Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі

С.АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІНІҢ ТАРИХЫ

(БОПмӘ-050102 Жоғары кәсіптік білім негізінде 2 курс, 4 семестр, 20 сағат)

Автор: Нағымжанова Қ.М.

Өскемен, 2007

«Қазақ тілін оқыту әдістемесінің тарихы» пәнін оқытудың пәнін оқытудың мақсаты мен міндеттері

«Қазақ тілін оқыту әдістемесінің тарихы» - университеттің бастауыш оқыту және филология бөлімдерінде бастауыш және орта мектеп үшін мұғалім даярлайтын, осы мақсатта студенттерге теориялық білім мен практикалық дағды, іскерлік қалыптастыратын негізгі пәннің құрамдас бөлігі.

Қазақ тілі – сан ғасырдан бері ата-бабадан мирас болып келе жатқан киелі дүние. Ол халықтың алтыннан да қымбат кені. Тіл – адам баласының әлем бейнесін тану жолындағы түсінігінің, ойының, сезімнің, идеясының, дүниетанымының көрінісі.

Тіл – халық тарихы. Тілде халық жасаған мәдениет пен өркениеттің даму жолы жатады. Қазақ халқының барлық құнарлы ойы, құнды қиялы көркем сөзбен кестеленген. Сондықтан да тілдің болашағын бағамдау үшін, оның кешегі өткен тарихын білу – қажеттілік. Тіл бар жерде ұлт бар. Ұлттың өзгеден ерекшеленетін ең негізгі де тұғырлы белгісі – тілі. Тілдің қасиетін түйсіну – ұрпаққа парыз.

Пәннің негізгі мақсаты – студенттерді қазақ тілін оқыту әдістемесінің қайнар көздері даму тарихына қатысты іліммен қаруландыру арқылы олардың алған ғылыми білімдерін мектеп грамматикасы негізінде жүйелі түрде оқушыларға тиімді жеткізудің жолдары мен тәсілдерін таныту үрдісіне негіз болу. Мектеп мұғалімінің шығармашылық тұрғыда жұмыс істеуіне бағыт-бағдар беру, сабақ бере білудің тиімді әдістерін салыстырмалы түрде меңгерту сияқты әдістемелік жұмыстардың тарихи сырымен таныстыру.

Қазақ тілін оқыту әдісте месінің тарихы – ХХ ғасырдың басында Ахмет Байтұрсынұлы еңбектерң негізінде қалыптаса бастады да, кейін оқытудың негізгі теориялық және тәжірибелік мәселелерімен С.Жиенбаев, Ғ.Бегалиев, Х.Басымов, Ш.Сарыбаев т.б. ғалымдар айналысты. Көп уақыт бойы қазақ тілін оқыту әдістемесінің тарихы пән ретәінде толық таныла алмай келгенімен, қазіргі таңда оның теориялық базасы тереңдеп, жан-жақты саралана түсті. Ұсынылып отырған жұмыс бағдарламасында біз бұл пәнді қалыптастырып, дамытқан ғалымдар еңбектерін саралап, жүйелі түрде беруге талпындық

р/н	Тақырыбы	Сабақ түрі	сағат саны	Қарастырылатын негізгі сұрақтар
р/н	Тақырыбы	Сабақ түрі	сағат саны	Қарастырылатын негізгі сұрақтар
1	Қазақ тілін оқыту әдістемесінің тарихы.	д	2	1. Қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы түсінік. 2. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің пайда болуы және даму тарихы.
2	Қазақ тілін оқыту жүйесінің қайнар көздері мен негізгі бастаулары.	д пр	2	1. Қазақ тілін оқыту жүйесінің негізгі мақсаты мен міндеттері. 2.Миссионерлік бағыттағы ағарту жүйесі. 3. Ислам дінін уағыздаушы ауыл молдалары ашқан мектептер. 4. Қазақ зиялылары ашқан зайырлы мектептер.
3	Қазақ тілін оқытудың ғылыми жолдарының саралануы.	д пр	1 6	1. Ахмет Байтұрсынұлы. Мағжан Жұмабаев. 3. Жүсіпбек Аймауытов. 4. Сейіл Жиенбаев. 5. Шамғали Сарыбаев. 6. Ғали Бегалиев. 7. Иманбек Ұйықбаев. 8. Хасен Арғынов.
4	Ахмет Байтұрсынұлы	д пр	1	1. Ахмет Байтұрсынұлының әдістемелік іс-тәжірибесі 2. Ахмет Байтұрсынұлының әдістемелік тұрғыдағы еңбектерінің қазіргі кездегі көзқарасы
5	Мағжан Жұмабаев	д пр	1	1. Мағжан Жұмабаевтың әдістемелік еңбектері. 2. Мағжан Жұмабаев – танымал педагог.
6	Жүсіпбек Аймауытов.	д пр	1	1) Жүсіпбек Аймауытов әдіскер-психолог. 2) Жүсіпбек Аймауытовтың әдістемелік ой-пікірлері.
7	Сейіл Жиенбаев	д пр	1	1. Сейіл Жиенбаевтың ғылыми-әдістемелік еңбектерінің мазмұндық сипаты 2. Сейіл Жиенбаев ұсынған қазақ тілін оқыту әдістері
8	Шамғали Сарыбаев.	д пр	1	1. Шамғали Сарыбаевтың қазақ тілін оқыту әдістемесіне енгізген үлесі. 2. Шамғали Сарыбаев әдіскер-координатор
9	Ғали Бегалиев	д пр	1	1. Ғали Бегалиевтің әдістемелік тәжірибесі 2. Ғали Бегалиевтің ғылыми-теориялық еңбектеріне талдау
10	Иманбек Ұйықбаев	д пр	1	Иманбек Ұйықбаевтың әдістемелік іс-тәжірибесі. 2. Иманбек Ұйықбаев қазақ тілін оқыту әдістемесінің негізін қалаушылардың бірі.
11	Хасен Арғынов	д	1	Хасен Арғынов - әдіскер ғалым. Хасен Арғыновтың ұсынған әдіс-тәсілдерінің мазмұндық сипаты
12	Қазақ тілін оқыту әдістемесі тарихының салыстырмалы сипаттамасы	д пр	2	Қазақ тілін оқыту әдістемесінің өркендеу кезеңдері. ХІХ ғасырдағы қазақ тілін оқыту әдістемесінің қазіргі кезеңдегі оқыту технологияларынан айырмашылығы. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің қазіргі жайы ХІХ ғасыр әдіскер-ғалымдарының «көзқарасымен».

Қазақ тілін оқыту әдістемесінің даму тарихы

Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылым болып бірден қалыптасқан жоқ. Оның да өзінің тарихи даму жолдары бар. Қазақ халқының тарихында баланы ана тілінде оқыту және оқыту әдісіне көңіл бөлу ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннен басталды десек, бүгінгі деңгейге жету жолында басқа да бірқатар ғалымдар бұған елеулі үлес қосты. Қазақ балаларына ана тілін оқытудың жолын, принциптерін, қағидасын, маңызын, жолдарын көрсеткен ұстаз еңбегін қысқаша баяндауды мақұл көрдік.

