Қазақстан жаңа заман тарихы әлеуметтік-гуманитарлық пәндер циклындағы дербес пән

Вид материала

Документы

Содержание Негізгі ұғымдар 2.Егін шаруашылығы.

Подобный материал:

• Г. Н. Потанин және қазақ зиялылары: саяси және рухани көзқарастарды тарихи талдау >07., 944.02kb.
• Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты, 1584.64kb.
• Врамках Послания Президента Республики Казахстан народу Казахстана «Социально-экономическая, 266.26kb.
• Диссертация ның, 975.74kb.
• 2008–2009 оқу жылындағы «Археология» пәні бойынша студентке арналған бағдарлама (Sillabus), 1915.22kb.
• Қазақстан тарихы кафедрасы, 3205.92kb.
• Диссертациямен М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ғылыми, 618.1kb.
• Қарағанды облысының 2008-2010 жылдарға арналған, 1751.53kb.
• Түркістан ұлттық элитасының қалыптасуы мен қызметінің тарихы (1900-1924 жж.), 841.93kb.
• Диссертация қорғаған мамандығының шифры аталып, 2403.71kb.

Лекция №13 Қазақтардың ХҮІІІ-ХІХ ғ. басындағы әлуметтік –экономикалық шаруашылығы


Негізгі ұғымдар: Номадизм, Көшпелі мал шаруашылығы, шабындық жерлер, “Көлденең бағыттағы” көшу, мал өнімдері,жұт, арғымақ, “қазақы”жылқы.


Жоспар:

1. Мал шаруашылығы

2.Егін шаруашылығы.


Мақсаты. Қазақ халқының мал және егін шаруашылығы кәсібінің тарихымен таныстыру.

Лекция


1. Мал шаруашылығы.XVIII-XIX ғасырдың басында қазақтың кең даласында, Арал маңы мен Үстіртте, Қазақстанның тау маңы мен таулы аймақтарында, Ташкент пен Хорезм жазираларында қазақтар көрші Орталық Азияның басқа да халықтарымен тығыз, экономикалық байланыс жасап, олармен еңбек тәжірибесі және шаруашылық өмірдің жетістіктерін алмастырып пайдаланды. Сонымен қатар өзінің бойына көп ғасырлық тәжірбиені сіңіре отырып, негізінен қазақтардың мал шаруашылығы өзге халықтардың көшпелі мал шаруашылығы кәсібімен ұқсас болды. Сонымен қатар айырмашылықтар да болды. Қазақтар көшіп-қонудың қайталанып отыратын белгілі бір маршрутын меридиандық тік бағытта пайдаланды. Қазақтарда тұрақты қыстаулар болды, олар осы мезгілде көшіп-қонуды тоқтата тұрды. Сондықтан, монғол көшпелі мал шаруашылығына қарағанда қазақ мал шаруашылығын жартылай көшпелі деп атауға болады. Бірақ қазақтар жылдың көп бөлігін (шамамен 2/3 бөлігін) “қозғалыста” өткізіп, белгілі бір территорияға (маусымды – тік бағыттағы цикл) орнығып тұрса да, оларды көшпелі халық деп атайды. Қазақ көшпелілерінің өмір сүру түрі әдет-ғұрып, салты, жалпы бүкіл өмірі мен тіршілігі әрдайым көшіп отырумен тығыз байланыста еді.

XIX ғасырда мал шаруашылығы сырттай қарағанда, ғасырлар бойы қайталанып келе жатқан процесс болғандықтан, өндіргіш күштер тоқтап қалғандай әсер қалдырады. Алайда шын мәнінде олай болған жоқ. Қоқан хандығындағы шығыстық-феодалдық деспотияның артта қалуына, қазақтарда патриархалдық-феодалдық қатынастардың кенже дамуына қарамастан өндіргіш күштерде нақты қозғалыс байқалды. Рулық-тайпалық бөліну және ішкі феодалдық қырқыс өндіргіш күштердің дамуында күрделі кедергі болды. Қоғамдық құрылыс алға қарай жылжымайды, бірақ еңбек әдістері шаруашылықты дұрыс жүргізу үшін қолданылды. Көшпелі және жартылай көшпелі қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық құрылысының ықпал етуімен эволюцияланды.

“Әрбір көшпелі қоғамының тоқыраушылығына қарамастан, оның алға жылжуға деген тенденциясы, яғни шаруашылықтың біршама дамыған формасына деген ұмтылысы болады”, - деп жазды В.Ф Шахматов. Әрине бұл жерде мәселе “Номадизмнің” идеализациясы жөнінде немесе патиархалдықты мадақтау емес, әрбір қоғамға тән объективтік процесс жөнінде болып отыр. Көшпелі қоғам бір-бірімен қырқысқан феодалдық топтардан ғана емес, еңбек процесінде көрші отырықшы елдермен байланысып отырған еңбекші бұқарадан да тұрады.

XVIII ғасырдың тарихи деректері бірінші кезекте қазақтардың көшпелі өмір салтын, олардың мал шаруашылығын сипаттайды. “Көшпелі мал шаруашылығы олардың негізгі кәсібі, ал ет олардың азығы”-деп жазады XVIII ғасырдағы Қытай деректері. Сол кездегі екінші бір деректе былай делінген:“Нағыз буруттар қауым боп сулы жерге көшіп жүреді, мал шаруашылығымен айналысады”. Көшпелі мал шаруашылығы толығымен натуралды болды.

Мал шаруашылығымен айналысқан қазақтар қырлы өңірлерде қой, жылқы, түйе және сиыр өсірді, бұл төрт түлік мал деп аталды. Мал жылдың төрт маусымында табиғи жайылымдарда бағылды. Мұның өзі кең байтақ жайылым болуын және шөптің шүйгінін таңдап көшіп-қонып отыруды қажет етті. Талай ғасырлық тәжірбиеден шаруашылық басқару тәсілі жайылымдарды маусымға қарай пайдалану тәртібін қалыптастырды, төрт маусымның төрт қонысы болды. Бұлар: жазда - жайлау, қыста - қыстау, көктемде - көктеу, күзде - күзеу.

