Лагічнай І сацыяльна-палітычнай думкі вкл І Польшчы эпохі Новага часу важнае месца займае праблема ўзаемаадносін рэлігійных І дзяржаўных інстытутаў у грамадстве

Вид материала

Документы

Подобный материал:

• Праграма кандыдыцкага мінімума па спецыяльнасці 07. 00. 02 – отечественная история, 471.85kb.
• Праблемы інтэграцыі І інкарпарацыі ў развіцці Цэнтральнай І Усходняй Еўропы ў перыяд, 379.96kb.
• Двайной красы аблік ядыны, 39.82kb.
• Уладзімір Караткевіч Нават не ведаеш з чаго пачаць пісаць. Столькі пра яго гаварылі,, 151.31kb.
• Програма тренінгу з тайм-менеджменту: Оцінка стилю використання робочого часу. Аналіз, 23.66kb.
• Гісторыя філасофскай І грамадска-палітычный думкі. У 6 т. Т. Протарэнесанс І Адраджэнне, 54.38kb.
• 1 ночь в Янгоне + 1 ночь в Багане+ 1 ночь в Мандалае, вкл. Аварапуру + 2 ночи на Инле,, 116.37kb.
• Правілы беларускай арфаграфіі І пунктуацыі, 1924kb.
• Якова Исидоровича Перельмана. М.: Знание, 1986. 192 с. + 8 с вкл. Научно-популярная, 2460.6kb.
• І месца ў конкурсе на лепшую дзіцячую бібліятэку віцебскай вобласці заняла дзіцячая, 653.31kb.

І. А. Бортнік (Мінск)


Пытанне ролі дзяржаўнай улады ў сістэме рэлігійных адносін паводле «Сандамірскай канфесіі»


У сістэме тэалагічнай і сацыяльна-палітычнай думкі ВКЛ і Польшчы эпохі Новага часу важнае месца займае праблема ўзаемаадносін рэлігійных і дзяржаўных інстытутаў у грамадстве. Яна па-рознаму вырашалася прадстаўнікамі розных рэлігійных і грамадска-палітычных ідэйных накірункаў. Сярод іх асаблівае месца належыць пратэстанцкай рэлігійна-філасофскай і сацыяльна-палітычнай думцы. У яе развіцці вылучаецца ў якасці асобнага ранні перыяд, звязаны са станаўленнем на тэрыторыі ВКЛ і Польшчы пратэстанцкіх канфесійных груп (1540-я гг. – 1573 г.). У пэўнай ступені завяршэннем пошукаў да стварэння канцэптуальнага падыходу паводле пазначанай праблемы з’яўляюцца ідэі, якія змяшчаюцца ў тэксце «Сандамірскай канфесіі», выдадзеным прадстаўнікамі малапольскага збору на аснове вызнання веры швейцарскіх рэфармаваных абшчын «Гельветыцкая канфесія пазнейшая» («Confessio Helvetica posterior») напярэдадні аб’яднанага сіноду лютэран, «Чэшскіх братоў» і кальвіністаў Польшчы і ВКЛ, які адбыўся ў Сандаміры 9-15 красавіка 1570 г., дзе прапаноўваўся імі ў якасці рэпрэзентацыі афіцыйнай тэалагічнай дактрыны аб’яднанай пратэстанцкай канфесіі ў Рэчы Паспалітай.

Пазначанае пытанне, як і ў цэлым праблема ўзаемаадносін дзяржаўных і рэлігійных інстытутаў у грамадстве ў пратэстанцкай думцы ранняга перыяду не знайшла дастатковага асвятлення ў гістарыяграфіі. Пачатак разгляду названай праблемы ўзыходзіць да палемічнай літаратуры другой паловы XVI і XVII стст., дзе яна выступала ў выключна суб’ектыўным святле і з’яўлялася прадметам апалогіі або дыскрэдытацыі ў залежнасці ад канфесійнай арыентацыі аўтараў.

Ва ўласна навуковых даследаваннях, якія пачынаюцца ў ХІХ ст., пэўныя аспекты дадзенай праблемы разглядаюцца пераважна ў сувязі з аналізам гісторыі развіцця рэфармацыйнага руху ў ВКЛ і Польшчы на пачатковым этапе і розных аспектаў яго ідэалогіі. Першым крокам у дадзеным накірунку з’яўляецца праца польскага гісторыка другой паловы ХІХ ст. В. Закжэўскага, прысвечаная аналізу развіцця рэфармацыйнага руху і звязанай з гэтым соймавай барацьбы ў перыяд праўлення двух апошніх Ягелонаў¹. У канцы ХІХ – пачатку ХХ стст. разгляд праблемы суадносін дзяржаўных і рэлігійных інстытутаў ў пратэстанцкай думцы ранняга перыяду меў месца ў сувязі з вывучэннем гісторыі соймавай барацьбы евангеліцкай шляхты ў артыкуле А. Сметаны². Неабходна адзначыць у гэтай сувязі даследаванне А. Халецкага³, прысвечанае генэзісу і заключэнню Сандамірскай уніі. Паводле яго, пераўтварэнне пратэстантызму ў пануючую канфесію з’яўлялася канчатковай мэтай евангеліцка-рэфармацкай думкі ў Польшчы, на працягу ўсяго перыяду каралявання Жыгімонта Аўгуста ў адрозненне ад «Чэшскіх братоў», якіх задавальняла прызнанне дзяржавай талеранцыі адносна іх веравызнання. Ускосна сацыяльна-палітычныя ідэі евангеліцкіх дзеячоў ранняга перыяду разглядаюцца ў працах па гісторыі пратэстантызму ў Рэчы Паспалітай, расійскіх навукоўцаў Н. Любовіча, П. Жуковіча⁴. У 1942 г. выходзіць праца дацкага даследчыка К.Э. Ёргенсэна⁵, у якой закранаюцца пытанні талеранцыі і ўзаемаадносін дзяржавы і царквы ў кантэксце даследавання экуменічных тэндэнцый у межах пратэстантызму Рэчы Паспалітай другой паловы XVI – першай паловы XVIІ стст.