А. Байтұрсынов - – қазақ балаларының ана тілінде сауат ашуына да көп күш жұмсады. 1902 жылдан бастап ашылған үш жылдық бастауыш мектептерде шәкірттер сауат алдымен орыс тілінде ашатын. Қазақша оқылатын пәндердің тілі қазақша болғанмен, жазуы, яғни ресми түрде қабылданған графикасы жоқ еді. Сондықтанда әр мұғалім өз ыңғайына қарай не орыс, не араб жазуларын пайдаланатын. А.Байтұрсынов бастаған бір топ қазақ зиялылары 1905 жылы 26 шілдеде Ресей Империялық Министрлер Советінің Председателі петиция жазады. Ондағы қойған талаптардың бастылары: «қазақ даласында оқу-ағарту ісі дұрыс жолға қойылсын, ол үшін ауыл мектептерінде балалар қазақша сауат ашатын болсын. Оқу ана тілінде жүргізілсін» т. б. Осы талаптарды жүзеге асыру үшін А. Байтұрсынов қазақша оқу құралы (1912) тұңғыш әліппе құралын жазды. Мысалы, 1892 жылы Қазанда басылған «Букварь для киргизов» деген құралы жеті рет қайта басылып, 1925 жылға дейін қазақ мектептерінің негізгі оқу құралы ретінде пайдаланылып келген. А. Байтұрсынов 1926 жылы «Әліпбидің» жаңа түрін осы күнгі суреттермен берілген Әліппе кітабын жазды. Ал бұл «Әліпбидің» 1928 жылы Қызылордада шыққан 3-басылымы қазақ тілінде басылған кітаптар көрсеткішінде төмендегіше бағаланды: «Жаңа құрал қазақ тұрмысына үйлесімді суреттері бар. Емлесі жаңа. Қазақстан білім ордасы мектептерде қолдануға ұйғарған... Ахметтің 7 рет басылған бұрынғы «Әліпбиі» («Оқу құралы») қазақ жұртына орасан көп пайда келтірген еді... Бірақ соңғы кездерде жаңа тәртіптер шыға бастағаннан кейін ол «Әліпби» әдіс жөнінен де, мазмұн жағынан да ескірген. Мынау жаңа «Әліпбиі» бұрынғысынан қай ретте болса да аса артық. Бұл «Әліпбидің» мазмұны қазақ жағдайына қарай, мемлекет білім кеңесінің жаңа программасына үйлесімді болып шыққан. Әңгімелері балалар үшін қызық, жеңіл, заманға лайық «Әліпби» көңілдегідей болып шыққан».

1912 жылы мектеп балаларына қазақша сауаттандыратын «Оқу құралын» жазғаннан кейін көп ұзамай енді мектепте қазақ тілін пән ретінде үйрететін оқулық жазуға кіріседі. Бұл оқулықтың фонетикаға арналған 1-бөлімі «Тіл құралы» деген атпен алғаш рет 1915 жылы жарық көрді. Осы кітаптың морфологияға арналған 2-бөлімі 1914 жылы, ал синтаксиске арналған 3-бөлімі 1916 жылы басылып шығып, 1928 жылға дейін әлденеше рет қайта басылып пайдаланылып келді.

«Тіл құралы» - қазақ мәдениетінде бұрын болмаған соны құбылыс. Оның қазақ жұртшылығы үшін мүлде тың дүние екендігін оқулықтың кіріспесінде автор арнайы атап өтеді. Ол осы оқулықты қазақ грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына тұңғыш қазақша терминдерді ұсынады. Күні бүгінге дейін қолданып жүрген «зат есім, сан есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш» деген т.б. сан алуан лингвистикалық ғылыми терминдердің баршасы А. Байтұрсыновтікі.

Оқулықтың тағы бір құндылығы қазақ тілінің грамматикалық басты салалары -– фонетика -– дыбыс туралы ғылым, морфология –- сөз құрамын зерттеу, ал синтаксис сөйлем құрылысын зерттеу т. б. деп саралап тұңғыш тыңнан ғылыми жол салуында болып отыр.

Ғалымның тіл үйретудегі сіңірген еңбегі мұнымен шектелмейді. Ол қолданбалы грамматиканы да жазған болатын. Бұл жұмысын «Тіл жұмсар» деген атпен екі бөлімді кітап етіп, 1928 жылы Қызылордада шығарған еді.

А. Байтұрсынов қазақ тілін оқыту әдістмесінің іргетасын қалаушы. Ол - Қазақ тілін дыбысқа бөліп оқыту арқылы сауаттандыру әдісінің негізін салды. Бұл салада бірнеше әдістемелік мақалалар жазып, соның негізінде 1920 жылы Қазанда «Баяншы» деген атпен методикалық кітапша шығарды. Мұнда автор мұғалімдерге «Әліппені» пайдаланудың, сауат ашу әдістерінің жол-жобасын көрсетіп берді.

Сөйтіп ғұлама ғалым өзінің алдына жүйелі бағдарлама қойып, бұларды біртіндеп шешуге кірісті. Ол алдымен қазақша сауат аштыруды көздеп «Оқу құралды» жазды, онан соң қазақ тілінің ғылыми грамматикасы «Тіл құралын» ұсынды, тілді дұрыс жұмсай білу тәртібін көздеп «Тіл жұмсарын», төртінші -– сауат аштыру, тілді оқытудың әдістемесін жасауды алып, «Баяншыны» жазды.

А. Байтұрсынов - қазақ тілінен оқулық, бағдарлама жазып, қазақ тілін оқыту әдістемесінің дамуына зор үлес қосқан белгілі ғалым болды. А. Байтұрсынов - қазақ тілін оқыту әдістемесінің іргетасын қалаушы.

Жазудың шығу тарихы және даму кезеңдері .

Қазірде біз жазба тілді ауызша тілдегі сөздердің жазбаша түрінде әріптердің тіркесімен белгіленуі деп түсінеміз . Жазудың тарихына көз жіберсек , әріппен таңбалаудың кейінірек пайда болғанын көреміз . Жазу өте ерте заманда жасалып , мыңдаған жылдар бойы өзгеріп , дамып келді . Жазуды мыңдаған жыл бойы дамып жетілуімен бірге , оның принциптері де өзгеріп отырды . Жазудың жүйесі таңбалардың жиынтығынан құралады . Ол таңбалар бүтіндей сөзді не ызыңды , немесе дыбысты белгілейді . Әрбір жазбаша таңбалық графикалық формасы , белгілі бір мағынасы болады . Жазу жүйесіндегі таңбалардың не бүтіндей хабарлы , не жеке сөзді , не буынды , не дыбыстық белгілеуіне қарай бөлінеді. Жазу – адамның ой – пікірін , сөзін қашыққа және ұзақ замандарға жеткізетін материалдық сызба таңбалардың жүйесі . Жазудың алғашқы нұсқалары өте ерте заманда жасалды . Мыңдаған жылдар бойы дамып жетілумен қатар , оның принциптері де өзгеріп отырды . Жазу қатынас құралы ретінде пайдаланылған суреттер мен шартты белгілерден кейін пайда болған . Өз ойын жеткізу үшін адамдар әуелде заттың өзін пайдаланған . Алғашқы адамдар жазу құралы ретінде саз балшықтан жасалған тақтаны , ағаштың қабығын , тағы да басқаларын пайдаланған . Жазу жүйесі таңбалардың жиынтығынан құралады . Ол таңбалар тұтас хабарды , не сөзді , не буынды , не дыбысты белгілейді . Әр жазбаша таңбаның графикалық формасы , белгілі бір мағынасы болады .

Жазуға үйретудің маңызы .

Бастауыш сыныптардағы жазу сабақтарының мақсаты балалардың жазу тілі дағдысын қалыптастыру . Жазу дағдысының психалогиялық негізі мидың үлекн жарты шар қабығындағы анализатор ұштарының бір – бірімен күрделі байланысқа түсуі , екінші сигнал системасының жинақталып , бір арнаға бағытталуы болып табылады . Жазу тілі көзбен қабылданады , қолмен іске асады . Ауызша сөйлеу есіту – кинестезиялық нерв байланыстары арқылы өтеді .

Жазу тілі ауызша сөйлеуден кейін шықты , сондықтан да ол үнемі ауыз тілге сүйеніп отырады .

