Қаржы нарығы және делдалдары

Вид материала

Документы

Содержание Халықаралық бағалы қағаздардың негізгі түрлері Сақтандыру агенті Сақтандыру брокері 15%-ы шегінде; айына зейнетақы активтерінің 0,05 Дамыган және дамушы елдердің зейнетақы нарықтары

Подобный материал:

• Мiнбер парламент заңнама және ынтымақты қалыптастыру мектебi, 237.76kb.
• Әл фараби атындағы ҚазҰУ кітапханасына түскен әдебиеттер, 293.78kb.
• ТынуодағЫ Қарағанды экономикалық университеті, 770.51kb.
• Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі, 2688.62kb.
• Диссертация ның, 975.74kb.
• Г. Н. Потанин және қазақ зиялылары: саяси және рухани көзқарастарды тарихи талдау >07., 944.02kb.
• ҚазтұтынуодағЫ Қарағанды экономикалық университеті экономикалық теория және хэ кафедрасы, 750.59kb.
• ТынуодағЫ Қарағанды экономикалық университеті, 250.3kb.
• Бағдарлама “Microsoft Word. Бастапқы курс”, 30.08kb.
• Қазақстан тарихы кафедрасы, 3205.92kb.

Халықаралық бағалы қағаздардың негізгі түрлері


1963 жылдан бастап өскелең ауқымда көптеген елдер корпорацияларының қаржы ресурстарын тарту көзі болған еуробондз нарығы пайда болды.Шетелдік облигациялармен салыстырғанда еурооблигациялар шетел валюталарының бірінде ұлттық эмитенттермен шығарылады және бір мезгілде әр түрлі елдерде орналастырылады.Мұндай эмитенттеріне өз инвестицияларының әлеуетті базасын әртараптандыру мен қандай да бір айналыстағы облигациялық ұлттық нарықта баға түсуі тәуекелін төмендетуге мүмкіндік беретін эмиссия дүниежүзілік деп аталады.

Дүниежүзілік еурооблигациялар арасында әсіресе,қарыздық валютасы ретіндегі АҚШ долларының жетекші рөлі танылады.Бір мезгілде Еуропа,Азия және АҚШ нарықтарында орналастырылатын түрлер бар,олар дүниежүзінде тіркелген ноталар деп аталады.

Шетелдік облигациялармен салыстырғанда еуробондтар ұсынушылық бағалы қағаз болып табылады,олардың эмиссия проспектісін елдің ұлттық орналастыру органдарында тіркеу талап етілмейді,айналыс мерзімі 3-тен 30 жылға дейін болады.Бұдан басқа бұл бағалы қағаздар қатаң ұлттық шектеуіне түспейді.Эмиссия,орналастыру және айналыс тәртібі осы процеске қатысатын жеке ұйым,нарық арқылы реттеледі.Тек кейбір елдерде,атап айтқанда Германия,Жапония,Францияда еурооблигациялардың мерзімі мен көлемі белгіленеді.

Әлемдік тәжірбиеде эмитентке байланысты еурооблигацияны жіктейді:

• Мемлекеттік немесе егеменді
  
• Муниципалды немесе аймақтық
  
• Корпоративтік
  

Корпоративтік эмитент рөлінде елдің коммерциялық банктері шығады.Бастапқы екі топқа келетін болсақ,онда мысалы,Ресейде эмитент рөлінде Мәскеу,Санк – Петербург және Төменгі Новгород жетекшілігі шығады.

Соңғы он жылдықтарда әлемдік бағалы қағаздар нарығында еуроноталар кең тараған.Еурооблигациялармен салыстырғанда бұл бағалы қағаздардың атаулы сипаты болады және өте «қысқа» болып табылады.Олардың құбылмалы пайыздық мөлшері бар және номиналдық құнынан төмен баға бойыншы ұсынылады.

Соңғы жылдары ең көп тараған қаржылық құралдар еурокоммерциялық қағаздар болып табылады.Еурооблигациялармен салыстырғанда еуронота ақша нарығының 1 жылдық айналыс мерзімі бар құрал болып табылады.Еурокоммерциялық бағалы қағаздар мүлікпен қамтамасыз етілген,бірақ оларды жеткілікті жоғары несиелік рейтингі бар ірі және атақты компаниялар эмиссиялайды.Бұған қоса бұл қағаздар бірінші сыныптағы емес қарыз алумен эмиссиялануы,бір жылға дейін аккредитив қойылу ы тиіс.

XX ғасырдың 60-жылдарынан бастап әлемдік бағалы қағаздар нарығында алғашқыда эмитенті американдық компаниялар,одан кейін жапондық компаниялар болып табылатын айырбасталатын еурооблигациялар пайда болды.Олар айырбасталатын облигациялар мен еурооблигациялар үйлесімін білдіреді.Жай айырбасталатын еурооблигациялар сияқты ол анықталған кезеңде оны эмитент акциясына, басқа да қарыздық қағаздарға айырбастауға құқық береді.Ол инвесторға мүмкіндік береді:

• Жай облигацияларға қарағанда біршама төлем пайыздық мөлшерлеме бойынша айырбасталуына дейін табыстың тұрақты түсуін қамтамасыз ету.
  
• Опциондық құқық өткізілген жағдайда компания акционері болу.
  

Банктік несиелеуге өндірістің күшті тәуелдігі жағдайды күрделендіретіндігі белгілі бұл бағалы қағаздар нарығының пайда болуын шарттастырады.Халық жинағының елеулі бөлігі мен жеке капиталды жұмылдыра отырып,қаржы құралдары ірі инвестициялық жобалар мен экономиканың нақты секторына инвестицияланады.Бұны әлемдік тәжірбие куәландырады.

Бүгін әлемде қаржылық құралдар ретінде облигациялар өте кең тараған.Әлемдік нарық облигациялары өзінің көлемі бойынша акция нарығынан асып түседі.Мұны әлемнің жетекші биржаларындағы листингтен өткен облигациялық шығарылымы бойынша келтірілген мәліметтер растайды.

Жеке корпорация облигацияларын орналастыру мен меншіктену тәжірибесі маңызды болып табылады.Жеке секторлардың бағалы қағаздары арасында облигациялардың үлес салмағы бар.АҚШ – та оларды қор биржасынан тыс сату және сатып алудың бес негізгі әдісі бар.

Олардың біріншісіне кепілдендірілген эмиссия болып табылатын андеррайтинг жатады.Бұл жағдайда инвестициялық банк эмитент – корпорацияға оның облигациясын орналастыруға және ақша капиталынан анықталған санын алуға кепілдік береді.Банк коммерциялық банктердің қарызы көмегімен келісім бағамы бойынша барлық эмиссияны меншіктенеді,содан кейін олар комиссиялық сыйақы түрінде пайда ала отырып,жоғары бағам бойынша әр түрлі инвесторларға сатады.

Екіншісі, АҚШ – тың Бағалы қағаздар және биржа бойынша комиссияны тарапынан тіркеушілік және бөлушілік шығындардан қашуға мүмкіндік беретін бағалы қағаздар нарығында облигацияны ұсыну, ол «қоғамдық әдіс» деп аталатын екінші әдіске жатады.Мұнда эмиссия кең жарнамаланбайды және инвестициялық банк делдалдылықты өз мойынына алады, бірақ бұл кезде ол облигация эмиссиясының барлығын сатып алмайды,тек корпорация атынан оны әр түрлі инвесторларға ұсынады.Қағаздарды өткізгеннен кейін ол комиссиялық сыйақы алады.Нәтижесінде корпорация мен несиелік – қаржылық институт арасында тығыз байланыс орнайды.

