де оның Қоқанға қарсы күресіңде қолдаушы болып, көмек бере қоймады. Рас, сұлтан Барақ қонтайшының өтініші бойынша жауласушы екі жақты 1744 жылы өзара татулас-тыруға тырысып бақты, бірақ бұл да сәтсіз аяқталды.

XVIII ғасырдың 40 жылдарының орта шенінде Жоңғарияда дағдарыс белгілері айқын көрініс бере бастады. Қаһарлы қонтайшының 1745 жылы қайтыс болуы және хан тағына Қалдан-Цареннің ортаншы баласы кәмелетке толмаған, ақыл-есі делі-құлы Цабен-Доржының келуі мемлекеттің басынан кешіп жатқан қиыншылықты терендете түсті. Енді қазақ-жоңғар қарым-қатынасыңдағы бастама қазақ басшыларының қолына көшті. Ойрат ордасымен белсенді байланысты бүрынғысынша Абылай өз қолыңда ұстады. Ал енді жоңғарлардың Ұлы жүздің шын мәніндегі билеушісі Төле бимен қарым-қатынасы шиеленіскен күйі қалып қойды. Цабен-Доржының оған өз билігін мойындатпақ, бүрынғысынша алымдар жөне аманаттар алмақ болған әрекеттері де сәтсіз қалып отырды. Жас жоңғар ханының басын күрделі дипло-матиялық айламен Кіші жүз ханы Нұралы әбден қатырып бітті. Дегенмен де Қазақстанның басшы топтары Жоңғария-мен қарым-қатынаста біртүтас, үйлесімді, елдің жоне халықтың үлттық мүддесін көздейтін саясат жүргізе қойған жоқ. Әр жүз басшысы өз қалауынша әрекет жасады.

3.Қазақ - Башқұрт қатынасы. 10 май айында 1737 жылы орыс патшайымының үкімімен Екатеринбург заводтарының бастығы, тарихшы құпия кеңесші Василий Никитич Татищев Орынбор өлкесінің бастығы болып тағайындалады. Осы үкімінде Қазақ даласында ұмытпауын есіне салып оқыс оқиғалар болуына жол бермей қарым-қатынаста болуына болуына үкім етті.

Жаңа қызметке тағайындалған Татищевтің қазақ даласымен баруға мүмкіндігі болмады. Башқұрттар бұлігімен алаң болып жүргенде. Бұл қызметте Кидишов сияқты Татищевте ұзақ болмады.

Кіші жүз хан Әбілқайыр 1737 жылдың аяғында орыс өкіметінен башқұрттардың толқуын әрекет етуін басуға рұқсат сұрайды.

Хан Әбілқайырдың бұл әрекетін сол кездегі жергілікті орыс тарихшысы Петр Иванович Рычков пікірі туралы былай деп жазады.

Пока Татищев собирался приступить к занятию Киргизскими делами, хан Абулхаир желая воспользоваться башкирским бунтом для своих выгод обогощения и усиления своей власти и даже, будто бы, для возведения в ханское достоинство в Башкирии одного из своих сыновей.

Рұқсат алған хан Әбілқайыр әскермен Башкирияға кіріп бұлікшісін де бейбіт халқын да айырып жатпайды. Шетінен тонауға кіріседі. Мұны кейін байқаған Татищев ханда Башкириядан әкетуін өтініп рұқсат сұрайды. 1738 жылдың 22 мартында шетел істері жөніндегі коллегия хан Әбілқайырды Башкириядан шығару жөнінде үкім шығарады. Осы мәселе бойынша Әбілқайырға тілмаш аудармашы Арсалан Бахметов 100 сом ақшаменен әр түрлі сыйлықтар алып Башкирияда тәртіп орнатқанына алғыс айтқан болып сыйлықтарын тапсырады. Осылайша Әбілқайырды оңай тоқтатады. Осы кезде кіші жүздің басқа бөлігі Еділ қалмақтарын тонап көптеген орыс адамдарын тұтқынға алады. Бұл туралы мәліметті Татищевке шетелдер жөніндегі коллегиясы 6 февральдағы 1738 жылғы үкімімен хабарланады.