Найбольшае значэнне пры вывучэнні генэзісу і сутнасных характарыстык «Сандамірскай канфесіі» мае фундаментальнае даследаванне польскага пратэстанцкага гісторыка Ю. Лемана⁶. У яго межах закранаецца пытанне ўзаемаадносін дзяржавы і царквы паводле «Сандамірскай канфесіі» ў кантэксце канфесійных тэкстаў у Заходняй Еўропе і ВКЛ і Польшчы эпохі Рэфармацыі. У дадзенай працы ілюструюцца асноўныя элементы адносін свецкай улады і рэлігійных інстытутаў ў рэфармацыйных канфесійных вучэннях ВКЛ і Польшчы да 1570 г.; указваюцца пры гэтым адрозненні ў падыходах паміж лютэранамі, кальвіністамі і «Чэшскімі братамі». Разам з тым аналіз дадзенага пытання мае тут дастаткова агульны характар, паколькі аўтар канцэнтруе галоўную ўвагу на даследаванні тэалагічных праблем.

З даследаванняў другой паловы ХХ ст., якія часткова закранаюць прадстаўленую праблему, неабходна адзначыць працы У.Аўгустыняк, Т. Войка, Х. Гмітэрэка, Г. Кавальскай, М. Космана, Я. Піражыньскага, В.Сабаціньскага⁷. Для іх характэрна думка аб перавазе элементаў інталеранцыі і імкненні да забяспячэння пануючага становішча ў грамадстве з дапамогай перацягнення на свой бок дзяржаўнай улады шляхам устанаўлення «нацыянальнай канфесіі» ў межах дыскурсу ранняга польскага пратэстантызму.

Аднак у цэлым у гістарычнай навуцы не было да гэтага часу праведзена спецыяльнага комплекснага даследавання пытання ўзаемадносін дзяржаўных і рэлігійных інстытутаў у пратэстанцкай думцы ранняга перыяду. Мэтай дадзенага артыкулу з’яўляецца эксплікацыя і аналіз сутнасці падыходу да ролі дзяржаўнай улады ў сістэме рэлігійных адносін, тэарэтычна рэпрэзентаванага ў тэксце «Сандамірскай канфесіі» у шырокім кантэксце польска-вялікакняскай і агульнаеўрапейскай пратэстанцкай думкі.

Падыход да пытання ўзаемаадносін дзяржаўных і рэлігійных інстытутаў у грамадстве ў дыскурсе пратэстантызму фарміруецца ў ходзе развіцця працэсаў канфесіяналізацыі і адыходу большасці дзеячоў заходнееўрапейскай Рэфармацыі ад прызнання прынцыпаў талеранцыі і аўтаноміі духоўнага жыцця, заснаваных на канцэпцыі «хрысціянскай свабоды», на раннім этапе рэфармацыйнага руху. Ідэолагі Рэфармацыі Марцін Лютэр, Ульрых Цвінглі, Жан Кальвін і іншыя акцэнтавалі сутнаснае адрозненне двух вымярэнняў чалавечага быцця: «унутранага чалавека» і «знешняга чалавека». Першае вымярэнне праяўляецца ў персаналісцкіх адносінах чалавека да Бога і выкананні яго волі, змешчанай у евангельскім вучэнні. Другое вымярэнне знаходзіць адлюстраванне ў матэрыяльнай практыцы. Яго спецыфіка вызначаецца арганізацыяй сістэмы ўзаемаадносін паміж прадстаўнікамі грамадства ў межах фармалізаваных структур, галоўнай з якіх з’яўляецца дзяржава. Дзяржава ахоплівае сукупнасць усіх прадстаўнікоў грамадства, незалежна ад іх светапоглядных арыентацый. Яе дзейнасць рэгулюецца адпаведнымі органамі з дапамогай пэўнай вызначанай сістэмы норм і кантралюецца шляхам выкарыстання механізмаў прымусу. Рэфарматары акцэнтуюць аўтарытэт дзяржаўнай улады з дапамогай тэалагічных і сацыяльна-практычных аргументаў. Ж. Кальвін углядае прысутнасць Бога ў рэалізацыі свецкай улады, а таму абавязак выконваць яе патрабаванні ён прыраўноўвае да паслушэнства боскім імператывам⁸. Паслядоўна асуджаюцца мяцяжы і іншыя гвалтоўныя дзеянні, накіраваныя супраць дзяржаўнай улады, якія кваліфікуюцца як бунт супраць боскага ўстанаўлення. М. Лютэр, Ж. Кальвін і іншыя рэфармацыйныя ідэолагі падкрэслівалі, што займанне хрысціянамі дзяржаўных пасад, прывядзенне імі ў выкананне пастаноў органаў свецкай улады, у тым ліку звязаных з выкарыстаннем насілля, не супярэчыць евангельскаму вучэнню.

Сцвярджэнне аўтарытэту дзяржаўнай улады ў сферы матэрыяльнай практыкі было скіравана супраць тэакратычных амбіцый каталіцкай царквы. У той жа час на раннім этапе Рэфармацыі абгрунтоўвалася недапушчальнасць з боку дзяржавы ўмяшання ў сферу рэлігіі, якая адлюстроўвае нематэрыяльнае вымярэнне чалавечага быцця. М. Лютэр дэклараваў наяўнасць мяжы, якую не можа перасягнуць ніякая зямная ўлада: «Свецкае праўленне мае законы, якія распаўсюджваюцца не далей за цела і маёмасць і тое, што з’яўляецца знешнім на зямлі. Над душой жа Бог не можа і не хоча дазволіць уладарыць нікому, акрамя Сябе Самога»⁹. Дадзены падыход экспліцыруе наступныя высновы: аўтаномнае існаванне рэлігійных інстытутаў у дзяржаве; свабода інтэрпрэтацыі Святога Пісьма, яго публічнага тлумачэння і абмеркавання ў межах хрысціянскай абшчыны; права і нават абавязак негвалтоўнага супраціўлення дзяржаўнай уладзе ў выпадках яе ўмяшання ў сферу сумлення. Аднак ва ўмовах ўзмацнення супрацьстаяння з ідэйнымі праціўнікамі пратэстанцкая думка прызнае ролю дзяржаўнай улады ў барацьбе з тымі вучэннямі, якія абвяшчаюцца ератычнымі. М. Лютэр, выкарыстоўваючы свецкіх пратэстанцкіх князёў як важны фактар умацавання і распаўсюджання Рэфармацыі ў Германіі, паступова прызнае іх права на афіцыйнае вяршэнства ў арганізацыйнай структуры царквы і кантроль над захаваннем прававернасці ў грамадстве, пры захаванні аўтаноміі царкав ў чыста тэалагічнай сферы. Ён заклікаў дзяржаўныя ўлады да дэпартацыі прадстаўнікоў іншых хрысціянскіх канфесій, абгрунтоўваў неабходнасць жорсткіх пакаранняў для анабаптыстаў аж да смяротнай кары¹⁰. Свабода веравызнання рэінтэрпрэтавалася ў ідэю «прыватнай свабоды рэлігіі», згодна з якой прадстаўнікі альтэрнатыўных поглядаў мелі права прыватна прытрымлівацца свайго вызнання без яго публічнай дэманстрацыі пры ўмове абавязковага ўдзелу ў кульце пануючай «ісціннай» канфесіі.