Жазғы жайлауға – бетегелі белестер, өзендер мен көлдердің алқаптары, ауасы салқын, шыбын-шіркейі аз биік таулардың қойнаулары пайдаланылды. Қысқы қыстауға – ызғырық желден паналайтын ықтасын, жылы, күнгейлі таулы жерлер, төбе-төбе құмды адырлар немесе малды бораннан сақтайтын тоғайлы жерлер таңдап алынды. Көктеулік көбінесе мал төлдетуге және жас төлді аяқтандырып ширатуға қолайлы, жері жатық, суы мол жерлер болса, күзеулік - бір жерде болды.

Қазақтың әрбір руының өзінің көші-қон жолдары болды. Мұндай жолдардың ұзындығы кейде 800-100 шақырымға жетті. Көшпелі мал шаруашылығына ұлан-ғайыр жайылым өріс керек болды.

Малдың түліктік құрамы, бір жағынан қазақтардың үй шаруашылығында белгілі бір түліктің маңызына, бертін келе сауданың дамуымен және рыноктың өскелең қажеттеріне қарай, ал екінші жағынан жайылымдардың ерекшелігі мен кеңдігіне және жергілікті малдың оған бейімділігіне қарай анықталды. “Бұл халықтың байлығы мен дәулеті, - деп жазды сол кездегілердің бірі, басқадан да гөрі жылқысы мен қойының көптігінде. Қай салада болсын қажетті де пайдалы малымен осы екі ордадан (Кіші жүз бен Орта жүз) басым басқа халық бар деуге келе қоймас, бірақ, осының бәріне қоса бұлардың көші-қон үшін ұстайтын түйелері де аз емес”.

Қазақтар жайылымды ұтымды пайдаланды. Жайлауға шығу мен қыстауға оралу, осы мәселені әр жылдың табиғи ерекшеліктерін ескере отырып шешкен ақсақалдардың өзара келісімімен басталды. “Түркістан жинағында” жазылған:“Жалпы жайылым абайлап пайдаланылады және бар ынтамен қорғалады, жазда пайдаланатын жерді тапталудан қорғау қажет, күзде жайылым болатын шөпті сақтау керек. Қыстыгүні бай қырғыздар малымен құмға, сексеуіл немесе қамысты тоғайға кетеді, ал қалған халық қыстауда малдарын бағады”. Сонымен бірге қазақтардың ортақ пайдаланатын жайылымдары да болды. Халықтар үлкен құмды алқап пен сексеуілді қопаны да пайдаланған. “Жергілікті халық ортақ пайдаланған ауданда мал бағу құқы екі фактіге негізделеді: бұл жерді қырғыз (қазақ) руларының бұрыннан пайдалануы және құдық қазу жұмыстары бойынша” . Дәулетті қазақтар жақсы шабындық жерлерін иеленді. Оларға қысқы шөп дайындауға мүмкіндік берді. Кедей шаруалар оларды жайылым шөптермен қамтамасыз етті. Көптеген қазақтардың отырықшылануына байланысты мал қоралар салынды.

Мал өсіруге байланысты жақсы жерлерді іздестіру қазақтардың маңызды жұмысы болды. Себебі барлық шаруашылық жайылымға байланысты еді. Ұлы жүз қазақтарының шаруашылығы сол кезде натуралды және тұйықталған болды. Натуралды шаруашылық өте жай тарады, ал тауар өндірісі артта қалды.

Мал шаруашылығы қазақ қоғамында маңызды рөл атқарды. Ю.Южаков, Монастырский, Маев т.б. авторлардың зерттеуінше малдың санын төмендегі кестелерден байқауға болады.

Шымкент пен Әулиеата ауданында қазақтар 112060 жылқы, 76540 бас ірі қара, 1218000 қой, 4500 түйе, 10300 ешкі, 2240 есек пен қашырды иеленді. Мұнда барлығы 1470140 бас мал болды.

Лепсі, Қапал, Верный аудандарында 196056 жылқы, 49161 ірі қара мал, 1440173 қой, 28678 ешкі, 63471 түйе, барлығы 1917619 бас мал болды.

Бұл цифрлар қазақтардың егіншіліктен басқа өмір сүрудің негізгі қайнар көздерінің бірі болған мал шаруашылығымен де айналысқанын көрсетеді.

Қазақтардың көшпелі мал шаруашылығында көп ғасырлық тәжірибенің негізінде жайылым ауыстырудың “көлденең бағыттағы”, “тіке бағыттағы” және “тұрақты” үш түрінің болғаны белгілі. Олар ең алдымен малдың түріне және көшпелі қауым өмір сүрген табиғи ауа райы жағдайларына байланысты болған.“Көлденең бағыттағы” көшу жүйесінде табында ұзақ жүрістің қиындығына төзімді, тебінге қабілетті қой-ешкі, түйе мен жылқыға, сиыр қосылған. “Тұрақты” немесе қыстау маңындағы көшіп-қонуда төрт түліктің бәрі кездесетін.

Қазақ бүкіл өмір тіршілігін, табиғат аясында өткеріп, көшіп-қонып жүргендіктен жер бедерінің сан алуан түрлерін тауларды, ормандарды, шөлдерді, даланы, өзен-көлдерді көп кездестірген және олардың әрқайсысына лайықты әсем аттар қойып отырған. Мысалы: Бетпақ-дала, Нарын құмы, Арал теңізі, Балқаш көлі, Жайық өзені, Көкше-тау, Сары Арқа т.б. Бұл олардың біріншіден, табиғатқа деген сүйіспеншілігін тудырса, екіншіден олардың дүниетанымын кеңейтіп, мінез-құлқының, әдеп-ғұрпының, салт-дәстүрінің қалыптасуына оң әсер еткен.

Олар сол баққан малдарының жағдайы үшін қыста қыстауда, жазда жайлауда киіз үйде, ауыл-ауыл болып тұратын. Негізгі кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан, олар малдың жағдайын өте жақсы білді және натуралдық шаруашылықпен айналысып, күнделікті тұрмысқа қажетті заттарын осы мал өнімдерінен алып отырған.

Олар үшін күйреуге әкелетін барымта деп аталатын тонау түрі жүргізілді. Бір ру әлсіз болса, екіншісі қарулы күшпен мал-мүлікті тартып алады. Осындай әрекеттерімен бір-біріне қауіп төндіріп өзара әлсірейді. Сұлтандар мен басқа да билік басындағылар ақылмен жауап қайтарудың орнына өздері соның жақтаушысы мен қатысушысы болады. Осындай тонаудан кейін екі жақтың пікірі біржақты болуы мүмкін емес. Кейде тонаудың көп болғандығы сондай саудагерлердің керуендері бұдан қашып құтыла алмады.