Ең алғашқы ерте дәуірде адамдар қандай , да болмасын бір уақиғалар туралы мәліметтерді кейінгі ұрпаққа қалдыруға болады . Сөйтіп ондай мәліметтерді түрлі суреттермен белгілейді . Бұл кезең – идеографиялық сөйлеу кезеңі деп аталады . Идеографиялық сөйлеу белгілі бір айтылатын жағдай туралы еске түсіру ролін атқарады .

Кейінірек иероглифтік жазу шықты . Бұл заттарды немесе тұтас ойды білдірген .

Біздің қазіргі қолданып жүрген жазуымыз алфавиттік жазу . Бұл кейінірек шыққан .

Жазудың құрамына алфавит , графика және орфография ( еміле ) енеді . Алфавит – тіліміздегі әріптердің белгілі бір жүйемен орналасу тәртібі . Графика дыбыстың , буынның немесе сөздің айтылуы қалай болса , солай таңбалануы . Ал орфография тілдің белгілі бір нормаға келтірілген ережесін сақтап жазу . Алфавитпен графиканы меңгеру – оқу мен жазудың ( сауат ашудың ) ең алғашқы ең қарапайым , бірақ ең маңызды дағдыларын қалыптастыруды көздейді . Алайда жазуды меңгеру оның тағы бір басты бөлігі орфографияның ( немесе жазу , сауатты жазу ) игеруді қажет етеді .

Бастауыш сынып оқушылары орфографияны игере отырып , сауатты жазуға дағдылану барысында графикалық түрде қарым – қатынас жасау мүмкіндігіне ие болады , яғни өзінің сөйлеуін және таным мүмкіндіктерін жетілдіре береді , жеке басының жалпы даму деңгейі жоғары дәрежеге көтеріле береді . Міне , жазуға үйренудің басты маңызының өзі анықталады . Жазу дағдысының бастамасы әріптің әрбір бөлігін ( таяқша , дөңгелек , қосу сызықтары ) сызып , жүргізу арқылы жаттықтырылады . Бұл кезеңде бала басымен , бүкіл денесімен жоғары көтеріліп , төмен еңкейіп , екі жағына қисайып , неше түрлі қозғалыстар жасайды . Алайда мұғалім тиімді жаттығулар ұйымдастырса , көп ұзамай , бірте – бірте бастапқы қозғалыстарын жинақтап , азайта түседі . Ал кейін әріп бөліктері аса күш салмай – ақ қосып жаза алатын болады . Жаттығулардың нәтижесінде жазу қимылдары автоматталып , әуелі әріптерді , сонан соң тұтас сөздерді де кідіріссіз жаза алады . Дей тұрғанымен балалар жазуға лезде – ақ дағдыланады деудің жөні жоқ . Себебі олардың кейбіреулері бір , тіпті екі жылға дейін жазу дағдысын толық меңгеріп кете алмайды . Мұндай балалармен жеке жұмыс ұйымдастырылады .

Жазу қимылдары автоматталғаннан кейін жаңа міндет – сауатты жазуға ( немесе орфографияға ) үйрену міндеті туады . Орфография жазудың бүкіл жағдайларын тәртіптейді .

Қазақ тілі орфографиясының негізгі принципі - морфологиялық принцип , яғни түбір сөздің соңғы дыбысы қосымша аралығында да (басшы , башшы емес ) , сөз шекарасында да ( боз құнан , бозғұнан емес ) біріккен сөздерде де ( Үмбетбай , Үмбетпай ) емес сақталып жазылады .

Тілімізде орыс тілінен енген , аяғы үнді дыбыс - әріптерге біріккен бірсыпыра сөздер бар ( Ленинград , клуб , педагог т/б ) бұл сөздердің соңғы үнді дыбыстары айтылуда қатаң дыбыстарға айналады , яғни д , г, б дыбыстары қатаңдап т , к , п дыбыстарына айналып айтылады . Мұндай сөздерге қосымша да қатаң дыбыстан басталып жалғанады : Ленинградқа, педагогке , клубтан т. с .с . Бұлар грамматика ережелеріне сүйеніп үйретіледі . Қысқасы жазуға үйрету методикасы тіл ғылымының ерекше бір саласы болып табылатын жазу теориясына сүйенеді .

Сауат ашу кезеңдерінде жазу жұмыстарына қойылатын талаптар .

Оқушылар жазу ережесін сақтап отырғанда ғана дұрыс жазуға үйрене алады . Жазуға негізінен мынадай талаптар қойылады :

а ) әріпті дұрыс жазу , дәптердің көлденең сызығынан ауытқымау ;

ә ) әріптердің элементтерін жазғанда ұзынды – қысқалы етпей , тегіс , бірдей жазу .

б ) әріптердің бірін оңға , бірін солға қисайтпай , барлық әріпті бірдей , оңға қарай , сәл көлбете ( 45 ) жазу ;

в ) әріптердің , сондай – ақ сөздердің арасындағы қашықтықты бір қалыпты сақтап ( сөздер бір – бірінен м әрпінің көлеміндей қашықтықта болуға тиіс ) отыру .

г ) бірте – бірте жазу қарқынын тездете түсу .

Бұл талаптар бастауыш мектептің барлық сыныптарында да жазу жұмысының барысында орындалып отыруға тиіс .

Жазуға кірісерде алғашқы күннен бастап орындалуға тиісті гигиеналық талаптар :

а ) дәптер партаның үстіне , баланың кеудесінің қақ ортасына тура келетіндей болып сәл көлбетіле ( оңға 65 ) қойылады ;

ә ) бала басын оңға не солға , иықтарын кеудесін алға не артқа қисайтпай , аяқтарын қатар қойып , алдына түзу қарап отырады .Бұл олардың омыртқалары , көкірегі дұрыс жетілу үшін қажет ;

б ) балалар табандарын еденге ( партаның табан тақтайына ) еркін басып отырады . Тізені қатты бүкпей , бір аяқты екінші аяқтың үстіне қоймай , аяқтарын я алға , я артқа сілтемей отырғаны дұрыс ;

в ) партаға көкіректі тіремеу керек . Өйткені бұл тынысты тарылтады жаңа өсіп келе жатқан кеудені бұзады ;

г ) қаламды ұстағанда саусақ қаламұштан 3 см –дей жоғары тұратындай болып және қаламның жоғарғы жақ ұшы оң иықтың тұсына дәл келетіндей жағдайда болғаны жөн ;

д ) жазғанда баланың көзі мен дәптер аралығындағы қашықтық 25 – 30 см сақталуға тиіс .

Сауат ашу кезінде жазу сабақтарында балалар әріп элементтерін немесе жекелеген әріптерді жазғанда ұзақ уақыт жазып отырмауын қадағалау керек . Өйткені ұзақ уақыт бір – екі элементті немесе бір әріпті жаза берсе , бала шаршайды да , сабаққа зейін қоюдан қалады , сондықтан 3 – 5 минут жазғаннан кейін қолдарына демалыс беріп , сонан соң құрамында үйреніп отырған әрпі бар сөздерді жазуға көшкені дұрыс. Жұмыс түрі өзгергенде балалар да оған зейін қоя бастайды . Сауат ашу барысында балалар сөздер мен сөйлемдерді естерінде ұстап жазуға үйренулері қажет . Ол үшін айтылуы мен жазылуының арасында ешбір айырмашылық жоқ сөздер алынады және бұл кезде әріптердің таңбасы арқылы ( жазба таңбасы ) берілген . Сөздер мен сөйлемдерді көшіріп жазу ұсынылады , ал сауат ашу аяқталғаннан кейін , баспа таңбалы әріптер жазылған текстер көшіртіледі . Осы жұмыстардың бәрінде де оқушылар жазуға кіріспес бұрын сөздер дыбысқа , буынға талданады .

Жазу сабағына қойылатын педагогикалық талаптар .