Істотная роля дзяржаўнай улады ў сістэме рэлігійных адносін акцэнтавалася таксама ў вучэнні швейцарскіх рэфармаваных цэркваў. Ж. Кальвін, нягледзячы на акцэнтаванне спецыфікі «Царства Божага» і «зямнога ўраду» ў якасці элемента палемікі з радыкальна-рэфармацыйным падыходам, пастуліруе права і нават абавязак дзяржаўнай улады ажыццяўляць кантроль у сферы рэлігійных адносін. Сярод яе галоўных абавязкаў Ж. Кальвін вылучае забяспячэнне таго, каб «ідалапаклонніцтва, парушэнне клятваў, святакрадства, блюзнерства і іншыя заразы ісціннага набажэнства паміж людзьмі не распаўсюджваліся»¹¹. Фактычна дадзеныя тэзісы азначалі неабходнасць замацавання рэфармацкага веравызнання ў якасці пануючага і выкарыстанне сродкаў прымусу ў дачыненні іншаверцаў. Пры гэтым функцыя вызначэння таго, якое вучэнне з’яўляецца ератычным, надаецца рэфармацкай царкве. Дзяржаўная ўлада павінна выкарыстоўваць адпаведныя сродкі ў cферы рэлігійнага, а таксама маральнага і сацыяльнага жыцця, абапіраючыся на рашэнні царквы¹².

Разам з тым паўстае пытанне аб адносінах да дзяржаўнай улады, якая не выконвае абавязкаў у справе дапамогі «ісціннаму набажэнству» і ўціскае яго прадстаўнікоў. Дадзеная праблема разглядаецца Ж. Кальвінам у кантэксце аналізу феномену «тыраніі», пад якой разумеецца ўлада, якая адмаўляе права і свае абавязкі адносна Бога і людзей. Яна ацэньваецца ім выключна негатыўна: «Ніякага вобразу Божага ў ёй няма, які ззяе ў ісціннай уладзе»¹³. Разам з тым Ж. Кальвін абвяшчае тыранію карай Бога за грахі і заклікае да паслушэнства любой уладзе пры ўмове, што яе распараджэнні не супярэчаць Слову Божаму. У выпадку невыканання дадзенай умовы дапускаецца непаслушэнства ўладзе з боку падданых¹⁴. Аднак аб яго форме Ж. Кальвін не дае ніякіх канкрэтных указанняў. Галоўным матывам выступае зварот да правідэнцыялісцкага ўмяшання Бога: «(…) (Бог) з народу або са слуг сваіх абірае некаторых мсціцеляў і загадвае ім , каб пакаралі дрэнную ўладу і вызвалілі з-пад уціску прыгнечаны народ (…)»¹⁵. Такім чынам, ускосна санкцыянуецца права на супраціўленне «бязбожнай» уладзе, чаму надаецца тэалагічны характар: барацьба з тыраніяй апраўдваецца толькі тады, калі яе дзеячы разглядаюцца як прылада для ажыццяўлення волі Бога, а не як прыватныя асобы. Дадзеная ідэя ў далейшым была развіта французкімі гугенотамі, якія абгрунтоўвалі права на ўзброенае супраціўленне і забойства манарха ў тым выпадку, калі той парушае боскае права.

У вызнанні веры швейцарскіх рэфармацкіх цэркваў «Гельветыцкая канфесія», напісаным лідэрам цюрыхскіх рэфарматаў Генрыхам Булінгерам і выдадзеным у 1566 г., у главе 30 «Аб уладзе» абгрунтоўваюцца агульнапратэстанцкі пастулат аб аўтарытэце дзяржаўнай улады, абавязкі падданых ў яе дачыненні, легітымнасць дзяржаўнага насілля з пункту гледжання хрысціянскіх запаведзяў, асуджэнне мяцяжоў у кантэксце крытыкі радыкальна-рэфармацыйных ідэй. З другога боку, робіцца націск на абавязкі дзяржаўнай улады. Галоўным з іх абвяшчаецца захаванне грамадскага міру. Аднак выкананне дадзенай функцыі абвяшчаецца магчымым толькі для «пабожнай» і «богабаязнай» улады, якая «распаўсюджвае боскую ісціну і яе запаведзі», «вынішчае і выкараняе фальшывыя набажэнствы і ідалапаклонніцтва, абараняючы і распаўсюджваючы ісцінную царкву». Функцыямі дзяржаўнай улады з’яўляюцца таксама абарона Святога Пісьма і недапушчэнне вучэнняў і практычных дзеянняў, якія яму супярэчаць; законатворчасць, узгодненая з пастулатамі «Слова Божага»; суд і пакаранне злачынцаў, да якіх залічваюцца «неўтаймоўныя адшчапенцы (якія б былі сапраўднымі ератыкамі), блюзнерцы боскай велічы, якія трывожаць і пераследуюць царкву Божую». Канкрэтныя метады пакарання «ератыкоў» у тэксце «Канфесіі» не абмяркоўваюцца. Акцэнтуецца ў тэксце проціпастаўленне «пабожнай» і «непабожнай» улады: калі першая з’яўляецца крыніцай дабра для рэлігіі, то другая – крыніцай зла¹⁶. Аднак аб адносінах да ўлады, якая не з’яўляецца «пабожнай» не ўзгадваецца.

Такім чынам, у заходнееўрапейскай пратэстанцкай думцы да сярэдзіны XVI ст. адбываецца фарміраванне погляду на ролю дзяржаўнай улады ў сферы рэлігійных адносін, якая мае сваёй задачай забяспячэнне пануючага становішча «ісціннай веры».