Қазақ халқының ата кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан: жылқы, түйе, ірі қара, қой тіршілік көзі болып есептелді. Мал шаруашылығынан өзіне қажетті өнімдер алды. Өздері өндірмейтін тауар өнімдеріне Ресеймен, Қытаймен, Бұқармен, Ташкентпен айырбас жасайды.

Қазақтардың мал шаруашылығы жайында кезінде С.Б.Броновский өзінің еңбегінде :“Қырғыздардың бар байлығын сан мыңдаған жылқы үйірлері, түйе, ірі қара мал табындары мен қой-ешкі отарлары құрайды. Олардың жылқылары ірі әрі жүйрік келеді. Түйелерінің барлығы да қос өркешті, 12-20 пұт жүк көтеретін, шөлге шыдамды жануарлар. Орыс саудагерлері олардың ақбас сиырларын көптеп сатып алып, Екатеринбургке, тіпті, Мәскеуге дейін әкеледі. Қойлары ірі, салмақтары 80-100 килограмға дейін жетеді,”-деп, өз таңданысын жасыра алмаған.

Төңкеріске дейінгі Қазақстанның белгілі статистерінің бірі Л.К.Чермак 1897 жылы Атбасар қазақтарының шаруашылығын сипаттай келіп, “Оңтүстікті мекендеуші қазақтар бір жылда Шудан Атбасар қаласына дейінгі ұлан-байтақ даланы кесіп өтіп, әрі-бері көшті және жалпы ұзындығы екі мың шақырым болатын арақашықтықты жүрді”-деп жазды.

Мал өсіру әдісінің артта қалуы себепті қысқы жайылымға жер көп керек болған. “Қолдағы сиыр, түйе сияқты ірі қара малға жақын жерден жайылыс қалсын деп, қазақтар жылқыларын қыстаудан шалғай жатқан салт аттыға апталық немесе одан алысырақ жерге айдап кетеді” - дейді Рычков. Әрине, бұл сөзге сенуге болады. Шаруалар қысқы жайылыста наурыз айының ортасына дейін, яғни жазғы жайлауға көшуге тақағанша отырған. Жазғы жайлауда қыркүйекке дейін, яғни күзеуге көшкенге дейін отырған. Қараша айында қыстауға қайтып келген. Әрбір рудың көшіп-қонып жүретін белгілі жері болып, бұған басқа рулар қол сұға алмаған. Н.Аристов өткен ғасырда былай деп жазған:“Жерге иеліктің негізі – ежелден қалыптасқан. Бірақ ру мүшелері әрдайым бір жерден екінші бір жерге көшіп отырды. Көшпеліні жерге ешкім еріксіз байламайды, белгілі ру немесе бір әулет талай жыл көшіп-қонып жүрген аймақ сол рудың иелігі болып саналады”.Жайылымдарды пайдалану дәстүрге сай жүргізілді. Бірақ іс жүзінде кейде ол тұрақты шиеленістердің объектісіне айналды. “Тұрмысы жақсы, күшті рулар қолайсыз жерлерді пайдаланбай, өздерінің әлсіз қарсыластарын ығыстырып отырды. Ал олар өз кезегінде одан да әлсіз руларды шеттетті”. Қазақтардың төңкеріске дейінгі, әсіресе Қоқан хандығы тұсындағы көші-қон жерлері жөніндегі деректерде жазғы жайылымдар ақсақалдар кеңесінде руларға бекітілді. Оларды ру-тайпа көсемдері басқарды.

Қазақтардың мал шаруашылығының дамуына орасан зор апат әкелген қыс, көктем ызғырығында малдың жейтін шөбі болмай, қырылуы, яғни жұт үлкен әсерін тигізді. Жұт негізінен қолайсыз ауа райының әсерінен, яғни құрғақшылық, қарлы қыс, боран немесе көктемде жер көктегенде қар, бұршақ жауып, малдардың тебінге шыға алмауынан болды. Кей жылдары 500-1000 жылқылы табындар қатпаған, беті қармен жабылған сортаңды көлдерге түсіп кетіп, қырылғандары болған.

Жұт негізінен Қазақстанның барлық аймақтарын қамтып отырды. Жұт көбінесе 10-12 жылда бір рет, кейде 3-5 жылда қайталанып отырды.

Қазақ даласында мал тек қана жұт емес, сондай-ақ боран, үскірік аяздан, жем-шөп тапшылығынан да, ауру-сырқаудан да шетінеп отырған. Мысалы, егер 1870 жылы Сырдария өңірінде да барлық мал саны 1988270 бас болса, 1877 жылы 4111999, ал 1885 жылы 2751700 басқа дейін кеміген. Жұт табиғаттың қолайсыз ауа райы, көшпенді мал шаруашылығының дамуын тежеді. Бұдан көбінесе кедей және орташа шаруашылықтар қатты зардап шекті, жұт олардың бар малын жайпап кетуші еді. Жұттың ауыр салдары туралы Г.Загряжский былай деп жазды:“Халық аштықтан қырылып жатты, ал ата-аналар болса бір қап астық үшін балаларын сатуға дейін барды”. Жұттан малы қырылған шаруаларды босқындық, аштық, ауру сияқты нәрселер өкшелей қуып, елді күйзелтіп кететін болған. Сондықтан қазақ арасында “жұт жеті ағайынды” деген мәтел қалған.

Қазақтардың мал шаруашылығында XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың өн бойында мал саны бойынша бірінші орында қой тұрды. Егер XIX ғасырдың екінші жартысындағы материалдарға сүйенетін болсақ, онда қой санының басым болуында ешқандай күмән жоқ. В.Вельяминов-Зернов 50-жылдардағы өзінің қолжазбасында былай деп көрсеткен: “Қоқан хандығының көшпелілері барлық мал түріне қарағанда қойды көп өсірген”. XIX ғасырдың ортасындағы қазақтардың тұрмысымен жақсы таныс болған И.Бардашев та олардың қой өсіруге көп көңіл бөлгенін жазады.