Оқу жұмысын ойдағыдай жүргізу үшін балалардың жас ерекшеліктері мен жеке ерекшеліктерін , олардың зейін , қабылдау , ес , ойлау , қиял ерекшеліктерін , сезім , ерік жақтары мен жеке қасиеттерін жақсы білуі керек . Алты жасар баланың зейіні тұрақсыз , оның толқуы сабақ үстінде кушті , ал бөліну қасиеті мүлде жоқ , көлемі өте шағын болады . Сондықтан оқудың алғашқы күнінен бастап – ақ балаларды тыңдай білуге , оңай тапсырмаларды дәл орындап жүруге үйрету керек . Бұлардың зейіндері заттарды бақылай білуі , олармен жұмыс жасау (әріптерден сөз құрау ) арқылы тәрбиеленеді. Балалар суреттерді көргенде, әнгіме , ертегі тыңдағанда зейіннің тұрақтылығы арта түседі . Сабақтарда пайдаланатын ойын элементері , іс - әрекеттің нәтижелі түрлері , іс - әрекет формаларын жиі өзгерту – балалар зейінін тәрбиелеуге көмектеседі .

Алтыжасарлардың қабылдауы мен ойлауында да толып жатқан ерекшеліктер бар : олар ажырата қабылдауды білмейді , тұтас қабылдайды. Мұғалім тапсырма бергенде дәлдеп , бөліктерге бөліп беру немесе заттар мен құбылыстардың құрамымен таныстыру ескергені жөн . Мысалы : олар алғашқы сөз , буын , дыбыс терминдерін шатастырады ; мұғалім бірте – бірте бұл сөздердің әрқайсысының мағынасын жыратып , мәнін аңғартуға үйретеді .

Оқытудың мазмұны оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай болуы тиіс . Алайда оқылатын материал үнемі оңай , жеңіл - желпі орындалатындай болуы қажет деген ұғым тумаса керек . Оқыту үрдісінде шамасы жететін қиыншылықтарды өз күштерімен жойып отыруға оқушыларды мәжбүрлеген жөн . Өйткені қиындыққа кездеспей – інше , ойлау белсенді қызмет атқара алмайды . Ал , екінші жағынан , шамасы жетпейтін қиындыққа кездессе , ой тежелуге ұшырайды , ерік күші мұқалады . Ендеше бұдан шығатын қорытынды – сабақтың түсінікті болуы шарты . Сабақтарда көрнекілікті қолданғанда да басы артық , тым көп көрнекілік те балалардың зейінін жинақтау , тұрақтандыру емес , керісінше , аландатып зианын тигізуі мүмкін . Педагогиканың талабы бойынша , сауат ашудың бірінші күнінен бастап – ақ оның тәрбиелік мәніне зор көңіл бөлінеді . Балалардың эстетикалық талғамын дамыту ертегі , көркем әңгіме , өлең , оқу , сурет , музыка т/б арқылы жүзеге асырылады .

Жазу сабақтарына қойылатын гигиеналық талаптар .

Жазу жұмысына қажетті жағдайлар мен оған қойылатын талаптар . Жазудың айқын таза болуы үшін , ең әділі жазу дәптерінің қағазы сапалы ( ақ , сия сормайтын ) болуға тиіс . Оқушыға арнаулы қаламсаппен, айқын түсті сиямен жазу тәртібі ұсынылады . Жазу кезінде жарық сол жақтан түсіп тұруы қажет . Оқушылардан әрбір әріпті дұрыс жазу , әрбір жаңа ойды абзацтан ( жаңа жолдан ) бастап жазу , дәптердің түп жағынан ( 10 – 15 мм ) , оң жағынан ( 20 мм ) бос орын қалдыру , біркелкі көркем жазу талап етіледі .

Гигиеналық талап дегеніміз – оқу , жазу жұмыстарының атқарылатын физиологиялық шаралардың жиынтығы . Бұл шаралардың орындалуы оқушының психо – физиология дамып жетілуін қамтамасыз етеді .

1 . Сынып бөлмесінде партаға дұрыс отыру ережелерінің ілініп тұруы .

2 . Сынып бөлмесіне жарықтың сол жақтан түсуі .

3 . Оқушының партаға кеудесін тік ұстап түзу отыруы ( оқушылардың белі орындықтың арқалығына тіреліп тұруы шарт ) .

4 . Оқушының кеудесінен партаның арасындағы қашықтық 4 – 5 см сәйкес болуы керек .

5 . Оқушының басы алды – артына аз солға қисаймай тік болуы және дәптердің бетімен оқушының арасындағы қашықтық 25 – 30 см сәйкес болуы керек .

6 . Оқушының екі аяғы үшбұрышталып партаның кергішіне не төртбұрышталып еденге тиіп отыруы керек .

7 . Оқушының 2 – ші сыныптағы партасының бетінде болып дәптердің жоғары , төмен жылжуын сол қолдың ықпалымен жүзеге асады .

8 . Оқушының қаламсап ұстаған жұдырығы оның көкірек тұсында болуы .

9 . Оқушының жұмыс дәптері партасының бетінде көлбеу жатуы ( есік жағы жоғары , терезе жағы төмен ) .

10 . Дәптердің жоғары немесе төмен жылжуы тек сол қолдың ықпалымен жүзеге асады .

11 . Оқушы қаламсапты ұшынан 2 – 3 мм қашықтықта үш саусақтың көмегімен қатты қыспай еркін ұстап жазуы .

Сауат ашу кезеңіндегі жазудың мақсат міндеттері .

Сауат ашу жұмысының мақсатын программа белгілейді . Программа бойынша , сауат ашудың мақсаты оқушыларды дұрыс оқи , дұрыс жаза білуге үйрету және оқу мен жазуға үйрете отырып , тілін , ойын дамыту . Сауат ашу жұмысының басты шарты - әріпті таныту . Әріпті танып , оқып, оны жазып үйренбейінше , сауатты азамат болып өсу мүмкін емес. Алайда сауат ашу жұмысы бірден әріп танудан басталмайды .

Өйткені әріптер тілдегі дыбыстардың шартты белгілері ғана . Демек , әріптерді дыбыстармен ұштастыра білсе ғана , сауат ашу сабағы саналы өтпек . Ал тіліміздегі дыбыстардың әрқайсысы жеке күйінде кездеспейді , олар сөз ішінде бір – бірімен тіркесіп келеді . Осыдан барып , тіл дыбыстарын білдіру үшін сөйлеуді сөйлемдерге , сөйлемді сөздерге , сөздерді буындарға , буындарды дыбыстарға талдау қажеттігі туады . Осындай жұмыстар нәтижесінде оқушылар іс жүзінде сөйлеу , сөйлем , сөз , буын , дыбыс деген ұғымдарды меңгеруі керек . Тіл дыбыстары біркелкі болмайды ( дауысты , дауыссыз , жуан , жіңішке , қатаң , үнді , сонар т/б ) .Сауат ашу кезеңінде оқушылар тіл дыбыстарының әрқайсысының жеке ерекшеліктерін біліп , тәжірибе арқылы меңгеруі қажет . Дыбысты естіп , ажыратқаннан кейін , сол бөліп алған дыбысты дұрыс дыбыстай білуі қажет , тек содан кейін ғана әріп таңбалары таныстырылады .

Сауат ашу кезеңінде жоғарыдағы жұмыс түрлерін жүргізу арқылы , оқушылардың дыбыстарды бұзып айту тәрізді кемшіліктері түзетіліп , оқығанын , естігенін екінші адамға айтып беруге машықтанатын болады , баланың ойы дамып – жетіледі .

Жастардың білім мен тәрбие алуы , осы сауат ашу кезеңінің өзінде – ақ қалыптаса бастайды . Мұның өзі – сауат ашу мақсатына да жаңаша көзқараспен қарау деген сөз . Ол талап – сауат ашу жұмысы мазмұнын кеңейтіп , оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру мүмкіншілігін арттыра түсу , мұның өзі « Әліппе « оқулығының мазмұны мен программа талаптарын қайта қарастыру арқылы және оқытудың тиімді әдіс – тәсілдерін таңдай білу , сондай – ақ сауат ашу сабақтарын дұрыс ұйымдастыру , көркем және техникалық құралдарды талғампаздықпен іріктеу арқылы шешілмек .