У Польшчы і ВКЛ праблема ўзаемаадносін дзяржаўных і рэлігійных інстытутаў у грамадстве ў пратэстанцкай тэалагічнай і сацыяльна-палітычнай думцы разглядаецца, з аднаго боку, пад уплывам заходнееўрапейскай пратэстанцкай думкі, з другога, з улікам спецыфічных сацыякультурных фактараў на геакультурнай прасторы разглядаемага рэгіёна. Да апошніх залічваюцца талерантная палітыка дзяржаўных улад у сферы міжканфесійных адносін, а таксама саслоўная салідарнасць шляхты, на аснове якой фарміруецца адметная шляхецкая ідэалогія, у межах якой свабода веравызнання разглядаецца як спецыфічны саслоўны прывілей. Пратэстантызм у Польшчы і ВКЛ быў прадстаўлены ў межах трох асноўных плыняў: лютэранства, рэфармацтва (кальвінізму) і супольнасці «Чэшскіх братоў». Спецыфіку яго становішча ў перыяд да прыняцця Варшаўскай канфедэрацыі (1540-я гг. – 1573 г.) вызначаюць наступныя рысы: адсутнасць вызначанага прававым шляхам статусу рэфармацыйных супольнасцяў у ВКЛ і Польшчы пры існаванні фактычнай талеранцыі; працэс хуткага далучэння да Рэфармацыі буйных магнатаў і шляхты, якія ўводзілі пратэстантызм у якасці пануючага культу ў сваіх прыватных уладаннях; прагматычная палітыка ў дачыненні да рэфармацыйных абшчын у каралеўскіх уладаннях; неакрэсленасць узаемаадносін паміж асобнымі рэфармацыйнымі групамі; шырокая грамадская дыскусія вакол плану склікання нацыянальнага сабору ва ўмовах крызісу каталіцкай царквы.

Фарміраванне пратэстанцкага падыходу да пытання ролі дзяржаўнай улады ў сістэме рэлігійных адносін адбываецца ва ўмовах адначасовага станаўлення некалькіх альтэрнатыўных падыходаў, да якіх неабходна залічыць контррэфармацыйны, «хрысціянска-гуманістычны», радыкальна-рэфармацыйны. Сутнасць контррэфармацыйнага падыходу ў разглядаемы перыяд найбольш канцэнтравана праяўляецца ў творах польскіх каталіцкіх дзеячоў Станіслава Гозія, Станіслава Ажахоўскага, ананімнага аўтара твору «Размова Паляка з Літвінам» з ВКЛ. Галоўным яго канцэптам з’яўляецца ідэя «капланскага каралеўства», у межах якой узнаўляецца мадэль арганічнага адзінства свецкай і духоўнай улады пры прыярытэце апошняй. Асноўнай функцыяй дзяржаўнай улады абвяшчаецца захаванне грамадскага спакою; пры гэтым умовай выступае тое, што дадзеная ўлада павінна абараняць «ісцінную ўсеагульную царкву» і не мае права прымаць самастойныя рашэнні паводле рэлігійных пытанняў. Абавязак духоўнай улады заключаецца ў пошуку, выяўленні і асуджэнні ератычных вучэнняў, а абавязкам свецкай улады з’яўляецца выкарыстанне карных сродкаў супраць іх прадстаўнікоў. Канчатковае права легітымізацыі свецкай улады належыць рымскаму папе. У выпадку, калі свецкая ўлада не выконвае сваіх абавязкаў у сферы абароны пануючай рэлігіі, духоўны кіраўнік мае права санкцыянаваць непадпарадкаванне падданых манарху, нават дэтранізаваць апошняга і выконваць пры пэўных умовах функцыі свецкай улады¹⁷.

«Хрысціянска-гуманістычны» падыход, у аснове якога знаходзілася эразміянская экуменічная традыцыя, быў рэпрэзентаваны ў творчасці польскага гуманіста і дзяржаўна-палітычнага дзеяча Анджэя Фрыча Маджэўскага. Галоўнай яго ідэяй выступае утапічны праект аднаўлення адзінства сусветнай хрысціянскай царквы на аснове кампрамісу паміж усімі хрысціянскімі канфесіямі, знойдзенага ў свабоднай дыскусіі з удзелам прадстаўнікоў усіх сацыяльных груп. Вялікая роля надаецца пры гэтым дзяржаўнай уладзе, галоўная функцыя якой у рэлігійнай сферы палягае на тым, каб шляхам наяўных прававых сродкаў імкнуцца да ўстанаўлення ў дзяржаве царкоўнага адзінства, не выкарыстоўваючы пры гэтым гвалтоўных метадаў. У якасці неабходнай умовы рэалізацыі экуменічнага праекту разглядаецца забяспячэнне міжканфесійнай цярпімасці ў грамадстве, на карысць якой прыводзяцца палітыка-прагматычныя і маральна-рэлігійныя аргументы¹⁸.

Радыкальна-рэфармацыйны падыход фарміруецца ў межах супольнасці «Польскіх і Літоўскіх братоў», якая паўстае ў сярэдзіне 1560-х гг. У 1570-я гг. ён знаходзіць сваё ідэйнае развіццё ў творах Гжэгажа Паўла, Марціна Чаховіца, Станіслава Вісьнёўскага. Фундаментальнай асновай дадзенага падыходу выступае дуалістычны падзел грамадства на «свет сапраўдных хрысціян» і «знешні свет», якія сутнасна адрозніваюцца адзін ад аднаго. Дзяржава выступае арганічнай часткай «знешняга свету», якая забяспечвае пэўны парадак у яго межах шляхам выкарыстання інструментаў прымусу і таму мае пэўнае пазітыўнае значэнне. Аднак арыентацыя «сапраўдных хрысціян» павінна быць накіравана на мінімізацыю кантактаў са «знешнім светам», што ўключае ў сябе адмаўленне ад заняцця дзяржаўных пасад, зваротаў у суды, выканання дзяржаўных распараджэнняў, звязаных з выкарыстаннем насілля, удзелу ў войнах¹⁹. Сектанцкая негацыя арганізаванага сацыяльнага свету прадукавала пасіўны падыход да сацыяльна-палітычнага аспекту праблемы рэлігійных адносін у грамадстве.

У гэтых умовах на працягу 1540-1560-х гг. у дыскурсе пратэстантызму становіцца актуальным пытанне вызначэння ролі дзяржаўнай улады ў сістэме рэлігійных адносін. Яго спробы адбываюцца ў дзвюх формах евангеліцкай думкі:

1. соймавыя праекты і выступленні прадстаўнікоў пратэстанцкай шляхты;
   
2. тэалагічныя творы.
   