Қазақтың союға ең қолайлы түлігі қой. Ең алдымен “малды жисаң қойды жи, майы кетпес шарадан”, “қойдың сүті қорғасын, қойды сөккен оңбасын” деген мақал-мәтелдер осыған байланысты айтылса керек. Қой қазақтар үшін ақшаға немесе затқа айырбастайтын бірден-бір түлік болып табылған. Оларда ақша өте аз болды. Байларының сандықтарында ділда мен Қоқан сақталса (ділда қоқандықтардың алтын теңгесі, күміске шаққанда 3 сом 80 тиын тұрған, Қоқан – күміс ақшамен 20 тиын), кедейлердің қолында шек (чек-күміс ақшаның 1 тиынның 1/3 бөлігіндей мыс теңге) қана болған, ал көпшілгінде ол да болмаған. Қоқандықтар Шымкент өлкесі халқының бар қойының 1/40 бөлігін зекетке алып, 20 000 қойды айдап әкетіп отырды. Сондай-ақ бұл өлкеде қой санының көбеюіне осы барымта көп кедергі келтірген. Ал қыс айларында қойдың шығыны аз болған. Себебі, қой түлігі басқа малдарға қарағанда өз керегін оңай тауып жейді. Зерттеуші А.Левшиннің мәліметтеріне қарағанда, жеке қазақ байларының қолында 20 000 қой, 400-500 түйе, 8-9 мың жылқы болған. Капиталистік қатынастардың Орта Азияға енуіне байланысты мал шаруашылығы, әсіресе қой шаруашылығы тауарлық сипат ала бастады. Орта Азиялық сауданы белгілі зерттеуші А.Н.Тетеревников XIX ғасырдың ортасында былай деп жазады: “Қазақтардың экономикалық өмірінде қой маңызды роль атқарды. Бұл малды Орта Азиялық көпестер сияқты орыстар да ерекше бағалайды”. Ресейлік және Орта Азиялық сауда орталықтары жылдан-жылға мал шаруашылығы, әсіресе, қой шаруашылығы өнімдерін пайдалануды ұлғайтты. Негізгі жабдықтаушы - Оңтүстік Қазақстанның көшпелі және жартылай көшпелі халқы.

Оңтүстік өңірінде қылшық жүнді қойлар өсірілді. Қаракөл қойлар Қызылқұм құмдарында, Шымкент уезінде және де Әмудария бөлігінде өсірілді. Бұл туралы “Түркістан жинағы” былай деп жазды: “Қаракөл қойын өсіру тәжірбиелері жасалуда. Бірінші тәжірибе (1892 ж.) Ташкент пен Шымкенттің кейбір аудандарының табиғатына қаракөл өмір сүре алмайды деген жергілікті ауылбасыларының қоғамдық пікіріне қарамастан, жоғарыда аталған өңірлердің жайылымы мен климаттық жағдайы қаракөлді өсіруге мүмкіндігі барын дәлелдеді және оны көп табыспен қамтамасыз етеді”. Сырдария облысында құйрықты қойдың екі тұқымы өсірілді, Жетісулық қылшық жүнді және Түркістандық жұмсақ және ұзын жүнді қой.

1895 жылы Ташкент, Шымкент, Перовск, Қазалы уездерінде, сонымен қатар Әмудария бөлімі мен Ташкент қаласында қойдың жалпы саны 4 млн, 625600 басқа жеткен. Бұл сан көрсеткіштері Орта Азия мен Ресейдің ішкі рыноктарының қажеттілігінің өсуіне байланысты Қазақстанның оңтүстігінде арнайы сату үшін қой өсірілгенін көрсетеді. Оның ішінде Орталық Ресейдің тоқыма өнеркәсібін шикізатпен қамтамасыз ететін биязы жүнді қой түрін өсірудің ұлғайғанын да байқатады. Жылдан-жылға тоқыма өнеркәсібінің интенсивті дамуы биязы жүнді қойдың жүнін пайдалануды жоғарылатты. “Биязы жүнді қойды өсіру 2000-ға жуық бас қойы бар Шымкент уезінде басталды. Олардың негізін салушы Обручево селосында болып және Ставрополь губерниясынан қоныс аударушылардың бірі айдап әкелген аз ғана табыны болды”. Қой шаруашылғымен бірге қазақтар ешкіні де өсірген. Көп сүт беретін, ерекше қарауды қажет етпейтін, тез көбейетін ешкі кедейлердің негізгі малы болды.

Ғасырдан-ғасырға қазақтар қой шаруашылығымен қатар жылқы шаруашылығымен де айналысқан. Негізінен көнбістігімен және төзімділігімен ерекшеленетін қазақ жылқыларын өсірді. Қазақ жылқылары көріксіз болады. Сондықтан бай және отырықшы қазақтардың шаруашылығында және салт жүріс үшін олар басқа тұқымдармен ауыстырылды. Осыған байланысты Ұлы жүз жерінде қазақ тұқымдарымен қатар арғымақтар, қарабайырлар, өзбек жылқылары да өсірілді.Арғымақтар - бірыңғай салт мінетін ат, жүйріктігімен қатар өте қымбат асыл тұқымды жылқы, бұған тек байлардың қолы жетті. Ерекше күтімге түрікпендерден әкелінген арғымақ-ақалтекелер мен сол арғымақтардың қазақ жылқысымен буданынан алынған қарабидайлар ғана алынатын болған. Мұндай бәйге арғымақтарының құны 50 сомнан 200 сомға дейін, тіпте 300 сомға дейін өсіп отырған.Ең ірі малшылар Орта жүзде жеке қазақ байларында 20 мыңға дейін жылқысы барлар бар деп жазды XVIII ғасырдың соңында Н.Рычков.

Жылқы малын денесіне қарап, қазақ “қазанат” және “қара етті” деп екіге бөледі. Қазанаты майды сыртына жинайтындар, ал қара еттісі керісінше майды ішіне жинайды, қазанат жүріске шыдамды, еті тез арымайды, қайта тез семіреді, еті дәмді, қазысы қалың, іші майлы келеді. Сондықтан мүмкіндігі бар қазақ жылқының қазанатты тұқымын ұстауға тырысады. Жылқыны қазақ арғымақ және жабы деп екіге бөледі. Қазақта арғымақты жоғары бағалайды. Өлеңдерінде жақсы атты “арғымақтан туған қазанат” деп, “арғымақ аттың белгісі, арыған сайын тың жортар, артымда жүгім қалар деп”, “қара арғымақ арыса – қарға адым жер мұң болар” деп арғымақ жылқыны мақтауы содан.