Үшінші әдіс тікелей немесе жеке орналастыруды қамтиды,бұл жерде корпорация қарыз алуға міндеттелетін,өзіне сәйкес келетін сатып алушыны табады.Мұнда эмисссия бұқаралық ақпаратқа жарнамалай – ақ және сатып алушылардың кең тобын таратпай – ақ жүзеге асырылады.Корпорация өзіндік тізбекті құрайтын және барлық облигациялық қарыздарды толық меншіктенетін бірнеше сатып алушылармен келіседі.Инвестициялық банк агенттік және кеңес берушілік қызметті орындауы,сатып алушы тауып және оған комиссиялық сыйақы алуы мүмкін.

Төртінші әдіс – аукцион сипатындағы бәсекелестік сауда-саттық.Корпорация эмиссия шарттарын анықтайды және инвестициялық банктерге меншіктену үшін облигация ұсынады.Осыдан кейін банктер нарыққа шығады және оны қағаздар үшін кім береді қағидасы бойынша өткізе бастайды.Облигацияны өткізгеннен кейін олар комиссиялық сыйақы алады.

Орналастырудың бесінші әдісі – салыстырмалы түрдегі жаңы әдіс.XX ғасырдың 90- жылдарында пайда болып,ол «орналастырудың жаңа технологиясы» деген атауға ие болады.Оның мәні – жаңа эмиссияның бағалы қағаздарын орналастыру кезінде корпорация инвестициялық банктер,брокерлік фирмалар ашады.Олар өз құрылымдарында арнайы қаржылық бөлімшелер құрады және осы сипатта өзінің бағалы қағаздарын әр түрлі инвесторларға ұсынады және тікелей техникалық құралдарды қолдана отырып олардың көмегімен бағалы қағаздар нарығына шығады. «Жаңа технологияның» мақсаты орналастыру шығынын үнемдеу болып табылады.


&&&

$$$002-006-100$Дәріс №6.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1.Бағалы қағаздардың нарығы қандай өзіндік ерекшелігі бар функцияны орындайды?

2.Бағалы қағаздар нарығының қаржылық құралдары деп нені атауға болады?

3.Бағалы қағаздардың қандай түрлерін білесіндер?

4.Акция дегеніміз не?

5.Акцияның облигациядан айырмашылығы неде?

6.Мемлекеттік бағалы қағаздар дегеніміз не?

7.ҚР-да халықаралық бағалы қағаздың қандай түрлері айналысқа шығарылады?

8.Туынды бағалы қағаздардың қандай түрлерін білесіз?


&&&


$$$002-007-000$3.2.7 Дәріс №7. Сақтандыру нарығы. Сақтандыру компаниялары және қорлары

1.Сақтандыру нарығының мәні мен функциялары

2. Қазақстандағы сақтандыру нарығының құрылымы

3. Сақтандыру ұйымдары туралы түсінік

4. Қазіргі даму кезеңіндегі Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдары


&&&

$$$002-007-001$3.2.7.1.Сақтандыру нарығының мәні мен функциялары

Қаржы нарығының ең маңызды салаларының бірі – сақтандыру нарығы. Сақтандыру дегеніміз – екі жақ тәуекелгебара отырып, бір жағы екінші жағын сақтандыруға келісім береді. Сақтандыру адамдарды әр түрлі қауіп қатерлер мен апаттардың залалдарынан қорғацдың бұрыннан келе жатқан әдісі.

Сақтандыру нарығы сақтандырылушы мен сақтандырушының арасына тығыз байланыс орната отырып, сақтандырудың нәтижесіне байланысты экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығын қамтиды.

Сақтандырудың келесідей негізгі функциялары бар:

1. реттеуші – нарық, басқалар сияқты мемлекет тарапынан реттеліп отырады;
   
2. коммерциялық – сақтандыру операцияларын жүзеге асырудан түсетін табыстарды қамтамасыз етеді;
   
3. бағалық – компанияның сақтандыру қызметінің бағасын белгілеуді қамтамасыз етеді;
   
4. сенімділік функциясы – сақтандыру операциялары қолайсыз, т.б жағдайлар тцындағанда сенімділікті қамтамасыз етеді.
   

Міндетті түрде – заңдық актілердің талап ету күшіне сай жүзеге асырылатын сақтандыру.

Ерікті түрде – екі жақ бірдей ерік білдірген жағдайда жасалатын сақтандыру.

Жеке сақтандыру. Азаматтардың өмірі, денсаулығы мен еңбекке жарамдылығы жеке сақтандырудың обьектілері болып табылады. Мүліктік сақтандыруды өздеріне тиесілі немесе жалға алған меншіктеріне тікелей немесе жанамалай зиян келтірмеу мақсатымен жекелеген адамдар мен шаруашылық субьектілері жүргізеді. Мүліктік сақтандырудың обьектілері болып жер бетіндегі, әуедегі және су көлігі, жүктер мен басқа да мүліктер, сондай-ақ қаржылық тәуелділік саналады.

Мемлекеттік сақтандыру жағдайында сақтандырушы мемлекеттік ұйым болып есептелінеді де, ол заңдар арқылы реттелініп отырады.

Акционерлік сақтандыру – жеке байлығы аз құрылтайшыларға ақшалай ресурстарды өздеріне тарту арқылы сақтандыру операцияларын жүргізуді тездетуге мүмкіндік беретін акциялар бойынша өзінің жарғылық капиталын құрайтын акционерлік қоғамдар сақтандыру қызметінің сақтандырушылары ретінде танылатын түрі.

Өзара сақтандыру – өзара көмек беруді қамтамасыз етуге бастайтын қауіпсіздікті сақтаудың түрі.

ҚР «Сақтандыру қызметі туралы» заңында сақтандырудың трансшегаралық деп аталатын түрі де қарастырылған. Трансшегаралық сақтандыруда сақтандыру сыйақысы республикада да, одан тыс жерлерде де жүргізіле береді. Сақтандырудың мұндай түрін жүргізудің шарттары мен тәртібі ҚР заңымен және республикамызда бекітілген халықаралық келісімдермен анықталады.


&&&

$$$002-007-002$3.2.7.2 Қазақстандағы сақтандыру нарығының құрылымы

Қр «Сақтандыру қызметі туралы» Заңына сәйкес сақтандыру ұйымы, сақтандыру брокері, сақтандыру агенті, сақтандырушы, сақтандырылған, табыс табушы, актуарий, өкілеттілігі бар аудиторлық ұйым, өзара сақтандырушыға байланысты басқа да жеке және заңды тұлғалар сақтандыру нарығына қатысушыоар болып саналады.

ҚР-дың сақтандыру нарығында қарым-қатынасының мына төмендегідей қатысушылары бөлініп шығады:

• сақтандыру нарығының қызметіне сұранысты жасаушы сақтандырушылар;
  
• осы сұранысты қанағаттандырушы тікелей сақтандыру компаниялары;
  
• келтірілген зиянды сақтандыру операцияларына таратып отыруды, сақтандыру нарығының қаржылық тұрақтылығын жалпы түрде қамтамасыз етуші қайта сақтандыру компаниялары;
  
• сақтандыру қызметтерін сақтандырушы мен сақтандырушыларының арасында ретке келтіріп отыратын сақтандыру сарапшылары;
  
• сақтандыру инфрақұрылымынң ұйымдары.
  