Евангеліцкая шляхта ўпершыню выказвае свае патрабаванні ў сферы рэлігіі на каронным сойме 1548 г. Рашэннем кароннага сойму 1552 г. у выніку энергічных дзеянняў шляхты была прыпынена духоўная юрысдыкцыя па справах «ерасі», якая канчаткова была адменена ў 1563 г. Паводле Віленскага прывілею 1563 г. адбылося палітычнае ўраўнаванне ў правах усёй хрысціянскай шляхты. На каронным сойме 1555 г. кароль пагадзіўся на захаванне фактычнай талеранцыі ў дзяржаве «да склікання сабору». Галоўнымі ідэямі соймавых праектаў прадстаўнікоў евангеліцкай шляхты ў кантэксце праблемы ролі дзяржаўнай улады ў сістэме рэлігійных адносін былі наступныя:

• Ідэя размежавання функцый дзяржаўных і рэлігійных інстытутаў пры перавазе дзяржаўнай улады; прыярытэт дзяржаўнага права перад асобным царкоўным заканадаўствам. На каронным сойме 1555 г. паслы сцвярджалі, што права асуджэння шляхціца на смерць і пазбаўленне гонару належыць выключна каралеўскаму суду, які ажыццяўляецца на сойме, у тым ліку па справах рэлігійных злачынстваў²⁰.
  
• Ідэя несумяшчальнасці асобных правоў каталіцкага духавенства агульнадзяржаўнаму заканадаўству. У найбольш радыкальнай форме дадзены тэзіс быў рэпрэзентаваны пратэстанцкай шляхтай на каронным сойме 1558 г., дзе быў прадстаўлены праект выдалення каталіцкіх біскупаў з Сенату. Галоўным аргументам на яго карысць выступала ўказанне на прыярытэт з боку каталіцкага духавенства папскай улады перад каралеўскай. У гэтай сувязі вышэйшае каталіцкае духавенства разглядаецца як іншаземная агентура, якая ставіць сваёй мэтай разбурэнне асноў дзяржаўна-палітычнага ладу згодна з інтарэсамі папства²¹.
  
• Ідэя «свабоды пропаведзі Слова Божага», пад чым фактычна разумелася талеранцыя ў дачыненні розных ідэйных плыняў у межах хрысціянства. Упершыню дадзены лозунг з’яўляецца на каронным сойме 1548 г.²². На каронным сойме 1555 г. патрабаванне «свабоды веры» тлумачылася тым, што духавенства не здольнае навучыць правільнаму разуменню Святога Пісьма²³. Разам з тым па меры ўзмацнення рэфармацыйнага руху выяўляўся сітуацыйны характар дадзенага патрабавання. На Парчоўскім каронным сойме 1564 г. евангеліцкая шляхта выступае з ініцыятывай выгнання антытрынітарыяў, якія ў гэты час аддзяліліся ад рэфармаванага збору, за межы краіны, указваючы на магчымыя небяспечныя сацыяльныя вынікі, што вынікаюць з іх вучэння.
  

Характэрнай рысай пратэстанцкай соймавай думкі выступае яе саслоўная скіраванасць. На каронным сойме 1555 г. евангеліцкая шляхта прапаноўвала замацаваць за ўласнікамі ў прыватных уладаннях права ўстанаўлення набажэнства ў культавых збудаваннях паводле ўласнага выбару пры захаванні прыватнай свабоды веравызнання, што азначала па сутнасці рэалізацыю прынцыпу «чыя ўлада, таго і рэлігія»²⁴. На сойме 1556/1557 гг. палажэнні Аугсбургскага рэлігійнага міру ў Германіі падаваліся з боку пратэстантаў як узор вырашэння міжканфесійных канфліктаў²⁵. Яшчэ адной характэрнай рысай соймавай думкі з’яўляецца кампраміснасць, выкліканая сацыяльна-палітычнымі фактарамі, і апрыёрнае ўказанне на часовасць прапануемых праектаў, «да склікання сабору».

Некалькі інакш разглядаецца праблема ўзаемаадносін дзяржаўных і рэлігійных інстытутаў ў тэалагічных творах, выдадзеных ў ВКЛ і Польшчы на раннім этапе Рэфармацыі. Для іх характэрна акцэнтаванне аўтарытэту дзяржаўнай улады, што вынікае з яе боскага паходжання. Падкрэсліваецца абавязак падданых падпарадкоўвацца ўсім распараджэнням свецкай улады, акрамя тых, што могуць супярэчыць Святому Пісьму; асуджаюцца антыўрадавыя выступленні²⁶. У той жа час адносіны дзяржаўнай улады да функцыянавання рэлігійнай сферы разглядаліся прадстаўнікамі розных пратэстанцкіх вызнанняў па-рознаму. У тэксце «Канфесіі Чэшскіх братоў», якая была складзена ў 1535 г., а ў 1563 г. выдадзена ў Кракаве на польскай мове з пасвячэннем каралю Жыгімонту Аўгусту ў главе «Аб уладзе або пануючых гэтага свету» акцэнт робіцца на абгрунтаванні аўтарытэту дзяржавы і неабходнасці падпарадкавання падданых любой уладзе, акрамя выпадкаў разыходжання распараджэнняў улады з боскай воляй.²⁷ Аб ролі дзяржаўнай улады ў рэлігійным жыцці не ўзгадваецца. З гэтага можна зрабіць выснову, што «Чэшскія браты» не былі прыхільнікамі актыўнага ўмяшання дзяржавы ў сферу рэлігіі і задавальняліся захаваннем фактычнай рэлігійнай талеранцыі ў дзяржаве. Так, на калоквіуме ў Бужаніне, арганізаваным 16 чэрвеня 1561 г. з сумесным удзелам кальвіністаў і «Чэшскіх братоў», апошнія асудзілі прымусовае навяртанне на веру і закрыццё каталіцкіх культавых будынкаў, абаранялі прынцып добраахвотнага прыняцця веры²⁸.