Бірақ арғымақ көшпелі елдің пайдалануына қолайсыз, сондықтан қазақтың атам заманнан өсіретін жылқысы “қазақы” аталатын-жабы. Қазақтың тәжірибесінде, қазақы жылқы көшпелі тұрмыстың бар жағдайына да төзімді, көліктік жағынан да шыдамды, еті де, сүті де асыл.

Жылқы малының шығыны соғымға қанша сойылатындығына, өлім-жітіміне, аң-құстың аз-көптігіне және қоқандықтар тұсында ерекше белең алған барымтаға байланысты болды. Қазақтар жылқының күтіміне онша мән бермейді. Бұл қайта сарттарда дұрыс жолға қойылған. Бірақ, олардың өздері де жылқы тұқымын көбейту мен асылдандыруды ұмыт қалдырып, тек қана жылқының үстін тазалау, оның тұратын орнын тазарту мен мерзімімен жем, суын берумен шектелген.

Халыққа көмек ретінде жылқы тұқымдарының асылдануына көп әсерін тигізген Түркістанның мемлекеттік жылқы шаруашылығы болды. Бұл туралы А.И.Добромыслов былай деп жазды: “1878 жылы белгілі түркістандық коммерсант Н.И.Иванов жабылған Константиновский зауытынан қарабайыр және қырғыз (қазақ - Ө.Қ.) биелерін сатып алды және жекелеген адамдардан желісті айғырлар мен бірнеше бас түркістандық қарабайырлық және башқұрттық тұқымдарды сатып алып, Әулиеата жылқы зауытының негізін салды.

Н.И.Иванов Кардон шатқалында жеңіл шартпен қазынадан 326 десятина шабындық жерді алғаннан кейін 1880 жылы зауыт дұрыс ұйымдастырылды. Ал мемлекеттік қазынашылық оған 11 салт шала буданды ақысыз береді, сонымен бірге зауыт маңынан жергілікті халықтардың қажеттілігі үшін тегін атқоралар ашу оған жүктелді. Сол кезде Н.И.Иванов 70-ке жуық қырғыз және хиуалық биелерді сатып алған”. Зауыттың құрылуы Қазақстанда жылқы шаруашылығының дамуында маңызды роль атқарды. Биенің сүтінен қазақтар ежелгі сусын – қымыз дайындады. Халық арасында “қымыз қуат мереке мен ұзақ өмір сүрудің кепілі болатын сусын” – болып табылады және бірде-бір қазақ отбасы қымызсыз отырмайтын. Қымыз, сондай-ақ, Орта Азияның қалаларының базарларында сататын өнім еді. Көкірек аурулардың (өкпе туберкулезі) көбі қымыз ішіп сауығып кеткен. Мысалы, сондай-ақ ауруға шалдыққан орыстың атақты жазушысы Лев Толстой кезінде Башқұртстандағы Шафрановка қымыз курортына барып дертінен айыққан. Жылқының етінен әртүрлі ас – қазы-қарта, жал-жая, шұжық және сүрленген ет дайындалған. Қарастырып отырған кезеңде Қазақстаның Оңтүстігінде тұратын өзбектер, атап айтсақ, Түркістан, Сайрам және Манкент, Сұлтан-Рабат т.б. ауыл тұрғындары айналасындағы қазақ тұрғындарынан аталған дәмдерді айырбасқа алып, оларды дайындаудың әдістерін жақсы білген. Жылқы терісінен аяқ киім, қамыт доға, саба (қымыз құйылатын ыдыс) жасалып, әр түрлі киімдер, жылқы терісінен тігілген.

Өте ерте кезден бастап-ақ Орталық Азияның шөлді аймақтарында түйе өсіруге үлкен көңіл бөлінген. Түйе – жүк көлігі. Көшпелілердің, олардың ішінде қазақтың ғасырлар бойы көбінесе жүгін көтерген мал осы түйе. Оның ішінде ең төзімдісі, әрі мықтысы жалғыз өркешті – нар. Қазақтың “нар жолында жүк қалмайды” деуі содан. Сондықтан да түйенің құны, И.П.Фальктің мәліметі бойынша 6-10 жылқы бағасына тең, 40-60 сомға бағаланған. Алайда Қазақстанның территориясында аруана - бір өркешті түйенің пайда болу уақыты туралы айту мүмкін емес. Отаны Египет және Қосөзен елдері болып табылатын бұл шөлге бейім тұқымның жазба деректерде Еуроазияның солтүстік аудандарында кездесуі тек түрік заманында айтылған. Кейінгі орта ғасыр мен жаңа заманда Арал өңірі мен оған көрші аудан қазақтары түйенің екі түрін: қос өркешті – айыр түйе және бір өркешті нар түйені өсірген, бірақ Қазақстанның оңтүстік аудандарының климат жағдайына бейім түрі қос өркештіге көп көңіл бөлген.

Көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылықта түйелер жыл бойына ашық аспан астында жүрген. Өте суық кездерде П.С.Паластың айтуынша, түйелердің кеудесіне “жүн мен қамыстан тоқылған жабу жапқан”, ал қысқы борандарда қараша үйлер арасынан ықтырма жасаған.

Қызылқұм, Қарақұм, Үстірттің табиғи ерекшеліктері мал шаруашылығының осы бір саласы үшін аса ыңғайлы болды. Оңтүстік Қазақстанның көшпелі қазақтарының шаруашылығында түйе өсіру маңызды орын алды. Бұл аймақта малдың екі тұқымы өсірілді: бір өркешті (нар) және екі өркешті. Түйелердің саны 1895 жылғы мәліметтерінде 501200 басқа жеткен. Оңтүстіктің жағдайы түйе өсіруге қолайлы болды. “Түйелерді өте көп өсіретіндер, әсіресе, Ұлы жүздің қазақтары мен Оңтүстіктегі құмды алқапта мекендейтіндер. Өйткені түйе бұл арада өте қажетті түлік болды. Ең алдымен түйелер бір жерден екінші жерге көшкен кезде теңдеп жүк артылатын көлік ретінде пайдаланылды. Сонымен бірге, олар сүт пен жүн де берді. Түйе сүтінен жасалған шұбат ішуге жарамды, емдік қасиеті жағынан қымыздан кем емес. Базардағы көшпелілерде түйе жүні ерекше бағаланды, жүнді алу үшін түйелерді қырықпайды, көктемгі түлеу кезінде жүні сыпырылып алынады. Түйе суыққа өте сезімтал, сондықтан оның денсаулығына қырықтық зиян келтіреді. Сондай-ақ түйені шөлді, құмды жерлерде ең ауыр жүк көтеретін күш ретінде пайдаланған, шығырды айналдыруға жеккен және құдықтан су тартқызу үшін пайдаланған.