Жазу құралдары .

Көркем жазуға үйрету үшін арнайы сызылған тақта . Жазуда дұрыс отыру суреті , дәптер , қалам , жазбаша цифрлар және жекеленген әріптер жазу үлгісі альбомы түрлі – түсі борлар болған жөн . Дәптер 3 – жолы көмекші жолы және көлбеу сызық 2 – сыныптың соңында кеңжол дәптерге көшеді . Әріптердің биіктігі 2 – 2 сыныпта кіші әріптің биіктігі 4 –мм көмекші жолдың биіктігі 8 – мм болады . Кіші әріптердің биіктігі 3 – мм , әріптің биіктігі 6 – мм болады .

Жазудың түрлері .

Жазу мынадай түрлерге бөлініп қарастырылады .

1 . Пиктографиялық .

2 . Идеографиялық .

3 . Буын .

4 . Әріптік немесе дыбыстық .

Осыларға тақтаның пиктографиялық жазу . Бұл жазудың ең алғашқы түрі, суретке негізделген жазу . Сондықтан оны кейде сурет жазуы деп те атайды . Пиктографиялық жазудың ескерткіштері әр түрлі суреттердің жиынтығынан құралған . Әрбір сурет бүтіндей бір материалды білдіре алады . Мысалы : мен аң аулауға кеттім дегенді білдіру үшін адамның суретіне қарайластырып тоғайдың және аңның суретін салған .

Пиктографиялық жазу өте жабайы жазу болды , оның кең мазмұнды ойды түгелімен жазып жеткізуге мүмкіндігі болмады .

Идеографиялық немесе логографиялық жазу . Пиктографиядан идеографияға көшу өте баяу болды . Идеографиялық жазудың үлгілері өте ертедегі қытай жазуы мен шумер жазуынан көруге болады . Қытай жазуының идеологиялық жүйесі осыдан 4000 – жыл бұрын жасалған болатын . Египед , шумер , қытай жазулары логографиялық жазу болды . Логографиялық жазу жүйесінің барлығында нақтылы мағынасы бар сөздер осылардың бейнесімен берілсе , қала , су , дегендер бейнелі схемамен берілген . Ертедегі шумер жазуында ағаш , тау , сабақ деген сөздер , қытай жазуында күн , тау , ат деген сөздер де осы бейнелеу түрінде берілген . Жыл деген сөз пальманың бұтақтарының бейнесімен белгіленген , өйткені египедтік пальманың бұтағының саны -12 болады деп түсінген . Буын жазуы таңбалардың фонетикалық мағынасы жағынан бірнеше түрге бөлінеді . Мұның бірінші түріне ассировавилон , элам , урар, сына жазулары дыбыстық корей жазуы жатады . Жазудың бұл жүйелерінде таңбалар кез – келген буынды , атап айтқанда , ызыңның мынандай түрлерін белгілейтін болған : дара дауыстының өзі , А (дауысты) + С ( дауыссыз ) , С+А , С+А+С майя жазуында сөз соңындағы дауыссыздар да белгіленген . Буын жазуының екінші түріне кипр , эфиопия және жапон буын жазулары жатады . Жазудың бұл жүйесінде таңбалар тек дара дауыстыларды және дауыссыздардың тіркесі мен белгілі бір дауыстың қосындысын белгілейді .

Әріп жазуы . Таза күйінде дыбыстық жазу - 2000 жылдықтың екінші жартысында пайда балса , вокалданған дыбыстық жазу біздің дәуіріміздің 1000 жылдығының басында пайда болған . Жазу жүйелерінің ішінде әріп жазуы - ең қолайлы жазу . Әр түрлі тілдерде буын санымен сөздің санынан дыбыстық саны әлдеқайда аз . Осыған орай дыбыстарды таңбалау үшін , әдетте 20 - дан 40 – қа дейінгі таңба санының өзі жеткілікті болады . Әріп жазуындағы таңбалардың мұндай шағын мөлшері меңгеруді , сауаттылыққа үйретуді жеңілдетеді . Ертедегі әріп жазуы ( финский , ежелгі , еврей т/б ) дыбыстық жазу болды . Ондағы таңбалар тек дауыссыз дыбыстарды ғана белгілейтін болған . Зерттеушілер ең алғашқы дыбыстық жазу мен финский жазуын атайды . Мамандардың пікірі бойынша финский жазуының ескерткіштері (Абибаал , Асдрубаал жазба ескерткіштері ) б . з . д . 10 – 11 ғасырларда пайда болған . Финский жазуында 22 – таңба бар . Олардың әрқайсысы

жеке дыбысты таңбалаған .

Әріп жазылуының таралуы б . з . д . 1000 – жылдықтың алғашқы ғасырларынан басталды . Әріп жазуы негізгі екі түрлі бағытта таралған . Шығыста финский жазуының негізінде пайда болған аралий жазуынан Европа халықтарының әріп жазу жүйелері жасалып таралады . Жазулар таңбалардың орналасу бағытына қарай бір – біріне ажыратылады . Қытай жазуындағы идеограммалар жоғарыдан төмен қарай орналасады . Орыс , грузин , армян , өзбек , қазақ жазулары солдан оңға қарай бағытталса , араб жазуы керісінше , оңнан солға қарай бағытталған .

Коллиграфиялық жазуға үйретудегі методикалық тәсілдер .

Жазғанда үлгімен салыстыра білу .
Дыбысты жазбаша әріппе және басқа әріпті жазбаша әріпке айналдыру .
Әріпті жазу тәсілдерін білу .
Әріптерді жалғастыру тәсілдері ( үзбей жазу )
Әріптердің биіктігін салыстыра білу жолдағы әріптердің бірдей биіктігін сақтау .
Әріптерді жол сызықтарының ортасына және жолға жаза білу .
Жазуды бастау , жазуды толтыру .
Дұрыс көлбеу жазу тәсілі .

Жазуды ауыр меңгеретін оқушылармен , атқарылатын жұмыс түрлері .

1 – ші сыныпқа оқуға дайындықтары әр түрлі балалар келеді . Олардың ішінде кейбіреулері кітапты жүгіртіп оқи алады , ал екіншілері ежелеп оқиды , ал үшіншісі буындап оқиды , төртіншілері тіпті оқи да алмайды , әріпте танымайды .

Сондықтан мұғалім ең алдымен өз сыныбына түскен оқушының құрамымен танысады , олардың қайсысының қалай оқитынын біледі . Дайындығы қатар оқушылармен сабақ үстінде , сабақтан тыс уақытта үнемі жеке жұмыс жүргізіледі . Әрбір оқушының дайындығына қарай , тапсырма , дәл , тең беріліп , оларды түгел қамтиды . Мұнда , әрбір бала бір тапсырманы орындағанда сол сынып ұжымының ең бір пайдалы мүшесі сияқты енетін жағдай жасалғаны жөн . Бұл жұмыстардың барлығының келісімді қызмет жасауын қамтамасыз етіп , әр оқушының дайындығына қарай , жазу дағдысын жетілдіру . Әрбір сабақта балалар өздіктерінен орындау үшін тапсырма алады .

Жазуға үйрету үшін қажетті жағдайлар .

Жазуға үйрену тілдің ерекшеліктеріне қарай , әр түрлі дәрежеде өтеді :

фонетикалық жазу дыбыстық - әріптік талдауды шебер жүргізуді , дыбыстарды дұрыс , анық айта білуді , айтылған дыбыстарды дәл айыра алуды талап етеді ;

морфологиялық жазуда сөздің грамматикалық мағыналарын түсініп , ережелерді үйрену басым болады .