Акцэнт на абавязку дзяржаўнай улады выкарыстоўваць механізмы прымусу для ўстанаўлення панавання ў грамадстве «ісціннай рэлігіі» упершыню з’яўляецца ў пратэстанцкай думцы Польшчы і ВКЛ у 1540-я гг. у творчасці польскага лютэранскага прапаведніка Яна Секлюцыяна²⁹. У далейшым дадзеная ідэя была развіта прадстаўнікамі рэфармацкага вызнання. Яны заклікаюць у сваіх творах караля прыняць «ісцінную, апостальскую» веру і прывесці да яе сваіх падданых. Абавязкам манарха абвяшчалася выкараненне «фальшывых культаў», пад чым фактычна разумелася іншаверства³⁰. Талеранцыя ў адносінах да прадстаўнікоў іншых веравызнанняў па сутнасці адмаўлялася. Евангеліцкі дзеяч Я. Пшылускі лічыць неабходным захаванне карных санкцый супраць «сапраўдных ератыкоў», ажыццяўленне якіх павінна быць прэрагатывай свецкай улады³¹.

Рабіліся спробы вызначыць функцыянальную адрознасць духоўнай і свецкай улады. На погляд кальвінісцкага дзеяча, які затым далучыўся да антытрынітарызму, Марціна Кравіцкага, функцыі рэлігійных інстытутаў павінны абмяжоўвацца сферай духоўнага навучання; у той жа час устанаўленне асноўных правіл, якія рэгулююць грамадскае жыццё, у тым ліку ў рэлігійнай сферы, з’яўляецца прэрагатывай дзяржавы³². Разам з заклікамі да манарха важную ролю мелі звароты да ўплывовых польскіх і вялікакняскіх магнатаў з мэтай іх схіліць іх да правядзення агульнадзяржаўнай Рэфармацыі. Так, кальвінісцкі прапаведнік В. Дзіскордзіа звяртаецца з падобным зваротам да буйнейшага пратэстанцкага магната, віленскага ваяводы і канцлера ВКЛ Мікалая Радзівіла Чорнага, параўноўваючы яго з апосталам або «другім Карнеліем»³³.

Такім чынам, у дадзеным кантэксце соймавыя пратэстанцкія праекты «свабоды веры» могуць разглядацца як часовая праграма-мінімум, у той час як праграмай-максімум выступае прыняцце пратэстанцкай канфесіі ў якасці афіцыйнай. На дадзены факт адкрыта ўказвае М. Кравіцкі³⁴.

Найбольш канцэнтравана ідэя правядзення Рэфармацыі з дапамогай дзяржаўнай улады рэпрэзентавана ў творчасці буйнейшага польскага евангеліцкага тэолага, блізкага паводле сваіх поглядаў да цюрыхскіх рэфарматаў Яна Ласкага. Перад сваім вяртаннем у Польшчу напрыканцы 1555 г. ён піша лісты да караля, сенату і шляхты, у якіх заклікае пануючыя саслоўі Кароны Польскай да садзеяння Рэфармацыі. Разам з лістамі Я. Ласкі прапануе праект царкоўнай рэформы ў творы «Форма і парадак царкоўнага ўладкавання». Ён адкрыта абвяшчае, што лічыць галоўнай мэтай рэфармацыйнага руху «знішчэнне ў краі антыхрыставай тыраніі і адбудову ў ім Царства Хрыстова з яго вучэннем»³⁵. Ілюструючы імклівае развіццё рэфармацыйнага руху, тэолаг заклікае караля далучыцца да яго і забяспечыць панаванне ў дзяржаве пратэстанцкай канфесіі, не зважаючы на супраціўленне каталіцкага духавенства³⁶. Я. Ласкі прапануе праводзіць рэфармаванне царквы паступова, каб не выклікаць магчымых сацыяльных хваляванняў; у якасці ўзору для каралеўскай улады даецца прыклад англійскай Рэфармацыі часоў караля Эдуарда VI³⁷. Разам з тым вялікае значэнне ён надаваў сенату, які ва ўмовах тагачаснай палітычнай сістэмы валодаў істотнай уладай. Звяртаючыся ў лісце да свецкай часткі сенатараў, Я. Ласкі заклікае іх скіраваць свае намаганні на тое, каб пераканаць караля прыняць пратэстантызм і садзейнічаць прыняццю яго ў якасці пануючай канфесіі³⁸. Разам з тым у лістах да сенату і шляхты выказваюцца негатыўныя адносіны да стыхійнага характару шляхецкай Рэфармацыі, «поўнай свабоды» у справах веры, якая нясе пагрозу «ісціне»³⁹. Рэфармацыя, на яго думку, павінна набыць арганізаваны характар на аснове адзінага веравызнання і культу, што магчыма толькі пры яе агульнадзяржаўнай рэалізацыі. Мадэль узаемаадносін дзяржаўнай і духоўнай улады польскага рэфарматара грунтуецца на ідэях заходнееўрапейскіх рэфармацкіх тэолагаў і прадугледжвае цеснае ўзаемадзеянне «мяча палітычнага» і «мяча духоўнага». Дзяржаўная ўлада выступае гарантам парадку і пабожнасці ў царкве, нясе адказнасць за распаўсюджанне ў дзяржаве «ісціннай веры» і ліквідацыю «ідалапаклонніцтва». Духоўная ўлада павінна папярэджваць кіраўнікоў дзяржавы, каб тыя не выкарыстоўвалі сваю ўладу па-за межамі ўстаноўленай кампетэнцыі і не дзейнічалі якім-небудзь чынам на шкоду «ісціннай пабожнасці» і «ісціннага боскага культу»⁴⁰. Разам з тым аб адносінах да свецкай улады, якая перашкаджае «ісціннай веры», у творчасці Я. Ласкага, як і іншых прадстаўнікоў пратэстанцкай думкі ў ВКЛ і Польшчы ў ранні перыяд Рэфармацыі не ўзгадваецца; пытанне зводзіцца да апісання з дапамогай біблейскіх прыкладаў боскіх кар у дачыненні «бязбожнай улады». У перыяд пасля вяртання з эміграцыі (1556-1560) Я. Ласкі беспаспяхова рабіў вялікія намаганні для рэалізацыі сваёй сацыяльна-палітычнай праграмы. Адной з галоўных ўмоў яе ажыццяўлення ён лічыў аб’яднанне ўсіх пратэстанцкіх груп у Польшчы і ВКЛ і выпрацоўку агульнай канфесійнай дактрыны, якая б магла быць прадстаўлена каралеўскай уладзе ў якасці праекту «нацыянальнай канфесіі».