Түйенің түбіті мен шудалары қымбат саналады: түбіттен иіріп тоқыған киім, ең жылы, ең төзімді болады, шудадан жіп арқан еседі.

Қазақстанның Оңтүстігінде бір өркешті түйелердің жеті түрі ерекшеленген: таза қанды нар, бекбатша-нар, қолбатша-нар, жөнек-нар, қылағай-нар және соқпақ-нар. Екі өркешті түйенің үш түрі болған: таза қанды айыр түйе, мырза-қоспақ және қырқысты-қоспақ. Өзгелерінен бағалырақ болып бір өркешті түйе мен қос өркешті түйеден алынған бекбатша-нар, қолбатша-нар, жампоз-нар және мырза-қоспақ саналады. Бұл түйелер толық, әрі мықты сирақтарымен, дамыған бұлшық еттерімен айрықшаланады және таза қанды түйелерге қарағанда екі, үш есе ауыр жүкті көтерген.

XVIII ғасырдың екінші жартысы XIX ғасырдың басында Қазақстанның көпшілік аудандарында ірі қара мал өсірген Академиялық экспедиция мүшелері қазақтардың бұл мал түріне “жақын уақыттан бастап қолға ұстай бастағанын” атап көрсетеді. Я.П.Гавердовскийдің айтуынша, 1771 жылы қалмақтардың Ресейден Жоңғарияға үдере көшкен уақытынан және “оған онша асық болмағанын” айтады. Сондай-ақ Я.П.Гавердовскийдің пікірінше “Сиырлар,-деп жазады ол: қазақтарда басқа малға қарағанда аз болған. Олар жазғы уақытта көшуге жарамсыз, сондай-ақ қыста қорек іздеуге шамасы онша келмейді деп” есептеген .

Мал өсірушілер ірі қараның тұқымдарын асылдандыруда көп көңіл бөлді.

2.Егін шаруашылығы. XVIII-XIX ғасырдың бірінші жартысындағы қазақтардың шарушылығында егіншілік біршама маңызды орын алды. Бұған дейін қазақтарда егін шаруашылығы мүлдем болған жоқ, олар таза көшпелі мал шаруашылығымен айналысады деген пікір үстем болып келді. Мұның негізгі себебі, деректерді дұрыс зерттемеу, этнографиялық материалдарға дұрыс сүйенбеу. Өткен ғасырдың авторлары өздерінің пікірлерінде дәйекті мағлұмат бере алмады. Мысалы, Қазақстанның Оңтүстік аудандарында 1859-1860 жылдары болып қайтқан М.И.Венюков өз еңбегінде қазақтардың аз ғана бөлігі егін шаруашылығымен айналысатынын айта келіп, “халық нанды пайдалануды әлі үйренген жоқ, оны етпен, құрт және мал шаруашылығының басқа да өнімдерімен алмастырып отырды” ­- деп жазды.

Керісінше XVIII ғасырдағы Шығыс деректері қазақтардың егіншілікпен айналысатындығы жөнінде деректер келтіреді. Мысалы, XVIII ғасырдың екінші жартысында Цинь үкіметі комитетінің құрастырған “Батыс аймақтардың географиялық суреттемесі” деген еңбекте: “қазақтар мал шаруашылығын қуаттайды, алайда олар жер өңдеумен де айналысады” – деген.Шынында да деректерді дұрыс пайдалану XVIII ғасырда Қазақстанның экономикалық өмірінде егіншіліктің зор роль атқаратындын көрсетеді. Ферғананың тамаша білгірі В.Наливкин қазақ малшыларының егіншілікпен айналысуын экономикалық қажеттіліктермен түсіндіреді. “Бір ғана мал шаруашылығы негізгі қажеттіліктерді қанағаттандыра алмағандықтан, қазақтардың көп бөлігі егіс далаларын иеленуге тырысты” [201, с 39].

XVIII-XIX ғасырларда өмір сүрген көптеген авторлар қазақ арасында жер өңдеу кәсібі өркендемеген, тіпті жер өңдеу кәсібімен айналысушылардың өзі де “оған оншалықты мән бермеген” деген тұжырым жасамақ болған. Орынбордан Бұхараға дейін аралаған барон Мейендорф қазақтарды тек көшпелі шаруашылықпен айналысушылар, жер жырту кәсібіне ешқандай икемі жоқ халық деп сендіргісі келеді. Бұл мәселеге Г.И.Спасский басқаша көзқараспен қарады. Көшпелі халықтар арасында егін салу жағынан қазақтарға ешкім тең келе алмады. “Құрғақ құмдақ жерлерді де құнарлы аймаққа айналдыра алады”,- деп жазды Г.И.Спасский .Қазақ малшыларының егін шаруашылығына көшуіне Қоқан хандығы тұсындағы өзбек егіншілерімен тығыз байланыс та әсер етті. Қазақ еңбекшілері өзбектермен жер өңдеуді және көрші бола отырып, олардан ирригация жұмысын атқаруды үйренді, еңбек құралдарын жетілдірді, тұқымды сақтау әдістері және т.б. егіншіге керекті білімдерін толықтырып отырды.

Орта Азия мен Қазақстанда егін шаруашылығы ежелгі заманнан жасанды суландыру негізінде өңделген әр түрлі егіншілік дақылдар орналасқан тау бөктері мен алқаптарда шоғырланды. Егін шаруашылғының екі түрі дамыды; суармалы және богарлық (қолдан суарылмайтын) егістік, суармалы егіншілік Оңтүстік Қазақстан территориясы арқылы өтетін Сырдария, Қуаңдария, Жаңадария, Арыс, Шаян, Сарысу, Келес, Талас, Шу т.б. сияқты өзенді алқаптарға негізделді. Олардың ішіндегі ірісі – Сырдария. Атақты шығыстанушы С.П.Толстов былай деп жазады:“Хорезм және онымен қатарлас аудандар суармалы егіншіліктің ежелгі орталықтары болып табылады. Ежелгі уақыттан мұнда дәнді және техникалық дақылдар егу дамыды, сонымен қатар мақталық, жүзімдік, бау-бақшалық та болды. Мұны археологиялық қазбалар кезінде табылған бидайдың, тарының, арпаның, мақтаның, жүзімнің, қауынның дәндері, өріктің және басқа да жеміс-жидектердің сүйектері растайды. Осы ауыл шаруашылық дақылдары б.д. бірінші мыңжылдықтың ортасында белгілі болды”.