Сақтандыруға бақылау жүргізуші өкілетті мемлекеттік орган ҚР Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттікреттеу және қадағалау агенттігі болып табылады. Оның сақтандыруды реттеп отыру саласындағы негізгі міндеттері:

• елде тұрақты сақтандыру жүйесін құрып, оған қолдау көрсету және ұлттық сақтандыру нарығының инфрақұрылымын орнықтыру;
  
• сақтандыру нарығын реттеу, сақтандыру қызметін қадағалау;
  
• сақтандырудың негізін заңды түрде бекіту, міндетті түрде сақтандыру түрлерін, республиканың сақтандырудыңхалықаралық жүйесіне қатысты қағидаларын белгілеу;
  
• сақтандырушылардың, сақтандырылғандардың және пайда табушылардың құқығы мен заңды мүдделерін қорғау.
  

Сақтанушы – сақтандырушымен сақтандыру келісімін жасайтын тұлға. Заңды және жеке тұлғалар, коммерциялық емес мемлекеттік және қоғамдық ұйымдар, шағын және орта бизнес, ірі өндіріс кәсіпорындары, қаржы институттары және басқалар сақтанушылар бола алады.

Сақтандыру агенті – өзіне берілген өкілдікке сәйкес сақтандыру ұйымының атынан және оның тапсыруы бойынша сақтандыру келісімшарттарын жасауға делдалдық ететін жеке немесе заңды тұлға.

Сақтандыру брокері – сақтандыру мен қайта сақтандыру мәселелері бойынша кеңес беруді өз атынан және сақтандырушының тапсыруы бойынша немесе өз атынан, цеденттің тапсыруы бойынша келісімшарттар жасауды жүзеге асыруға делдалдық ететін заңды тұлға.

Актуарий – сақтандыру ұйымының төлем қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылығының қажетті деңгейін қамтамсыз ету мақсатымен сақтандыру және қайта сақтандырудың келісімшарты бойынша міндеттемелердің мөлшерін экономикалық-математикалық есептеулермен байланысты қызметті жүзеге асыратын жеке тұлға. Актуарийдің негізгі міндеті компанияның өзіне алған міндеттемесін орындауды жеткілікті түрде қамтамасыз ете алатын төлем қабілеттілігі деңгейін бір қалыпта ұстауға арналған ұсыныстар дайындау болып табылады.

Өзара сақтандыру қоғамы – Қазақстанның қаржы нарығына жаңадан қатысушы сақтанушылар бірлестігі. Оның қызметі «Сақтандыру қызметі туралы» Заңмен және ҚР Азаматтық кодексінің «Өзара сақтандыруының» 845-бабымен реттеліп отырады. Ол өзінің мүшелерінің мүліктері мен мүліктік мүдделерін сақтандырады, бірақ жұмыс істеу тәртібі сақтандыру ұйымдары үшін белгіленген талаптарбелгіленген талаптарға сәйкес жүргізілетін коммерциялық ұйым емес.

Сақтандыру пулы – белгілі тәуекелдерді бірлесе отырып сақтандыратын сақтандыру компанияларының бірлестігі. Оның жұмысы бірлесе сақтану қағидасы бойынша құрылады.


&&&

$$$002-007-099$3.2.7.3. Сақтандыру ұйымдары туралы түсінік

Қаржы нарығындағы аса маңызды делдал — сақтандыру қом-паниясы Сақтандыру нарығында сақтандыру қорын қалыптас-тыру және қолдану процесі жүзеге асырылып, экономикалық қатынастар пайда болады, жеке, топтық және үжымдық қызы-ғушылықтар (мүдделер) туады.

Сақтандыру компаниясы — сақтандыру қорының қызмет етуінің тарихи анықталған қоғамдық формасы больш табылады.) Ыарыіаық экономикаға өту, оның рөлін, үйымдық құрылымын және экономикалық қатынастар жүйесіндегі орнын анықтайды. Ол елдің шаруашылық өмірінің толық қүқылы субъектісіне айналады.

Сақтандыру компаниясы — коммерциялық үйым. Ол өзінің қызметін лицензия негізінде сақтандыру келісімшарттарын жасау және орындау бойынша жүзеге асырады. Кдзақстанда сақтандыру үйымдары, олардың қүрылтайшылары мен акцио-нерлері заңды және жеке түлғалар, Қазақстан Республикасының резидент жөке резидент емес түлғалары болып табылатын ак-ционерлік қоғам формасында қүрылады. Сақтандыру үйымы-ның қүрылтайшысы мемлекет те бола алады, бірақ ол тек Қазақстан Республикасының Үкіметі ретінде ғана болады. Соны-мен қатар, жарғылық капиталының 50%-ынан астамы мемлекет меншігіндегі үйымдар құрылтайшылар және акционерлер бола алмайды.

Сақтандыру компаниясының жарғылық капиталы тек қана үлтгық валютада толенеді. Сонымен қатар мүнда тартылған акция мен қарыздық қаражаттарды қолдануға тиым салынады.. Оның құрылуына рүқсагты Қазақстан Республикасының Каржы

нарығы мен қаржылық үйымдарды реттеу және қадағалау жө-ніндегі агенттігі мынадай қажетті қүжаттарды ұсынғаннан кейін береді:

• сақтандыру үйымын қүрута рүқсат алу үшін өтініш;
  
• қүрылтайшылық құжаттар;
  
• сақтандыру үйымын қүру туралы шешім;
  
• қүрылтайшылар туралы мәліметтер және т.б. Сақтаңдыру қызметін жүзеге асыруға лицензия алу үшін
  

Агенттікке мынадай қүжаттарды ұсыну қажет:

• лицензия беру туралы өтініш;

• мемлекеттік тіркеу және статистикалық карта туралы куәліктердің нотариалды куәландырылған көшірмелері;
  
• қүрылтайшылық қүжаттардың нотариалды куәланды-рылған кошірмелері;
  
• жарғылық капиталдың минималды кәлемін толық төле-генін растау және меншік капиталы кәлемі бойынша минималды талаптарды орындауы туралы қүжаттар;
  

• басқару қызметіндегі жүмысшылар туралы мәліметтер;
  
• сақгандыру ережелері;
  
• ішкі аудит қызметі туралы ереже
  

Сақтандыру ұйымдары өз ресурстарын сақтандыру жарна-лары есебінен қалыптастырады және жинақталған қаражаттарды инвестициялық салымдарды жүзеге асыруға бағытгайды. Казақстанда сақтандыру компанияларыньщ инвестициялық портфелінің әртараптандыруын шектеу бойынша нақты талаптар бар. Онда бағалы қагаздардың қандай түрлерінде салымдарға лимиттер бар екендігі көрсетілген.

Сақгандыру компаниясына тән ерекшеліктердің бірі — қара-жаттарды тартудың ерекше формасы — сақтандыру нолисін сату. Олар алынған табысты біріншіден, басқа компаниялардың обли-гациялары мен акцияларына және мемлекеттік бағалы қағаздар-ына салады. Сонымен қатар олар мемлекет пен кәсіпорындарға ұзақ мерзімді несиелер береді.

Қазақстан Республикасы аумағындағы сақтандыру үйым-дары «өмірді сақтандыру» және «жалпы сақтандьгоу» салалары бо-йынша лицензия иегізінде жүмыс істейді. 1«Жалпы сақтандыру» саласьшдағы қызмет «өмірді сақтандыру»"саласындағы қызмет-пен бірлесе жөне кездейсоқ жағдайлар мен ауруларды, меди-циналық сақтандыруды қоспағанда, жинақтаушы сақтандыру формасында жүргізіле алмайды.