Напрыканцы 1560-х гг. рэлігійна-палітычная сітуацыя ў Рэчы Паспалітай вызначалася некалькімі фактарамі. Па першае, адбываецца ўзмацненне контррэфармацыйнага руху; з другога боку, сярод пратэстантаў захоўваюцца надзеі на прыняцце каралём планаў нацыянальнага сабору, на якім евангелікі разлічвалі прадставіць сваё веравынанне ў форме «нацыянальнай канфесіі». З гэтым звязана актывізацыя намаганняў, накіраваных на кансалідацыю ўсіх пратэстанцкіх плыняў у межах Рэчы Паспалітай. Галоўная роля ў гэтым належала Малапольскаму рэфармацкаму збору, які рэпрэзентаваў большую частку палітычна актыўнай пратэстанцкай шляхты. За ўзор кафесійнай дактрыны аб’яднанага пратэстантызму была ўзята «Гельветыцкая канфесія», афіцыйна прынятая Малапольскім зборам у 1566 г. Яе тэкст быў перакладзены на польскую мову адным з кіраўнікоў збору Крыштофам Трэцым; у межах тэксту былі зроблены некаторыя змяненні, накіраваныя на зняцце супярэчнасцяў з лютэранскай дактрынай. Ён быў прадстаўлены на аб’яднаным сінодзе польскіх і вялікакняскіх рэфарматаў, лютэран і «Чэшскіх братоў» у Сандаміры 9-15 красавіка 1570 г. напярэдадні сойму 1570 г. Тэкст «Сандамірскай канфесіі» не быў прыняты ў якасці агульнапратэстанцкага веравызнання з-за супраціўлення лютэран, і сінод абмежаваўся прыняццем т. зв. Сандамірскай згоды, якая дэкларавала палітычны саюз прадстаўнікоў трох евангеліцкіх вызнанняў.

Пытанне ролі дзяржаўнай улады ў сістэме рэлігійных адносін разглядаецца ў тэксце «Сандамірскай канфесіі» на аснове палажэнняў «Гельветыцкай канфесіі». Глава 30 «Аб уладзе» была амаль у нязменным выглядзе транслявана з тэксту канфесійнай дактрыны швейцарскіх рэфарматаў. У ёй былі зафіксаваны ўсе асноўныя палажэнні адносна ролі дзяржаўнай улады ў грамадстве, якія былі ўказаны пры разглядзе «Гельветыцкай канфесіі»⁴¹. Маецца толькі некаторы дадатак пры разглядзе пытання вайны: у ім робіцца акцэнт на абавязку дзяржаўных улад выкарыстоўваць усе магчымыя мірныя сродкі перад тым, каб распачаць вайну⁴². Можна меркаваць, што дадзены дадатак выкліканы імкненнем узмацніць абарону дзяржаўнага права на правядзенне вайны ў палеміцы з радыкальна-рэфармацыйнай ідэяй ненасілля. Закранаючы ролю дзяржаўнай улады ў сферы рэлігійных адносін, у «Сандамірскай канфесіі» паўтараюцца тэзісы Г. Булінгера аб тым, што свецкая ўлада можа эфектыўна выконваць свае функцыі толькі ў тым выпадку, калі яна з’яўляецца «пабожнай», выкарыстоўвае свае механізмы для распаўсюджання і забяспячэння пануючага прававога статусу «ісціннай веры». «Пабожнасць» дзяржаўнай улады бачыцца таксама ў барацьбе з «фальшывымі культамі» і «ідалапаклонніцтвам» і пакаранні «ератыкоў» і «блюзнерцаў» як дзяржаўных злачынцаў⁴³. Аб практычных метадах барацьбы з іншаверцамі, а таксама аб адносінах да ўлады, якая не можа лічыцца «пабожнай», у разглядаемым тэксце, як і ў «Гельветыцкай канфесіі» няма ўказанняў.

Арыгінальнай часткай «Сандамірскай канфесіі» выступае прадмова да яе, адрасаваная каралю і вялікаму князю, у якой таксама змяшчаюцца важныя ідэі, якія датычаць праблемы ўзаемаадносін дзяржавы і рэлігійных інстытутаў у грамадстве. Прадмова пачынаецца з указання каралю таго, што яго ўлада з’яўляецца боскім дарам; разам з тым яе паходжанне ад Бога прадугледжвае пэўныя абавязкі каралеўскай улады, устаноўленыя Богам. Далей у духу лістоў Я. Ласкага акцэнтуецца факт распаўсюджання рэфармацыйных ідэй: «(…) шмат людзей і саслоўяў, падданых вашай каралеўскай міласці, як у годных іншых каралеўствах і княствах, так і пад шчаслівым панаваннем вашай каралеўскай міласці прыйшлі да пазнання ісціны боскай, закрытай людскімі вымысламі»⁴⁴. Пасля гэтага даецца сціслая крытыка вучэнняў каталікоў і антытрынітарыяў, якія разглядаюцца як ворагі «ісціны»; указваецца негатыўная роля дадзеных вучэнняў не толькі ў рэлігійным, але і ў сацыяльна-палітычным аспекце⁴⁵. У супрацьвагу ім акцэнтуецца прававернасць, заснаваная на ісціннай інтэрпрэтацыі Святога Пісьма, ачышчанага ад элементаў культурнай традыцыі, і ўнутранае адзінства рэпрэзентантаў «Сандамірскай канфесіі». Пры гэтым абвяргаюцца абвінавачванні контррэфармацыйнай прапаганды ва ўнутранай канфліктнасці пратэстантызму. Заключэнне Сандамірскай уніі пры захаванні свабоды форм культу ў межах асобных збораў разглядаецца як асноўны доказ ілжывасці дадзеных абвінавачванняў⁴⁶. Галоўнай ідэяй прадмовы з’яўляецца заклік да караля і вялікага князя, каб той «(…) нас [евангелікаў – І.Б.] як верных і паслухмяных падданых сваіх больш не даваў уціскаць і рабіць на нас паклёпы, а быў бы для нас міласцівым панам і абаронцам і прыхільнікам боскай ісціны паводле запаведзяў боскіх»⁴⁷. У дадзенай сувязі праявілася пэўная асцярожнасць аўтараў «Сандамірскай канфесіі», якія не заклікалі караля непасрэдна да прыняцця пратэстантызму, што ўтрымліваецца ў главе «Аб уладзе». Разам з тым у тэксце прадмовы высока ацэньваецца роля старазапаветных цароў, якія выкаранялі «ідалапаклонніцтва» і апісваюцца боскія кары ў дачыненні тых цароў, якія адступілі ад абавязкаў адносна Бога⁴⁸. Пытанне канкрэтных форм адносін да «нявернай улады» і форм пакаранняў тых, хто адступіў ад «боскай ісціны», таксама абыходзіцца. Заклік да караля прыняць прапануемае вызнанне завяршаецца дэманстрацыяй лаяльнасці і прагназаваннем росквіту Рэчы Паспалітай пад боскай апекай, які павінен наступіць у выніку рэалізацыі змешчаных у прадмове прапаноў⁴⁹.