Сырдария өңіріндегі егіншілік жайлы Тәуке ханның ордасына барған орыс елшісі В.Кобяков былай деп еске алды:“Ал, Тәуке ханда астық, бидай, арпа да, тары да көп шығады, ал астықтан күздік және жаздық бидай егеді” . Бұл ауданда XVIII ғасырдың 20-30-шы жылдарында жоңғар феодалдарының жойқын шапқыншылығына байланысты егіншіліктің біраз құлдырағаны байқалады. Талас, Шу, Жетісу өзендерінің бойлары ежелден егіншілік мәдениетінің орталықтары деп есептеледі, ежелгі мекен-жайлардың көптеген жұрттары Ұлы жүз жерінде егін салудың тәуір тарағандығы туралы И.Г.Георги былай деп жазды: “Үлкен Орданың қазақтары…тұрақты қысқы қыстауларында тұрады, бірақ жазда көбінесе қамыс күркелерде мекендейді, алайда өз үйінің тұрған жерін ілуде бір ғана өзгертеді. Олардың бірсыпырасы егіншілікпен анағұрлым ыждағатты, тыңғылықты және қажырлы шұғылданады” .

Орталық және Шығыс Қазақстанда дәнді дақылдардың өсірілетіні туралы Н.П.Рычков пен И.Г.Андреев жазған болатын. Онда:“Қазақтардың егістігінде бидай, тары, арпа және мақта өсіріледі”– деді.

Сырдария қазақ даласындағы егіншіліктің маңызды орталығы болып қала берді. Бұл туралы Сырдария сағасында болған көптеген орыс зерттеушілері мен саяхатшылары жазған: Н.Н.Каразин “Орынбордан Ташкентке дейін” деп аталатын еңбегінде:“Сырдариядағы ежелгі суландыру жүйесінің іздері бұрынғы отырықшы халықтың тұрған аймақтарының жақсы тұрмыс жағдайы туралы куәландырады. Сырдарияға жақындай берсеңіз, бұл іздер айқын көрінеді. Ақырында жақын маңдағы ауылдар мен қалалардың құрылысы және де бау-бақшаның көрінісі сіз тани алмайтын енсіз, көк алқапты шалғындыққа әкеп соғады” .

XVIII ғасырдың ақыры мен XIX ғасырдың бас кезінде Қоқан, Хиуа феодалдарының үздіксіз жасаған шабуылына қарамай, Сырдария бойында егін шаруашылығы кең өріс алады, біртіндеп ол дербес шаруашылық болып бөлініп шықты. Сырдария аңғарында жер игеру кәсібінің етек алуына байланысты суармалы егінішілік жоғары дәрежеде өркендеді.

Әсіресе Әмудария мен Сырдария бассейндеріндегі қарама-қайшылық мынадан көрінді: мұнда мал шаруашылығынан гөрі егіншілік басым түсіп, қалалар мен ауылдар пайда болды, Орта Азиялық хандықтардың негізін құраған отырықшылық қалыптасты. Бұған қатысты ерекше сипаттар Сыр өзендерінің төменгі ағысында сақталып қалды және Әму жағасы мен Сырдың жоғарғы ағысында көшпеліден отырықшылыққа өтуді құрайды. Егіншілердің көшпелілермен тілектерінің тұрақты қақтығысынан және мұнда егіншілердің өмір сүруіне әсер ететін жергілікті жердің қасиетінің арқасында бұл өзгешелік мүмкіндігінше дамыды.

Сырдың төменгі ағысы егіншілер үшін өте маңызды болды. Жазда Орта Азиялық далада аптап ыстық болды, жаңбыр жаумады, сондықтан егін жасанды жолмен суарылды. Кішкентай өзендер суландыру үшін қолайлы болмағандықтан, сонымен қатар суландыру үшін қолайлы Сырдарияның төменгі бөлігі ойпаң жазық бойынша ағады. Жердің топарығы тұзды немесе құмды және жерді өңдеуге тиімсіз, бірақ суару екі түрлі пайда әкелді:

1. жерге егіннің өсуі үшін қажетті ылғалдылық береді; 2) өзеннен бөлінген шөгіндінің нәтижесінде жыртылған жер құнарланады. Бұған егіс топырағы тұзды Хиуа мен Бұхар оазистеріндегі және Сырдағы жақсы егін өнімі дәлел бола алады.
   

Кіші және Орта жүздерде егіншілік едәуір дәрежеде орыс қоныс аударушыларының ықпалымен дамыды. Орыстармен жиі қарым-қатынас жасап, шаруашылығымен, тұрмысымен танысқан қазақтар олардың шаруашылық әдістерін тез игеріп алды. Егер егіншілікке көшуге жердің тарлығы әсер еткен болса, егіншілікті тез меңгеруге көбінесе орыс шаруаларының себі тиді. Қазақтар негізінен алғанда көлдер мен өзендердің жағалауларында егін салды. Өйткені, батыс аудандарды есепке алмағанда, Қазақстанда егіншілікпен тек қолдан суландыру жағдайында ғана айналысуға болатын еді. Қазақтардың егіншілігін сипаттайтын қолда бар жазбаларға қарағанда, қазақтар барлық жерде өздерінің егістіктерін қолдан суарумен айналысқанын 1847 жылы губернатор Обручев Арал теңізіне барғанда, соның қасына еріп жүрген Нешельдің. қазақтардың ирригациялық жүйесін суреттеген еңбегінен байқаймыз. Оның әңгімелеуіне қарағанда, қазақтар өз учаскелерін үстіңгі жағынан көлемдері әртүрлі шаршыларға бөлген, осы шаршылардың ең үлкендері бір бағытқа есептегенде 8 фут болды. Осы шаршылар арқылы жыралар жүйесі жүргізілді, олар бір жағынан өзенмен немесе көлмен, ал екінші жағынан – ең қашық немесе дөңес болса, қыруар еңбек жұмсаудың нәтижесінде жоғары көтерілген су төмен қарай ағып кетпеуі үшін жыралар көлденең үйінділермен бөгеледі. Су бассейнінен әуелі ең дөңес шаршыға су құйылады, мұның өзі әлгі шаршылар суға әбден кемеріне келіп, толып кеткенге дейін жүргізіледі. Содан кейін жоғарғы шаршылар мен оларға жақын орналасқан шаршылардың арасындағы үйінді топырақты жырып, оларға су жіберді. Қазақтардың өз егістіктеріне қолдан суландыру әдісін қолданғаны жайында генерал майор Броневский де жазды:“Бұқтырма қамалының бас жағынан, Нарын тауының етегі мен тау бұлақтарынан жыралар арқылы келіп жатқан сумен толтырылған едәуір көлемді егістік жерлерді көрдім. Жердің топырағы тастақ болғанымен, ылғалдың, қолдан суарудың нәтижесінде мұнда тары дақылы бітік өседі”.