Сақтандыру ұйымдары негізгі қызметтең өзге мынадай қызметтерді атқарады:

• инвестициялық қызмет;
  
• жинақтаушы сақтандыру келісімшартына сәйкес қарас-тырылған сома шегінде өзінің сақтанушыларына займдар беру;
  
• сақтандыру үйымдарының қызметін автоматтандыру үшін ерекше бағдарламалық қамтамасыз етуді сату;
  
• сақтандыру бойынша арнайы әдебиетгерді сату;
  
• әзінің қажеттіліктері үшін алдын ала сатып алынған немесе сақтандыру келісімшартыиың қорытындысына байланысты өзінің иелігіне түскен мүлікті жалға беру немесе сату;
  
• сақтандыру бойынша консалтинг;
  
• сақтаңдыру немесе қайта сақтандыру салаларында білік-тілікті жоғарылату мақсатында оқытуды үйымдастыру және жүргізу;
  

• сақтандыру агенті ретінде сақтандыру делдалы.

Сақтандыру ұйымдарының қызметін қадағалауды Қазақстан

Республикасының Қаржы нарығы мен қаржылық үйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігі осы үйымдар үшін телем қабшеттілігі мен қаржылық тұрақтылық нормативтерінен түратын ируденциалдық нормативтерді бекіту жолымен жүзеге асырады. Сақтандыру үйымдарының жеке келісімшартіары бойынша максималды міндеттемелер көлемі қызмет етуші сақтандыру келісімшартгары бойынша ез міндеттемелерін орындаумен байланысты сақтаидыру тәлемдерін жүзеге асыру үшін ғана берілген меншік капиталы мен сақтандыру резервтері сомасының 10%-ынан аспауы керек.

Сақтандыру үйымдары сақгандырушылар! одақтары мен қауымдастықтарына біріктірілуі мүмкін. | Қазақстан Республикасында әдістемелік жәие үйымдастыру акдараттарын беру, сақтандыру бойынша нормативтік және заңды актілер жобаларын дайындауға қатысу, сақтандыру қызметкерлерінің біліктілігін жогарылатуға арналған семинарлар мен курстар үиымдастыру, сақтандырушылардың қаржылық түрақтылығын нығайту туралы үсыныстарын қүрастыру лсөне т.б. үшін, Сақ-танушьшар одағы қүрылған. Казіргі уақытта Ресейде кептеген компаншшарды біріктіретін 50 кәсіби салалық одақтар мен қауымдастықтар қызмет еткенде, Казақстанда тек сақтандыру үтіымдарының бір ғана көсіби одағы қызмет етеді. Олардың көбісі мамандандырылган, мысалы медициналық сала сақтандырушы-ларын ғана біріктіреді. Ел ауқымында сақтанушылардың мүд-делерін қорғайтын негізгі үйым қүрамында 350 сақтандыру компаниясы бар Бүкілресейлік сақтандырушылар одағы болып табылады.

Қазақстанның сақтандыру үйымдары филиалдар, өкігідіктер және еншілес компаниялар қүруы мүмкін.


&&&

$$$002-007-099$3.2.7.4.Қазіргі даму кезеңіндегі Қазақстан Республикасының сақтандыру ұйымдары

1992 жылы Кр «Сақтандыру туралы» Заңы қабылданғаннан кейін, жарғылық капиталдың аз мөлшері мен салықтық жеңілдіктер, олардың қызметі үшін жағымды жағдай жасау мен сақтандыру ұйымдарын ашудың жеткілікті қысқартылган тәртібі — Кдзақстанда «сақтандыру дүмпуінің» пайда болуына себепші болды. Егер 1991 жылдың аягында бірнеше ғана компания тіркелген болса, 1994 жылдыц сөуір айында олардың саны 500-ден асты.

Заңның жағымды әсері болғанына қарамастан, оның бір-қатар кемшіліктері болды:

• сақтандыру үйымдарына төмен деңгейлі талаптар қойьщцы;
  

• негізгі қызметтен тыс кәсіпкерліктің басқа түрлерімен де айналысуға рүқсат берілді;
  

• салықты реттеудегі кемшіліктер.
  

1994 жылдың 19 сәуіріндегі «Сақтандыру нарығын дамыту және қалыптастыру бойынша үйымдастырушылық-кукьіқтық шаралар туралы» Президент Жарлығымен сақтандыру биз-несін мемлекеттік реттеу жүйесі енгізілген. Соған сәйкес сақ-тандыру компаниясының сақтандыру қызметін жүргізу күқығын алу үшін жарғылық капиталының көлемі 2 млн теңгеден кем болмауы керек. Бүдан басқа сақтандыру компанияларына қо-сымша қызметпен айналысуға тиым салынды. Осының нәтиже-сінде 1995 жылдың аягында сақтандыру үйымдарының саны 53-ке дейін кеміді.

2000 жылдың 1 қаңтарында 70 сақтандыру ұйымдарының өз қызметтерін жүргізуге лицензиялары болды. Бірақ 2000 жылдың аяғында тек 42 үйым ғана сақтандыру келісімшартын жасады, оның ішіиде, омірді сақтандыру бойынша. 1 сақтандыру үйымы, 3 шетел инвесторларының және мемлекеттің 100%-дық қатысуымен 3 компания болды. Салыстыру үшін алғанда, Үлыбритаңияда сақтандыру қызметімен 800-ден астам ком-пания, Нидерландыда — 275-тен аса, Ресейде — 972 үйым айна-лысады.

ҚР Үлттық банкінің сақтандыру ұйымдарының қаржылық түрақтылығы мен капиталын көбейтуге бағытталган саясаты сақтандыру компанияларының азаюына алып келді. Бір жылдың ішінде 28 лицензия ерікті немесе мәжбүрлі түрде кейін қайтарылды. Кейбір сақтандыру үйымдары біріктірілді. Жаңа заңга сәйкес сақтандыру ұйымдарының нарықтан кетуіне ҚР Үлттық банкінің рүқсаты керек болды. Үлттық банк олардың барлық міндеттемелерінің орындалуын, несие берушілермен толық есеп айырысуын қадағалауы тиіс. Сақтандыру үйым-дарының азаюы нарықтың монополизациялануына және бәсекелестіктің жоқтығына жақын келеді. Бірақ сақтандыру компанияларының капиталдарының артуы бір мезгілде олардың қаржылық тұрақтылығына жәпе нарық капиталына әсерін тигізеді.

Қазіргі кезде Кдзақстанда лицензияланған қызметті хсүзеге , асыратын 32 сақтандыру ұйымы бар, оның ішінде өмірді сақ-тандыру бойынша — 1, КР резиденті емес қатысушыларымен — 5 үйым, 6 сақтандыру брокерлері, 28 актуарийлер және 34 ауди-торлық ұйымдар бар.