Жазуға үйрену үшін қажетті жағдайлардың бастылары :

1 . Жазылатын сөздің мағынасын , мәнін анықтау . Мұғалім көшіруге ұсынған немесе оқып айту арқылы жаздыратын сөздерінің , сөйлемінің , текстің мағынасын оқушылардың анық түсінгеніне көз жеткізгеннен кейін ғана жаздырғаны жөн .

2 . Сөздің айтылуына және жазылуына , грамматикалық формасына мұқият көңіл аудару ; жазғандарын саналы түрде есте ұстауға жағдай жасау : оқы , ойлан , есіңе жазып ал , тыңда , зейін аудар , т / б . Жіберілген қателермен жұмыс жасау :

Жазғаныңды тексер , түзет , қайта жаз , осыған ұқсас мысал ойлан , т / б . оқушылардың белсенділігін көтеру және өздіктерінен жұмыс жасауға баулу .

3 . Сөйлем мен сөзді талдау жұмысын жүйелі түрде жүргізіп отыру : салыстыру , талдау , жинақтау жұмыстары , “ неге ? “ сұрағын көбірек қою .

4 . Сөйлеу әрекетінің бірде – бір жағын естен шығармау керек : дыбыстық әріптік талдау , сөз құрамына жаттығу , сөз таптары бойынша , синтаксис және байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмыстары . Орфографиялық жаттығуларды ( көшіру , диктант ) сөйлеу жаттығуларымен (мазмұндама , шығарма ) кезектестіріп өткізу .

5 . Грамматикалық жаттығуларды сөздік - орфографиялық жаттығулармен кезектестіру . Орфографиялық дағды жөнінде айтылғандар пунктуацияға да қатысты . Бірақ пунктуацияға үйрену жұмыстарының өзіне тән ерекшеліктері бар . Тыныс белгілерін қою да ережелерге бағынады .

Көркем жазуға үйретудің әдіс – тәсілдері .

Көркем жазу 1 – ші сыныптан сауат ашу кезеңінен басталып , келесі сыныптарда жалғасады , немесе жазу дағдысының қалыптасуымен тікелей байланысты болады . Коллиграфиялық дағдыны қалыптастырудың маңызы зор . Ұқыпты , таза , әдемі , анық жазуға үйрету арқылы мұғалім оқушылардың бойында ұқыптылық , тиянақтылық , еңбекқорлық кез – келген жұмысты аяғына жеткізуге қажетті төзімділік сияқты қасиеттерді тәрбиелейді .

Жазуға қажетті тәсілдері :

1 . жазу құралын пайдалана алу .

2 . дәптерді дұрыс орналастыру және жазу кезінде оны жылжытып отыру .

3 . сабақ кезінде дұрыс отыру .

4 . жазу кезінде қолды жол бойымен дұрыс қозғай білу .

Жазу сабағында қолданылатын көрнекіліктер .

Мұғалімнің оқыту үрдісіндегі міндеті балалардың анық естіп , қабылдауы мен сөйлеу қабңлетін дамыту . Бұл үшін көрнекіліктің алатын орны зор . Көрнекі құралдарды пайдалану арқылы балалар өздері сөйлейді , жолдастарының сөйлегенін естіп қабылдайды .

Сабақтарында көрнекілікке қойылатын талап : оқушы және сөзді немесе оның бөлшектерін ( әріптерді , буындарды , морфемаларды ) анық көретін болуға тиіс , бірақ жазғанда бір әріптен соң екінші әріпті қарап, ежелеп жазбай , естерінде тұтас сөз немесе буынды сақтап , сөзді немесе буынды бірден жазып дағдыланулары керек . Бұл үшін көру және қолды қозғау көрнекілігі қажет .

Ендеше “ көрнекілік “ деген ұғым сөздерді анық айтуды да , мәнерлеп оқуды да , мысалдар іріктеуді де , тақтадағы , таблицалар , дәптерлердегі жазуларды да қамтиды .

Әдетте көрнекілік те графикалық немесе көзге көрінетін құралдарды қолдануды түсінеді . Мұнда қажетті әріптер немесе тұлғалар , сөздер , сөйлемдер басқа түспен жазылады яғни асты сызылады . Кейде таұтаға , оқушылардың дәптеріне жазылғандар да бөліп көрсетіледі ( бірде түбірі , екіншіде қосымшасы ) . Мұндай тәсілдер жазылғанды көру арқылы бейнелеуді қамтамасыз етеді , алайда көрнекіліктер оқушылардың зейінін аударып , істің мәнін біршама түсінуге ( мысалы , басқаша жазбай , неге осылай жазамыз ) көмектесетін болса ғана пайда келтіреді . Сондықтан таблица т / б жасау үшін материалдар жан – жақты ойластырылып , таңдалып алынады .

Оқушылар таблицаға қарап , соған ұқсас және ұқсас емес құбылыстарды салыстырып , олардың ара қатынастарын анықтай алатындай болуға тиіс , өздерінің бақылағандарынан қорытынды шығарып белгілі бір ереже жөнінде ұғым алулары қажет .

Мысалы , - “ й , и “ әріптерінің жазылуын түсіндіру үшін мұғалім мына сияқты сөздерді бағана етіп жазады .

Киін – кейін ки – қой

Жина – жайна сиыр – сойыл

Биле – бейне тиме – түйме

Мұнда “ и “ , “ й “ әріптерін қызыл түспен жазуға болады . Бірақ негізгі әдіс – бірінші бағанадағы сөздерді екнші бағанадағы сөздермен салыстыру . Бұл сөздердің жазылуын салыстыра отырып , балалар олардың арасындағы ұқсастық пен айырмашылықты табады , “ и “ әрпінің қандай дыбыстардан кейін жазылып тұрғанын анықтайды . “ и “ – дің дауыссыздардан , “ й “ әрпінің дауыстылардан кейін жазылатынын өздері айтады . Көрнекіліктің бірі оқушылардың дәптері болып есептелінеді . Дәптер арқылы сыныпта ұйымдастырылған жұмыстың мазмұнын жүйесін, әдісін , сондай – ақ , оқушының білім , дағды , шеберлік дәрежесін білуге болады . Қысқасы , дәптер – оқушы жұмысының айнасы .

Әр сабақтың басында оқушылардың барлығы дәптерлеріне сол күнгі датаны жазады . Бір жол тастап , сабақтың тақырыбын не тақтадан , не оқулықтан көшіреді . Әрбір жеке тапсырма жаңа жолдан бастап жазылады . Жаттығудың нешінші екені цифрмен белгіленеді . Оқушылардың жазғандары анық , таза , мүмкіндігінше , сауатты болу керек . Қажетті грамматикалық немесе орфографиялық құбылыстар сызылады , жаттығуларға түрлі түсті қарындаштар да пайдаланылады . Көрнекі құралдарға магнитафон , грампластинка , оқу фильмдері , диафильмдер де жатады . Оқушылар пластинкаға жазылғандарды зейін қоя тыңдап , мұғалімнің басшылығымен қайталап айтады , жазады , тыныс белгілерін қояды , талдайды . Қосымша құралдар ретінде дидактикалық материалдар да пайдаланылады . Оның ішінде әсіресе , түрлі буындар , сөздер , сөйлемдер , жазылған карточкалар , конверттер көп қолданылады .

Жасалған көрнекіліктерді сабақ барысында қолдану .