1738 жылдың басында башқұрттар хан Әбілқайырдың хан деп танып одан көмек сұрайды. Оған Әбілқайыр келісім береді. Ресейге қарсы жаулық әрекет жасамақ болып бір топ 1738 жылдан апрель айының аяғында бір топ Башқұрт бұлікшілерін бастап Орынборға келеді. Майор Останков адам жіберіп Әбілқайырға башқұрт бұлікшілерімен байланыс жасауды тоқтатыс деп сұрағанда Әбілқайырдың берген жауабын былай деп жазған. "Город мой и для меня устроен, а кто не послушает тому голову отрублю", деп айтқаны жазбаға түскен. Добромыслов "Исторический очерк" Оренбург 1900 г. стр 25.

Орынбор бекінісін салуды өтінген хан Әбілқайырдың есебі өзімнің қалам болады. Халқым керек жарағын сауда сатығын осында барып жақын жерден алып тұрамын деп есеп қылды. Ресей патшалығының өз есебі болды.Хан Әбілқайырдың өтінішін орындаған болып бекініс салып өз шекарасын нығайтып әскерін қоюға жағдай жасады. Осы Орынбор бекінісі арқылы кіші жүз қазақтарының өздеріне жақын шекарасын мықтылап алды.

Әбілқайырдың тоқтамасын біліп Останковқа бұйрық береді. Башқұрттың басты-басты старшындарын тұтқынға алып бақылау қойғызады.

Бұл бұйрығын Әбілқайырдан жасырып, Останков башқұрттарды өз бетімен тұтқындатты бұл үшін ол жазаланды деп хабарлап жазды.

Бұл оқиға туралы орыс патшайымына мәлімет бергенде былай деп хабарлаған "Хотя Абулхайр хан свою присягу нарушил однако, я взирая на глупую их дикость и опосаясь, чтобы других их султанов и ханов жестокостью не отстрашаь намерен с ним ласково обоитись и о погрешностях его разговором выговорить деп жазды. В.Н. Витебский И.И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 года изд. 1897 г., стр 158.

Осының өзі көп жайды аңғартады. Сол кездегі орыс, қазақ, башқұрт қарым-қатынастарындағы хан Әбілқайырдың қажырлы хан болып, Ресей бодандығын алып ант беріп, Ресей патшалығына іс жүзінде 1738 жылға дейін тәуелді болмағанын болғысы да келмегенін көрсетеді.

Татищевтің мәлімдемесіне орыстың патшайымы мынадай жауап қайырып үкімін жібереді. Ол туралы: В ответ на свое донесение Татищев получил строгое предписание немедленно отправиться в поход в Оренбург "Мы", говорится в указе императрицы "с великим удивлением и неудовольствием усмотрели каким образом от бунтующих, башкирцев новяе замещания начались, а что и хан Абулхайр сними соединился и имеет злое намерение атаковать Оренбург, чего мы никогдо не надеялись. Син нашим указом наикрипчайше подтверждаем, что все мирно надлежит вам со всею командою, к Оренбургу поспешить без всякого отлагательства – деген бұйрығын түсіреді. Қазақ-башқұрт қатынасын осыдан кейін патша үкіметі шйеленістіріп, араздастыруға жұмыстанады.

Бекіту сұрақтары:

1.Әбілқайырханның саяси мемлекеттік қызметі ?

2.Қазақ-Ойрат өзара қатынасының саяси сипаты туралы не білесіз?

3.Қазақ-Башқұрт қатынасы жөніндегі патша үкіметінің ұстанымы қандай болды?


Әдебиеттер: Н-14,4,7,9.Қ- 9,15,18.24,27,32,33,38,42,45.