Республикада сақтандыру ұйымдарының 300-ден астам филиалдары, өкілепіктері және тармақталған сақтандыру агент-терінің жүйесі (олардың тізілімін сақтандыру компаниясы дербес лсүілізеді және олардың саны бойынша толық мәліметтер жоқ) бар. Шығыс Қазақстан облысында ең көп — 46 филиал ашылды. Мүны «Казцинк» акционерлік қоғамы, титан-магний комбинаты, Үлбі металлургиялық зауыты сияқты алыптардың қызмет етуімен байланыстыруға болады. Сонымен қатар, олардың Қарағандыда — 36 филиалы және Ақмола облысында. — 35 филиалы бар. Карағанды облысында комір өндіруші


&&&

$$$002-007-100$Дәріс №7.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1.Сақтандыру дегеніміз не?

2.Сақтандыру нарығының құралдарына не жатады?

3.Қазақстанда сақтандырудың қандай түрлері бар?

4.Жеке және мүліктіксақтандырудың ерекшеліктері неде?

5.Міндетті және ерікті сақтандырудың ерекшеліктері неде?


&&&


$$$002-008-000$3.2.8 Дәріс №8. Зейнетақы нарығы және оның ішіндегі қаржылық инститтуттар.

1.Зейнетақы қорлары мен ЗАИБЖҰ туралы түсінік

2.Қазақстаы Республикасыыда зейнетақы қорларының құрылу және қызмет ету тәртібі

3. Халықаралық зейнетақы нарығы

&&&

$$$002-008-001$3.2.8.1.Зейнетақы қорлары мен ЗАИБЖҰ туралы түсінік

Қазақстан Республикасында жүргізілген зейнетақы реформасының нәтижесінде оз активтерін халықтың қаражат есебінен қалыптастыратын жинақтаушы зейнетақы қорлары қүрылды. Зейнетақымен қамтамасыз етудің жаңа жүйесі 1997 жылдың 20 маусымында қабылданған «Қазақстан Рес-публикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заңына сәйкес оның нақты жүмысына, ең бастысы — зейнетақы жинағының сақталатындығына кепілдік береді.

1999 жылдың басында ҚР Үкіметінің қаулысымен міндетті зейнетақы жарнасын төлеудің тәртібі өзгертілді. Алайда. бүл арада аударудың тетігі өзгеріссіз қалды. Міндетті зейнетақы жарнасы бүрынғыша жүмыс берушінің есебінен емес, жүмыс-шының табысынан 10% мөлшерінде үсталады. Міне, осы тәр-тіпті заңцастыру арқылы ғана зейнетақы жинағының меншікті қүқығын бекітуге болатын еді. Оның үстіне, әрбір келісімшарт бойынша салымшының есеп кітапшасы ресімделеді. Тағы бір кепілдікке мынау жатады: жүмыс беруші қызметкердің келісі-мінсіз зейнетақы келісімшартын бүза алмайды.

Жинақтаушы зейнетақы қор — бүл ҚР заңында белгіленген тәртіппен зейнетақы жарнасын тарту және зейнетақы төлеу бойынша қызметті, сондай-ақ зейнетақы активтерін инвести-циялық басқаруды жүзеге асыратын заңды тұлғщ

Жинақтаушы зейнетақы қорлары салымшылардың міндетті жарнасын шоғырландырып, оларды әр түрлі бағалы қағаздарға орналастыру арқылы қордың инвестициялық портфелін қалып-тастырады. Олар мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорына (МЖЗҚ) және мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорына (МЕЖЗҚ) болінеді.

Мемлекеггік жинақтаушы зейнетақы қоры завды түлғаны білдіреді. Оның қүрылтайшысы — мемлекет. Мемлекетсалымшы-лардан міндеггі зейнетақы жарнасын алады және зейнетақы алушыларға зейнетақы телейді. Сонымен бірге зейнетаіді актив-терін қалыптастырып, оларды мемлекеттік бағалы қагаздарға, мемлекеттік банктің депозиттеріне, халықаралық қаржы үйым-дарының бағалы қағаздарына инвестициялайды.

Мемлекеггік емес жинақтаушы зейнетақы қоры — салымшылардың міндетті және ерікті зейнетақы жарналарын алуды әрі зейнеткерлердің зейнетаквісын толеуді, сондай-ақ зейнетақы активтерін қалыитастыру және оларды инвестцция-лау бойынша іа.ізметгерді жүзеге асыратын занды түлға. Ол міндетгі қорларға қарағанда ерікті зейнетақы жарнасын да тарта алады. Ерікті зейнетақы жарнасын салымшылар заңца және зейнегакві келісімшартында белгіленген тәртіпнен және мөлшерде өз бастамасы бойынша енгізеді. Зейнетақы активтері ЖЗҚ-дан зейнетақының төленуін қамтамасыз етеді әрі жүзеге асырады. Қор зейнетақы активтерін инвестициялау арқылы инвестициялық табысқакол жеткізеді.

ЖЗҚ түрлерінен өзге ашық ЖЗҚ мен корпорациялық ЖЗҚ-ны бөліп керсетуге болады:

Апгық ЖЗҚ салымшының зейнетақы жарнасын оның жүмыс орнына және түрғылықты жеріне қарамастан қабылдай береді. Резидент болып табылатын заңды және жеке түлғалар да, резидент емес завды және жеке түлғалар да оның құрылтайшылары мен акционерлері бола алады. ҚР резидент емес қатысушысы бар ашық ЖЗҚ — бүл 25%-дан да көп дауыс берушінің акциялары төмендегілердің меншік иесінде немесе басқаруында болатын зейнетақы қоры:

1. ҚР резиденті еместер;
   
2. 50%-дан да көп акциясы ҚР резшгент еместердің мен-шігінде немесе басқаруында
   

болатын ҚР резидентінің занды тұлғасы;

3. ҚР резиденті еместерінің бағалы қағаздарына атаулы ие болып табылатын ҚР резиденттері.
   

Корпоративтік осы қордың акционері және күрылтайшысы ретінде алға шығатын ҚР бір немесе бірнеше завды тұлғасының алушы-жұмыскерлері үшін құралады.

Ашық ЖЗҚ қызметі кезінде немесе оган қүрылтайшы болған кезевде бірде бір түлғаның дауыс қүқығы бар акдияның жалны санывда 25%-дан артық акцияны тікелей немесе жанама иеленуге, өкім жүргізуге немесе басқаруға қүқыгы бол-маііды. Корпоративтік ЖЗҚ-да мүндай шектеулер жоқ. Алайда зейнетақы жинағының нақты қүны кеміген жағдайда соңғы акционерлердің жауапкершілігі үлкен болады, әрі инвестиция-лық табыс ысырабының орнын толтырады.

Зейнетақы активтерін алғашқыда ЗАБК (зейнетақы актив-терін басқару компаниясы) ғана орналастыра алады. ЖЗҚ жарна гүсімін кастодиан-банктің шотына орналастырады, ал ЗАБК үш күннің ішінде оларды әр түрлі бағалы қағаздарға орналастыруға міндетті. Бір ЖЗҚ тек бір ғана ЗАБК-мен келісім-шартқа отыра алады, ал Компания өз кезегінде бірнеше ЖЗҚ-ызмет көрсете алады. Бүгінгі тавда оның атауы өзгерген: ЗАИБЖҮ — зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын үііым. Жинақтаушы зейнетақы қорларына инвестициялық иортфельді қалыптастыру барысында активтерді дербес орналастыруына рүқсат етілген.

ЗАИБЖҰ қаржы нарыгының кәсіби қатысушысы, завды түлғасы болыи табылады және АҚ формасында құрылады. Оның қызметін ҚР Қаржы нарығы мен қаржылық үйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі агентгігі лицензгіялайды. Агенттік Компанияның қызметін мынадай шарттармен лицен-зшілайды: жарғылық капиталдың мөлшері бойынша белгілен-ген талаптар мен нормативтердің орындалуы, 3 санатгы білік-тілік куәлігі бар мамандардың штатта болуы, зейнетақы актив-терін инвестициялық басқаратын қызметте реттелмейтін ішкі кұжаттардың болуы.