Мектептегі оқу мен тәрбие ісінің құрылысын жетілдіріп , тиімді әдіс – тәсілдер қолдану арқылы оқытудың сапасын арттыру , техникалық құралдармен көрнекілік құралдарын орынды қолдану нәтижесінде оқушылардың біліміндегі формаларды жою , оқыту мен тәрбиелеуді ұштастыру , сабақ үрдісін нағыз ғылыми жолмен ұйымдастыру . Жалпы сабақтарда көрнекіліктерді пайдалану сонау 16 – ғасырларынан бері сөз болып келеді . Көрнекі құралдары принцип ретінде дүниеге белгілі еткен словян халқының ұлы педагогы Ян Амос Коменский . Көрнекіліктерді пайдалану іс жүзінде тек қазіргі заман мектептерінде орын алып отыр . Қазәргі мектептерде сабақ көрнекіліктерді қолдануға ерекше мән беріп отыр , өйткені ғылыми техникалық үрдістің алға басуы нәтижесінде балаларды да ақыл – ойы болып жатқан өзгерістерді тез қабылдайды деуге болады .

Сауат ашу сабақтарында көрнекілікті қай кезде, қандай мақсатпен қолданады .

ол оқушыларды сөйлету мақсатымен қолданылады . Ондай сюжетті суреттерді көрсете отырып, сөз, сөйлем, әңгіме құрайды. Құраған әңгімелерді сөзге, буынға және дыбысқа талдайды. Мұндағы мақсат танысуға тиісті дыбысты сөйлеу тілінен ажырата білу .
тіл дыбыстарын олардың сөз ішінде беретін ұғымдармен ұштастыру мақсатымен де жекелеген заттың суреттері немесе сюжетті суреттер пайдаланылады .
оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру , тәрбие беру мақсатымен де сурет және басқа көрнекіліктер қолданылады .
“ әліппе “ кезінде суретті , алфавит , қиыс әріптер , буындар , түрлі таблицалар т / б . пайдаланылады .

Техникалық құралдар - көрнекіліктің техникалық прогресс дәуірі туғызған жаңа түрлері . Техникалық құралдарды дұрыс пайдалану арқылы сауат ашу сабақтарының тиімділігін арттыруға болады . Көрнекіліктерді пайдаланудың дұрыс болуы мұғалімдердің іскерлігіне , ізденістілігіне , шығармашылық пен жұмыс атқара білуіне байланысты .

Бастауыш сыныптардың білім беру жүйесінің мазмұнының негізгі арқауы ел болып, тіл туралы заң қабылданып қазақ тілінің мемлекеттік мерейге ие болуы ересек ұрпақ қол үзіп, жеткіншек ұрпақ көз жазып ала жаздаған ата-бабаның аяулы дәстүрін қастерлі салт-ғұрпын түп тамырын ықылым заманның тереңіндегі қалыптасқан тарихи ұлттың мәдениетін, өнерін жаңарған өміріміздің игілігіне айналдыру.

Бастауыш сыныптарда қазіргі кезеңдегі білім сапасын арттыру үшін ат салысып жүрген ғалым педагогтер М.Ералиева, С.Дүйсебаев, П.Жаманқұлова, Р.Ізғұттынова еңбектерін атап өтуге болады [1].

Қазақстанда 1930 жылғы тамызда жаппай міндетті бастауыш білім беру туралы заң қабылданған.

1930-31 оқу жылында 8-11 жасар балаларды міндетті бастауыш оқуға қабылдап, жаңа оқу бағдарламалары мен әдістемелік құралдар әзірлеу қолға алынған. Осы кезде белгілі лингвист, әдіскер - ғалым Қ.Жұбанов бастауыш мектепке арналған тіл мен әдебиет пәндері бойынша оқу бағдарламалары мен оқулықтарын («Әліппе» оқулығы) және С.Жиенбаев, С.Кеңесбаев, Л.И.Воскресенская, З.Т.Позднуховтар басқа пәндерден оқулықтар жасады. Бастауыш мектептегі тілді оқыту мәселесімен қазақ тіл мен әдебиет секторларының қызметкерлері А.Садуақасов, С.Жиенбаев т.б. шұғылданды.

«Бастауыш мектеп үшін қазақ тілінен әдістемелік құрал», «Сауаттылыққа оқыту әдістемесі» атты еңбектер және С.Жиенбаевтың «Бастауыш мектепте кітап оқыту әдістемесі», «Қазақ тілін оқыту әдістемесі» жарық көрді.

Дыбыс жүйесін теориялық жақтан үйрету әдістері тілдік материалдардың теориялық негіздері мен заңдарын, анықтамалары мен ережелерін меңгертумен бірге, оларды практика қажетіне жаратуға бағыт сілтейді. Мұғалім белгілі бір тілдік тақырыптардың өзіндік белгілерін ғылыми тұрғыдан сұрыптап, материалдың мазмұны мен көлеміне және әрбір өткізілетін сабақтың құрылымына сай тақырыптың оқытылу жүйесін белгілейді. Бұл мектеп бағдарламасының көлеміне негізделеді де, әр сыныптағы оқушылардың ой дәрежесі мен жас ерекшелігіне сәйкестендіріледі. Мұғалім теориялық материалдарды өзі мазмұндамай, оған оқушыларды да қатыстырып, практикалық тұрғыда өздерін іздендіріп отырады. Өтілетін материалдардың өзіндік ерекшеліктері мен ондағы заңдылықтарды талдай отырып меңгертуде, әуелі тақырыптың ішкі қасиеттерін өз ара саралап, осыған лайықты дидактикалық мысалдар табуды жүктеген жөн. Осы сияқты әдістемелік жұмыс жүйесінің өтілетін материалдарының ғылыми жағын саралап, түсінуіне көмегі мол. Оқушыларды өз бетімен жұмыс істеуге жұмылдырып отыру - дыбыс жүйесін теориялық жақтан үйрету әдістерін іске асырудағы басты мақсат. Мұның өзі дыбыс жүйесіне байланысты жазылған әдебиеттермен жұмыс істеуге пайдасын тигізеді. Сонымен дыбыс жүйесін теориялық жақтан үйрету әдістеріне негізінен мыналар жатады: әңгіме, хабарлау, тәжірибе, түсіндіру және оқулықты пайдалану әдістері.

Дыбыс жүйесінен теориялық білім пен практикалық дағды беруде, мұғалім мен оқушының қарым-қатынасын анықтайтын, бірде мұғалімнің өзі түсіндіріп, бірде оқушының өзін іздендіретін әдістің бірі—әңгіме әдісі. Бұл теориялық материалдарды практикалық жұмыстармен үштастыру негізінде жүзеге асырылады. Мұны кейде мұғалімнің түсіндіруі мен оқушының жауап сөзіне қарап, сұрақ-жауап әдісі деп те атайды. Дыбыс жүйесінен өткізілетін сабақты әңгіме әдісімен жүргізгенде, оқушылардың мына сияқты дағдылары қалыптасады: олардың білім алу талабына сай, белсенділігі артады; тілдің өзіндік белгілерін дәлелдеп айтуға қызығады; тілін ширату негізінде өз сөйлемін стилистикалық жақтан дұрыс құруға бейімделеді; өз пікірінен қорытынды шығаруға үйренеді [3].

1955 жылы институтта «Бастауыш білім беру әдістемесі» бөлімі ашылды. Бұл жылдар Р.Әміровтың «Бастауыш мектепте сауатты оқу мен жазу әдістемесі», Ғ.Бегалиевтың «Сауатты оқыту әдістемесі», «Суретті сөздік», «Бірінші сыныпта сурет арқылы тіл дамыту», Ф.Мұсабекованың «Оқу әдістемесі», К.Бозжанованың «Сыныптан тыс оқу кітабы», Ж.Қаржаспаев, К.Бозжанованың «Жазу және көркем жазу», Ә.Сытдықовтың «Арифметика сабағын жоспарлау», Р.Әміровтың К.Бозжанованың «Бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту» еңбектері жарық көрді.