XIX ғасырдың ортасында Сырдарияда егіншілік кәсібі кедей шаруалар үшін кең түрде жайыла бастады. Әрине, ол кездегі егін салу жұмысы жер кәсібінің ең артта қалған түрі еді. Өйткені, қазақ шаруаларының егіндік жерді жыртарда қолданған қарулары атам заманғы “ерағаш” пен кетпен болған. Қазақтар бидай, тары, ал Оңтүстікте бұлардан басқа жүгері де еккен. Жер өңдеу ісі сондай өте нашар бола тұрса да, тың жер бір десятинасынан 150-200 пұтқа дейін өнім беріп отыратын.

1851 жылы Кіші жүздің барлық үш бөлімін билеуші басшылардың жасаған мәліметтеріне қарағанда, Кіші жүздің тек бір орта бөлімінің өзінде ғана 3755 үй егін кәсібімен шұғылданғанын ашық көреміз. “Жалпы барлық рулардың қазақтары, - делінген сол кездегі бір мәліметте, - мысал үшін айтқанда 20 мың десятинадай жер жыртады. Жерге, көбінесе тары, аздап қана бидай себеді. Сырдария маңында көшіп жүретін қазақтар көбінесе арпа егеді” .

Мал өсіруші байларда жатақтардың тегін еңбектерін пайдаланып, бұларға егін салдыра бастайды. Байдың өзі жаз шығысымен ауыл-аймағымен жайлауға көшіп кететін кезде, қыстау маңындағы егінін бағып-қағып өсіру жұмысын сонда қалатын жатақ-кедейлерге тапсыратын. Мысалы, 27 станцияда 316 десятинаға дейін егін салынған, сонда Жағалбайлы руынан Тәуірбек Арызбаев деген бай қазақтың 30 десятина, осы рудың Саркие аталығынан шыққан Төлеп Тонов деген бай қазақтардың 25 десятина, бұлардан басқа байлардың 10-18 десятинаға дейін салатын егіні болған. Бұл айтылып отырған байлар өздеріне еңбек еткен жатақ кедейлерге еңбек ақы беруді қолданбайтын еді, өйткені ол жалданған кедейлер баймен рулас, аталас болғандығын сылтау қылып, олардың еңбектерін тегін, кең түрде, ерікті түрде пайдаланатын болған.

Сырдарияда жер кәсібі шекара өкіметтерінің тиым салуына қарамастан қарқын алып дами бастады. Бұлар, егер қазақтардың өздері егін егетін болса, онда біріншіден, Ресейдің Қазақстанмен арадағы астық саудасына кеселі тиеді, екіншіден мал басының келіп құлдырауына әкеліп соғады, мал басы азайған соң Ресей империясының ішкі базарларына әкелетін малдан түсетін шикізаттың саны кемиді деп есептейтін. Мысал үшін, Орынбор өлкесіндегі шекара өкіметінің өкілі Бларамбергтің мәліметінше: “Әрине, қырғыздардағы (қазақтардағы - Ө.Қ.) жер кәсібі соншалық қарқын алып кетеді дей қоюға болмайды, ал енді әлдеқалай жағдайда қарқындап дами қалса, онда орыстарға зиян келтірер еді және шекарада тұрушы елдермен алыста жатқан рулардың арасындағы астық айырбастау саудасына қатты зиян келтірген болар еді. Қайсақтардың алыстағы рулары орыстан гөрі мұндағы қайсақтарға сенеді, малдарын соларға айырбастайды. Сондықтан Ресейге мал өсірумен ғана пайдалы болып отырған қырғыздарды жер кәсібімен шұғылдандыру оларда мал шаруашылығын өркендетуге мүмкіндік бермейді, сөйтіп шекарадағы елдердің көбі өздерінің өндіретін заттарын оңай өткізетін орындарынан айрылады... Қазақтардың жер кәсібімен айналысуын шектеу қажет, сол үшін мал шаруашылығын өсіруге оларды қызықтырып, мал басын көбейткендеріне марапат және әртүрлі жеңілдіктер беру керек”. Осы пікірді ұстай отыра шекара өкіметі Қазақстанда жер кәсібінің күшеюіне қарсы түрлі әрекет жасауға тырысады. Дегенмен, Перовскийдің егіншілердің жер үйлерін мүлде көміп тастаңдар деп берген бұйрықтары сияқты жасаған шаралары да іс жүзінде ешқандай нәтиже бермеген. Қалай дегенмен де қазақтар жер кәсібінің мәдениетін меңгеру және жарым-жартылай жерге орналасу ісіне ақырындап болса да бейімделіп, кәсіптері аз да болса ілгерілей берді.

Жер кәсібіне төселіп үйренуде қазақ егіншілері орыс шаруаларының жұмыс тәжірибесінен өте көп үлгі алған. Қазақ егіншілерінің кейбір жерлерінде ерағаш орнына бері келе соқа қолданылады. Қазақ еңбекшілері біртіндеп жерді өңдеудің пайдалы екендігіне көздері жетіп, түсіне бастайды. Сол мақсатпен олар өздерінің егісті жерлеріне қысы-күзі егіс маңайындағы ауылдастарының қойларын жайып, жазғытұрым осы көңді жерді егін егу үшін жыртатын болды. Қамыт, дәрте сияқты орыс шаруалары қолданатын ауыл шаруашылығына керекті саймандар қазақ егіншілері арасына тарала бастайды.