ЗАИБЖҰ өз қызметінде зейнетақы қорларының инвести-циялық портфелін қалыптастырады, зейнетақы активтерін ұдайы бағалап, зейнетақы жинағын зейнеткерлердің зейнетақы төлемдеріне бағыттап отырады. Ол өзінің қызметі туралы зейнетақы қорларына және ҚР Қаржы нарығы мен қаржылық үйымдарды ретгеу және қадағалау жөніндегі агенттігіне үдайы есеп беріп отырады, сондай-ақ өзінің атқарған жүмыстары туралы ақітаратты жариялайды

Алайда ЗАИБЖҮ қызметінде белгілі бір шектеулер бар.

Ішінара мыналарға тыйым салынған:

• акциядан басқа бағалы қағаздарды шығарута;
  

• банктерден өзіндік капитшідың мөлшерінен артық мөл-шерде 3 ай мерзімнен көп мерзімге қаражат тартуға;
  
• үлестес түрғыдан багалы қагаздарды тартуға және олар-мен басқа мөмілелерді орындауға;
  

• қарызды кез келген тәсілмен беруге;
  

• зейнетақы активтерінің қүрамына кіретін бағалы қағаз-дарды кері сатып алу шартымен сатуға;
  
• ЖЗҚ-ға тиесілі емес бағалы қағаздарды сату бойыңша кслісімшартты және эмиссиялық емес бағалы қағаздарды. сатып алу жөніндегі келісімшарггы бекітуге;
  
• тапсырма мен кепілдік беруге, мөмілелерді зейнетақы активтерін кепшге салып орындауға;
  
• инвестициялық зейнетақы активтері бойынша табыстың уәдесін және кеиілдігін қамтитын ақпаратты жариялауға;
  
• бағалы қағаздар мен қаржылық қүралдардың саудасынан өзге материалдық өндіріс пен сауда саласында қызметті жүзеге асыруға.
  

&&&

$$$002-008-002$3.2.8.2.Қазақстаы Республикасыыда зейнетақы қорларының құрылу және қызмет ету тәртібі

Қазақстандық жинақтаушы зейнетақы қорлары өз қызметін ҚР Қаржы нарығы мен қаржылық үйымдарды ретгеу және қадағалау женіндегі агеігптгі берген лицензияның негізінде жүзеге асырады. Бүл лицензияда зейнетақы қорларының тек мемлекстк емес зейнетақымен қамтамасыз етуге маманданатынына, мәселен саудамен немесе ендіріспен айналыспайтынына кепілдік беріледі.

Жинақтаушы зейнетақы қорлар лицензия алу үшін Агенттікке өз мамандарыныц біліктілігі туралы аттестатгың және олардың қаржы институттарында кем дегенде 2 жыл жүмыс істегенін айғақтайтын қүжаттың нотариалдық түрғыдан расталған көшірмелерін береді.

Жинақтаушы зейнетақы қорлары АҚ формасында қүрылады. ЖЗҚ-ның жарғылық капиталы акциямен қалыптасады және ақша қаражатпен ғана төленуі тиісу Мүнда акцияның төлемі үшін занды тұлғаның қаражаты оның өзінлік капиталы немесе таза табысының шегінде пайдаланылады. Лицензияны алу туралы өтініш берілетін сәтте жарғылық капигал толық төленіп бітуі тиіс.

ҚР резиденттері болып табылатын заңды және жеке тұлғалар ЖЗҚ-пың қүрылтайшылары және акционерлері болуы мүмкін. Ал рейтингтік агенттіктердің бірінде нақты рейтингісі бар ҚР резиденті болып табылмайтын завды түлғалар ашық ЖЗҚ-ның қүрылтайшысы және акционері болуы мүмкін. Мемлекеттік көсіпорындар ЖЗҚ-ның күрылтайшысы немесе акционері бола алмаітды.

ІҚордың өзіндік капиталы қүрылтайшылардың (акционерлердің) жарғылық капиталындағы салым ақшасының есебінен, комиссиялық сыйақыдан, сонымен бірге өзіндік капиталды орналастырудан тұскен езге табыстан және негізгі қызметті орындаумен байланысты қызмет көрсетуден түскен табыстан қалыптасады. Бүл капитал басқа үйымдарды қүруға, міндет-темені, кепілдікті қамтамасыз ету ретінде уақытша қаржылық көмек көрсетуге пайдаланылмауы керек.

Комиссиялық сыйақының шекті шамасы ҚР Үкіметі бекіткен мыналардың шегінде белгіленеді:

• инвестициялық табыстың 15%-ы шегінде;
  
• айына зейнетақы активтерінің 0,05%-ы шегінде.
  

Ол жылына бір мәртеден артық езгертілмейді және күнтізбелік жылдың басына дейін

ең аз дегенде бір ай бұрын жариялануы керек.

Зейнетақы қорларының қызметі мынадай принциптерге негізделеді:

• қорды жеке басқарады және салымшылар қорды өз . қалауынша тавдаудың мүмкіндігіне ие;
  
• қарапайымдылық, сенімділік жөне айқындық;
  

• мемлекетгік өкілетті органдардың тарапынан қатаң реттеледі әрі қадағаланады;
  

• операциялық тиімділік;
  

• салымшыға оның зейнетақы жинағының мелшері туралы ақпаратгы береді.
  

ЖЗҚ өз қызметінде зейнетақы жарнасын жинай алады, озінің қызметі үшін комиссиялық сыйақы алады және зейнетақы келісімшартының шарттарына сәйкес басқадай қүісвіқ-тарды жүзеге асырады, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын үйымдармен келісімшартқа отырады. Сонымең қатар жинақтаушы зейнетақы қорлары мыналарға міндетті:

• зейнеткерлердің зейнетақысын төлеуге;

• зейнетақы жинағы мен төлемдерінің есебін дербес жүргізуге;
  
• салымшы мен зейнеткерге (алушыға) оның зейнетақы жинағының жағдайы туралы ақпаратгы жылына бір мәрте және олардың сұрау салуы бойынша беруге;
  
• алушының зейнетақы жинағының жағдайы туралы ақпа-раттың құпия болуын қамтамасыз етуге;
  
• зейнетақы заңцары мен зейнетақы келісімшартында қарастырылған шарттардың бүрмалануына жауап береді;
  
• алушының өтініші бойынша оның зейнетақы жлнағын бір қордап екіншісіне аударуға;
  
• бір, үш, бес, он күнтізбелік жылдарында ставдартгъі уақыт кезеңі ішіндегі өз қызметі туралы статистикалық және басқа да ақпараттарды жариялауға, бүл арада жинақ-таушы зейнетақы қорындағы салым ақша бойынша табыстың уөдесін немесе кепілдігін қамтамасыз ететін ақпарат жарияланбайды;
  
• зейнетақы келісімшартына отырған азаматтардың бәріне бірдей жағдай жасауға;
  

• ҚР завдарына сәйкес өзге де міндеттерді орындауға.

Қазақставдағы жинақтаушы зейнетақды қорларына өзінің негізгі қызметімен қатар басқа қызмет түрлерін қоса атқаруға тыйым салынған.