Осы сияқты дағдыларды қалыптастыру мақсатында сабақты әңгіме әдісімен өткенде, оған төмендегі талаптар қойылады: а) түсіндірілетін объектілер әдеби тіл жағынан мінсіз, яғни мұғалім тілі өте жатық, болуы абзал; ә) түсіндірілетін әңгімеде ой тиянақты, толық болғаны жөн; б) әңгімеге оқушының өзін қатыстырып отыру керек. Сөйтіп, мұғалім оқушы тілінің мазмұнды болуын, жауаптарының логикалық жақтан берік келуін және грамматикалық-стилистикалық жақтан мінсіздігін қадағалап отырады. Оқушылар жауап бергенде, сөздерінің анық болуы; өз түсінгендерін еркін айта білуі қажет. Бар, жоқ, мүмкін емес білмеймін, оқымадым деген сияқты бір сөзбен жауап беруге болмайды. Бір тақырыпқа байланысты берілетін сұрақтар да бірде ауыр, бірде женіл болғаны тәуір. Өйткені мұндай жұмыс түрі оқушылардың ой дәрежесін өсіруге септігін тигізеді. Мұғалім оқушы жауап бергенде мына тәрізді логикалық-психологиялық процестерге назар аударғаны жөн: бірінші - берілген сұрақтағы негізгі ойға, яғни тілдік құбылысты қаншалық ұққанын, екінші - сол сұраққа жауап беруде, оқушының өз ойын жеткізе білгенін ескеріп отыру қажет [3].

Сабақты өткізу әдістерінің ішінен белгілі ғалым Т.Сабыров әңгіме әдісімен өткізуде,- дидактикалық материалдардың мәні зор,- дейді. Сондықтан да мұғалім тілдік материалды түсіндіруге қажетті сөйлемдер мен тіркестерді күн ілгері сұрыптап, оқушылардың өздерін іздендіретін практикалық дағдыларды да жүйелі пайдаланады.

Оқушыларға дыбыс жүйесінен берілетін теориялық білімді меңгертуде әңгіме әдісінің құрылымы да үлкен роль атқарады. Жүргізілген тәжірибелер мен әдістемелік эксперимент жұмыстардың қорытындыларына қарағанда, оның мынадай құрылы мдық элементтерден тұратындығы анықталды: Оқушылардың тілдік материалды бақылауы.

І.К.Кеңесбаев қазақ тілінің ғылыми фонетикасы жайын көптеп зерттеген. Қ.Жұбанов қазақ тіліндегі дауыссыз дыбыстардың қалай жасалатынын айта келе оны оқыту әдістеріне де біршама тоқталған.

Мұғалімнің сұрыптап алған материалдары бойынша оқушылар тілдік фактілерге көз жүгіртеді. Түсіндірілетін тақырыпқа сай көрнекі құралдар мен дидактикалық мысалдар тақтаға іліп қойылады. Оны олар дауыстап оқиды. Тілдік материалдарды оқушылардың сұрақтар негізінде меңгеруі. Бұл — көбінесе диалогтық сөйлеу формасында жүргізіледі. Өтіліп отырған тақырыптарға сәйкес мұғалім оқушыларға сұрақтар қояды, оған жауап қайтарады. Сөйтіп, бұл бір мәселе жайында сұрақ беру оған жауап күту мағынасында айтылган сөйлемдер арқылы меңгертіледі. Оқушыларды өздігінен іздендіру үшін сұрақтар қойғызып, оған жауап қайтартып отырады. Мұндай жағдайда мұғалім қойылатын сұрақтың анық болуын, оған барлық оқушының түгел қатысуын, олардың жауабының дұрыс-бұрыстығын, қойылған сұраққа толық жауап беруін, көп уақыттың кетпеуін қадағалаган жөн. Ж.Адамбаева материалдың өзіндік белгілері, ішкі өзіндік заңдылықтары сұрақ-жауап процесінде оқушылардың түсінігіне, білім дәрежесіне қарай, жас және сынып ерекшеліктеріне сай алынатынын атап көрсеткен [4]. Тақырыптың өзіндік ерекшеліктеріне байланысты ережелер мен анықтамалар шығарылады. Әңгіме процесінде оқушыларға тілдік материалдың ережелері мен анықтамалары меңгертіледі. Тақырыпқа байланысты практикалық дағдылардың жүргізілуі. Мұғалім өтіліп отырған материалдардың күнделікті өмір қажеті үшін қаншалықты пайдалы екендігін аңғартады.

Т.Сабыровтың көрсеткен келесі бір әдісі хабарлау - қазақ тілі дыбыс жүйесін оқытуда жиі қолданылатын әдістің бірі. Дыбыс жүйесінен теориялық білім мен практикалық дағды беруде тілдік материалдардың жалпы заңдылығы мен оның ішкі өзіндік белгілері нақтылы мысалдар арқылы хабарланады. Сабақты хабарлау әдісімен жүргізуде мына сияқты екі құрылымдық элементтердің сақталмайтындғы байқалады [5]. Біріншісі - тақырыптың өзіндік белгілері сұрақтар арқылы меңгертілмейді, екіншісі — оқушылар қорытынды пікірді, яғни анықтама мен ережені, өздері шығармайды, мұғалімнің өзі айтады. Белгілі бір тақырыпқа байланысты анықтама мен ережені айтып болған соң, оқушылар сол тақырыпты көрнекі құрал мен түрлі дидактикалық мысалдар арқылы кең түсінуге мүмкіндік алады. Хабарлау әдісі оқушыларды ойландырып, алғашқы айтылған жалпы пікірден жеке ой қорытындыларын шығаруға бағыттайды. Дыбыс жүйесіне сай берілген анықтама, ережелерге және сол тақырыпқа байланысты жүргізілген практикалық дағдыларға оқушылардың өздері белсенді қатысқанда ғана өтілген тақырыпқа саналы түсінеді, оны толық меңгеріп практикада қажетіне жұмсай біледі. Енді хабарлау әдісінің өткізілу тәртібіне тоқталайық. Мысалы, мұғалім 4-сыныпта «Буын туралы түсінікті» оқытуда алдына мынадай мақсаттар қояды: буынға байланысты көрнекілікті іске асыру; буынның жалпы анықтамасын айту; буын жасауда дауысты дыбыстың қызметін байқау; буынның жеке өзіндік белгілерін таныту; буын туралы түсінікке практикалық дағдылар көрсету [7]. Буын туралы жалпы түсінікті меңгертуде көрнекілік ретінде сынып тақтасы мен жылжымалы тақталарда мына сияқты дидактикалық мысалдар жазылып, ілініп қойылады: Халыққа, Отанға қызмет ету — ардақты іс (газеттен). Мұғалім осы жазылған сөйлемді бірер оқушыға дауыстап оқытады. Ондағы әрбір сөзді буынға бөліп, дауысты мен дауыссыз дыбыстарды дәлелдеуге дайындық жасайды. Алдымен осы жазылған мысалдарға қарай отырып, мұғалім анықтамасын айтады [9].

Тәжірибе әдісі Ш.Әуелбаевтың еңбегінде қазақ тілі дыбыс жүйесін оқытуда жиі қолданылады. Бұл әдіс дыбыс жүйесі материалдарын тікелей көрсету негізінде жасалады. Сондықтан да дыбыс заңдылықтарының жасалу жолдарын көрсетуде мына сияқты көрнекіліктерге назар аударылады: 1) дыбыстардың жасалуын дыбыстау мүшелерінің қызметі арқылы қөрсету; 2) дыбыстардың өзіндік белгілерін көрнекілік бойынша дәлелдеу; 3) дыбыстардың өзіндік ерекшеліктерін фонетикалық материалдар негізінде дәлелдеу [12].

Мемлекеттік білім стандартында тілді үйретуге байланысты А.Байтұрсыновтың [19] мынадай қағадилары басшылыққа алынып отыр:

Blog

Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі

Содержание

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қазақ тілін оқыту әдістемесінің тарихы.

1. Қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы түсінік.