Такім чынам, можна вылучыць асноўныя ідэі, якія характарызуюць канцэптуальны падыход да праблемы ролі дзяржаўнай улады ў сістэме рэлігійных адносін у грамадстве ў тэксце «Сандамірскай канфесіі»:

1. пастуліраванне права дзяржаўнай улады на ўстанаўленне афіцыйнай канфесіі;
   
2. абгрунтаванне абавязку дзяржаўнай улады выкарыстоўваць механізмы прымусу для ліквідацыі вучэнняў і культаў, якія супярэчаць евангеліцкаму веравызнанню, якое прызнаецца адлюстраваннем абсалютнай ісціны;
   
3. падзел відаў дзяржаўнай улады на «пабожныя» і «непабожныя» у залежнасці ад выканання абавязкаў у рэлігійнай сферы.
   

Дадзеныя ідэі з’яўляюцца вынікам рэцэпцыі падыходу да разглядаемай праблемы ў заходнееўрапейскай пратэстанцкай, тэалагічнай і сацыяльна-палітычнай думцы. Найбольшы ўплыў пры гэтым мелі ідэі швейцарскіх рэфарматараў Г. Булінгера, якія непасрэдна трансляваліся ў тэкст «Сандамірскай канфесіі» з «Гельветыцкай канфесіі», а таксама ў меншай ступені Ж. Кальвіна. З польска-вялікакняскіх дзеячоў найбольш ўплыў на фарміраванне падыходу «Сандамірскай канфесіі» мелі погляды Я. Ласкага, у творчасці якога найбольш паслядоўна рэалізавалася спроба экспліцыраваць заходнееўрапейскую рэфармацкую мадэль дзяржаўнай улады ў сістэме рэлігійных адносін на сацыяльна-палітычную практыку ў Польшчы і ВКЛ.

Разам з тым ідэі «Сандамірскай канфесіі» з’яўляюцца найбольш сістэматычным адлюстраваннем і ў пэўнай ступені завяршэннем пратэстанцкага падыходу да праблемы ўзаемаадносін дзяржаўных і рэлігійных інстытутаў у грамадстве, які характарызуецца інструментальным выкарыстаннем прынцыпаў рэлігійнай цярпімасці і прызнаннем права дзяржаўнай улады на ўстанаўленне афіцыйнай канфесіі. У той жа час сацыяльна-палітычная спецыфіка Рэчы Паспалітай абумовіла большую памяркоўнасць пратэстанцкай падыходу да разглядаемай праблемы ў ВКЛ і Польшчы ў параўнанні з Заходняй Еўропай. У яго межах адсутнічаюць канкрэтныя ўказанні паводле пытання аб непасрэдных сродках прымусу ў дачыненні да іншаверцаў. Не знайшлі адлюстравання таксама ідэі Ж. Кальвіна, паводле якіх дапускалася непадпарадкаванне дзяржаўнай уладзе у тым выпадку, калі яна выступае супраць «ісціннай рэлігіі».

У разглядаемай канкрэтна-гістарычнай сітуацыі польскія і вялікакняскія пратэстанты не мелі сіл для рэалізацыі сваіх сацыяльна-палітычных планаў. «Сандамірская канфесія» не была прызнана на сойме 1570 г. Вынесены там жа пратэстанцкімі пасламі праект «Спосаб пагаднення паміж духоўным і свецкім станамі», галоўнымі элементамі якога выступалі свабода веравызнання для прадстаўнікоў рэфармацыйных плыняў, аб’яднаных Сандамірскай уніяй, незалежна ад саслоўнай прыналежнасці; права шляхты на ўвядзенне ў сваіх уладаннях культу паводле ўласнага выбару; захаванне духоўнай юрысдыкцыі толькі для каталікоў, не быў ухвалены на сойме⁵⁰. З пачатку 1570-х гг. адбываецца паступовае аслабленне палітычных пазіцый пратэстантызму. Галоўныя намаганні евангеліцкай эліты скіроўваюцца на захаванне палітыка-прававых гарантый рэлігійнай талеранцыі ў адносінах паміж «падзеленымі паводле веры», што было юрыдычна замацавана Варшаўскай канфедэрацыяй 1573 г. Адпаведна ў межах пратэстанцкай тэалагічнай і сацыяльна-палітычнай думкі з гэтага часу адбываецца змяненне падыходу да пытання ўзаемаадносін дзяржавы і рэлігійных інстытутаў у грамадскім жыцці: акцэнтуюцца больш паслядоўна падзел функцый дзяржавы і царквы, недапушчальнасць кіравання сумленнем чалавека з боку ўладных інстанцый; прызнаецца пазітыўная вартасць феномена талеранцыі ў палітыка-прагматычным аспекце.

Такім чынам, праблема ролі дзяржаўнай улады ў сістэме рэлігійных адносін ў межах «Сандамірскай канфесіі» разглядалася ў кантэксце падыходаў агульнаеўрапейскай пратэстанцкай тэалагічнай і сацыяльна-палітычнай думкі. Асноўнымі ідэямі тэксту «Сандамірскай канфесіі» у дадзенай сувязі з’яўляюцца пастуліраванне права дзяржаўнай улады на ўстанаўленне афіцыйнай канфесіі; абгрунтаванне абавязку дзяржаўнай улады выкарыстоўваць механізмы прымусу для падаўлення іншаверства; падзел відаў дзяржаўнай улады на «пабожныя» і «непабожныя» у залежнасці ад выканання абавязкаў у рэлігійнай сферы. У іх рэзультуецца спецыфіка канцэптуальнага падыходу да названай праблемы пратэстанцкай думкі ВКЛ і Польшчы ранняга перыяду да прыняцця Варшаўскай канфедэрацыі. У аснове якога знаходзіліся спадзяванні на дасягненне пратэстантызмам пануючага статусу ў дзяржаве.