Тыйым салынған қызмет түрлері:

• өндіріс;

• бағалы қағаздарды және басқа да қаржылық құралдарды қоспағанда жылжитын және жылжьшайтын мүліктің сауда-саттығы;
  
• сақтандыру;
  
• зейнетақы активтеріи кепілзатқа салу;
  
• акциядан басқа бағалы қағаздарды шығару;
  
• қордың «алтын акциясын» шығару.
  

Олар жыл сайын аудит өткізіп тұруға жоне зейнетақы резерв мөлшерінің агымдағы міндеттеме құнына сэйкестігін анықтауға заң гұрғысынан міндетті. Мүндай міндетгеме барлық қорларга жайсыз тиюі мүмкін. Өйткені бүл нақты үйымдастырушылық және материалдық шығындарды қажет етеді. Алайда бүл зейнетақы жинақтаушы қорлары мемлекеттік емес зейнетақыны да төлейтін болғандықтан аса өзекті болып табылады.

Білікті актуарийдің жұмысы қордың сенімділігін арттырады, себебі ол қабылданған міндеттеменің сипатын, демографиялық сипаттаманы, инвестициялық саясаттың ерекшеліктерін қоса ескере отырып, оның жүмысының нәтижелері мен келешегін нақты багалауга, сонымен бірге тапшылықтың болу мүмкіндігін ескертіп, қажетті шараларды уақтылы қабылдауға мүмкіндік береді.

Мынаны айта кету керек: «Казақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заң зейнетақы активтері сақталатын кастодиан-банктерінде қолданылмайды. Кастодиан-банкті мәжбүрлеп жоюдың төртібін репейтін негізгі норматив-тік-құқықтық актіге 1995 жылдың 31 тамызында қабылданған «Қазақстан Республикасындағы банктер мен банк қызметі туралы» зандық күші бар ҚР Президентінің Жарлығы жатады.

Нарық жағдайында жинақтаушы зейнетақы қорлары мен қаржы нарығының басқа субъекгілерінің арасында тиісті мемле-кеттік реттеуді жүзеге асыруда, макроэкономикалық түрақгы-лықты қамтамасыз етуде, баламалы завдары және бухгалтерлік есептің халықаралық стандарітарын сақтауда динамикалық өзара әрекет белгіленеді. Халықгың үзақ мерзімді жинақ ақша-сын білдіретін зейнетақы жинағы қаржы нарығының дамуына оз әсерін тигізетін негізгі фактордың бірі ретінде қызмет етеді. Екінші жағынан, мемлекеттік және корпорациялық бағалы қағаз-дар нарығы осы зейнетақы жинағын инвестициялайтын негізгі сала болып табьшады, әрі салым ақшасын салыстырмалы түрде ұзақ мерзімге және белгілі бір мөлшерде салу шартымен қарт-тықты қамсыздандыратын жеткілікті табыспен қамтамасыз етеді.

ЖЗҚ қайта қүрылатын жағдайда бұл туралы өтініш ҚР Каржы нарыгы мен қаржылық үйымдарды реттеу жөне қада-галау жөніндегі агенттігіне жіберіледі. Оған мынадай қүжаттар тіркелуі керек:

• жинақтаушы зейнетақы қорын қайта құру жөніндегі акционерлердің жалпы жиналыста қабылдаган шешімі;
  
• жинақтаушы зейнетақы қорын қайта құрудың үйғарылған шарітары, формалары, төртібі жөне мерзімі көрсетілген қүжат;
  
• оны қайта күрудан кейінгі зейнетақы жинақтаушы қорының есеп айырысу балансын және осы қайта ұйымдастырудың нөтижесінде жүмыс істейтін заңды түлғаларды қоса алганда қайта қүру салдарының қаржылық болжауы.
  

Жинақтаушы зейнетақы қорын қайта құру жоніндегі етініш үсынылган күннеи бастап бір айдың ішінде қарастырылуы керек. Қайта күрылатын қор қайта қүруга рүқсат алған күннен бастап екі аптаның ішінде озінің барлық салымшыларына алда болатын озгерістер туралы жазбаша хабарлауы керек және бүқаралық ақпарат қүралдарына тиісті хабарландыруды жариялауы қажет.

ҚР Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі агенттігі үйғарылған қайта қүрудың нәтижесінде салымшылар мен алушыларға қатысты монополияға қарсы заң талаптарының бүрмалануы, жалпы акционерлер жиналысының тиісті шешімінің болмауы негізіндё зейнетақы жинақтайтын қордың қайта қүрылуына рүқсат бермеуі мүмкін.

ЖЗҚ ерікті түрде және мәжбүрлеп таратылуы мүмкін. Мәжбүрлеп тарату мынадай жағдайларда орын алады:

• Агентгіктің рұқсаты болған жағдайда жалпы акционерлер жиналысының шешімі бойынша;
  
• КР заң актілерінде қарастырылган жагдайдағы сот шешімі бойынша.
  

ЖЗҚ-ны ерікті түрде тарату жоніндегі өтініш ұсынылган күннен бастап бір айдың ішінде қарастырылады. Таратылган қор бүл турасында (өзінің таратылғандығы жайлы) салымшылары мен алушыларына он күннің ішінде хабарлауға міндетті. Соңғылары (салымшылар мен алушылар) таратушы комиссия белгілеген мерзімде басқа қорды өз қалауынша таңдай алады.

Жинақтаушы зейнетақы қорлары өзінің филиалдары мен өкілдіктерін қүруы мүмкін. Бүгінгі таңца республикада 150-ден аса филиалдар мен өкідціктер жұмыс істейді. Мәселен, «Қазақмыс» ЖЗҚ мен «Филипп Морис Казақстан» ЖЗҚ,


&&&

$$$002-008-099$3.2.8.3. Халықаралық зейнетақы нарығы

Жоғарыда атап өткендей, XX ғасырдың 90-жылдарының басында көптеген елдер, соның ішінде Қазақстан да Чили үлгісіне негізделген зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесіне көшті. Чили зейнетақы жүйесінің қайта қүрылуы XX ғасырдың 80-жылдарында болды. Бүган үрдіс ретінде мыиадай себептер негіз болады. Чилидің экономикасы реттелгей және қүрылымдалған бүл форма сыртқы қарыздың дағдарысы және бүгіңгі тандағы жаһандану жағдайында салыстырмалы табыстылықпен қамта-масыз етуге мүмкіндік береді. Бүл елдегі демографиялық жағдай әрбір жүмысшы санына қарттар санының бір мезгілде тепе-тең келіп, қарауындагы жандар үлесінің күрт қүлдырауымен сипатталды. Жүмысшы ісүші нарығының даму қүбылысында ресми емес секторлардағы жаңа жұмысшы күшін құрудың үлесі жоғары болды.

80-жылдардың басында қаржылық дағдарыс елдің импорттау қабілетінің күрт төмендегенін білдірді. Сыртқы қарыз дағдарысынан арылу үшін жасалынған стратегиялық шаралардан мынадай қорытынды шығарылды:

• экспортты ынталандыру саясаты арқылы ашық сауданың агрессивті саясаты;
  

• қор шоттарын абайлаи ашу.
  

Осы кезде коммерциялық банктер мен шетеддік жеке инвесторлардың ел экономикасына капитал салымдарын жүргізуге қызығушылығы болмады. Жағдай халықаралық қаржы үйымдары тарапынан төтенше сыртқы қаржыландырудың арқасын-да ғана дүрысталып отырды. Елдің эксгюрттық секторын инвес-тициялау жағдайының жақсаруынан кейін ғана 1986 жылы импорттың өсу қарқыыы қалпына келтірілді. Шетелдік капитал ағымын жаңартқаннан кейін, яғни 1989 жылдан бастап елдің сыртқы экономикалықжағдайы біршамажақсарды. Экспорттық ұлгі екі кезенде дамыды:

• Чили тауарлары үшін жаңа шетелдік нарықты іздеуде мемлекеттік қолдау саясаты;
  
• айырбас бағамының қатты түсуі нақты еңбекақының күрт төмендеуімеи бірге салыстырмалы түрде пайдасы бар салалардың бөсекеге қабілеттілігін көтеруге мүмкіндік берді.
  

50-жылдары Чили қогамы басынан өткізген бала туудың азаюы, экономикалық қызметке өйелдердің көптеп тартылуы, қарттардың орташа өмір сүру үзақгығының түрақгы өсуі секілді демографиялық ауытку өндірістегі жұмыспен қамтуды көздейтін экоңомикалық саясатты жасауга және қарттардың зейнетақысын қаржыландырудың қажетті механизмін жасап шығаруға алып келді.

Бірақ, Чили экономикасын жаңа халықаралық коммерция-лық және қаржылық нарықгарға шыгаруда елеулі әлеуметтік шығындар болды. Бүгінгі танда мемлекет эконөмикалық өсуге жагымсыз әсерін тигізбейтін, біркелкі бөлуді жақсартуға мүмкіндік беретін әдістерді қолдануды міндет етіп қөйып отыр.

Елдегі макроэкономикалық түрақтылықтың және жалпы экономикалық өсу үрдісінің анықталған дәрежесіне жете өтырып, қазіргі уақьпта мемлекет халықты түрақгы түрде жүмыспен қамтамасыз ету үшін жаңа жүмыс орнын қүру мен өмір деңгейін жоғарылатуға бағытталған экономиканы дамытуға барлық күш жүмсауда. Мысалы, XX ғасырдың аяғында жан басына шаққандағы ЖЮ 37%-ға өсті. Бүгінгі таңда жан басына шаққандағы ЖІӨ 5300 долларға жетті. Орташа айлық инфля-ция 3-тен 0,55%-ға дейін томендеді. Зейнетақы жинақгары 1990 жылы жалпы қоғамдық өнімнің 24%-ын қүраса, қазіргі уақытта 40%-ын қүрайды. 1990 жылғы салыстырмалы банктік зейнетақы активтері 24,5%-ды қүраса, қазіргі уақыта инфляцияны есепке алмағанда бір жылда орташа зейнетақы қорлары пайдалылығының 50%-ға жуығын қүрайды.

Чилидегі зейнетақы реформалары капитал нарығыиың, түрғын үй қүрылысы, сақтандыру және басқа да нарықтардың дамуыиа әсер етті.

Чили зейнетақы жүйесі — бүл салымшылар жүргізген зейнетақы жарнамаларының жеке капиталына негізделген біркелкі рөлде біртіндеп өтеуі бар жеке жинақтаушы жүйе. Бүл жерде салымшылар әкімшілік акционерлері болып табылмайды және өз қартгығын қамтамасыздандыруға жауапты. Мемлекет тек ең аз шамадағы зейнетақыга кепілдік береді.

Чилиліктерде мемлекеттік және жеке қөрлар арасында таңцау қүідығы бөлмады. Оларда тек Зейнетақы қөрларының әкімшілігі (ЗҚӘ) ден аталатын жеке жинақтаушы қорлар арасында таңдау болды.

Белгілі бір жағдайларға байланысты жинақтаушы жүйеге енбеген азаматтар ескі жүтіеде қалды. Бүл топты өткен екі жылда табысы болмағандар, шет елде жүргендер және тағы басқалар қүрайды. Ескі жүйенің қызмет еіуі шамамен 2040 жылға дейін жалғасады деген болжамды зейнетақыны қалпына келтіру институты (ЗҚКИ) үсынады.

Жаңа жүйеге кіргендер ынтымақтастықпен байланысты емес және алушының тілегі бойынша жинақтаушы жүйеге сатылуы немесе берілуі мүмкін ескі жүйеден тану бондарын алады. Көптеген жагдайларда олар жинақтаушы жүйеде зейнетақы белгілеген кезде жинақталған қаражатгарға қосылады.

Зейнетақы қорларының әкімшілігі толық операторлар болып табылады. Ол зейнетақы жарналарын тарту, сондай-ақ қаржылық кұралдарға зейнетақы жинақтарын инвестициялау-мен айналысады. Заңдардың сақталуы мен пруденциалдық нормативтердің орындалуын бақылауды, бағалы қағаздар бойынша суперинтендантгардың әдістемелік басқарылуын ЗҚӘ жүзеге асырады. Чилидің Орталық банкі инвестиция портфелін әртараптандыруды белгілеу беліміие бақылау жүргізіледі. Демек ЗҚӘ ең аз шамадағы табыстылық бөйынша талаптарды орын-дауы қажет. Егер олар орындалмаса, онда ЗҚӘ олардың орнын зейнетақы жинақгарьшан 1% мөлшерінде қүрылуы тиіс резервті қорлар есебінен төлтырады. Егер резервтік қорлар жеткіліксіз болса, онда мемлекет айырманы жабады және қор жабылады да, зейнетақы жинақгары басқа қорларға аударылады.

Зейнетақы активтерін басқаруды ЗҚӘ-нің өзі жүргізеді, алкаетодиан тек есеи айыруды жүргізеді және багалы қагаздардысақгауды жүзеге асырады. Оган зейнетақы жинақгарынорналастыру операциялары бойынша қызметтерді бақылаужүктелмейді, былайша айтқанда, оларды үлестес ету мәселелеріқарастырылады — қүрылтайшыларға инвестициялар шектеледі. 1994 жылғы Чилидің күндылықгар нарығын реформалау туралы заңына сәйкес бағалы қағаздар нарығына қатысушылардың жауапкершілігі, қүпия ақпараттарды жариялағандығы, өзі және басқалар үшін пайда табу мақсатында қолындағы ақпаратгарды қолданғандығы үшін атап айтқанда, азаматтық, әкімшілік, қылмыстық жауапкершілігі қарастырылады.

ЗҚӘ басқармасы жанында құрамына ЗҚӘ басқармасының банктері мен қаржылық үйымдары, сақтандыру компаниялары, ЗҚӘ-нің таңцаулы 4 өкілдері кіретін жіктеуші комиания қүрылды. Тәуекелді жіктеущі комиссия мынадай қызметтерді атқарады:

• зейнетақы қорларының қаражаттарына алынган баға-лы қағаздарды қабылдайды немесе қабылдамайды, тәуекелділік санатын анықтайды;
  
• «Жылжымайтын мүлік және бағалы қағаздар» бойынша акционерлік қоғамның акңияларын қабылдау рәсімдерін бекітеді;
  
• халықаралық нарықта жіктелінген қагаздарды салыс-тыру кезінде эқвивалент белгілейді және халықаралық жіктеуші институттардың халықаралық жіктелінуін мақүлдайды, мақүлдамайды немесе өзгертеді. ЗҚӘ еңбекақыдан орта есеппен 30% көлемінде комиссиялық сыйақы алады.
  

Дамыган және дамушы елдердің зейнетақы нарықтары

Әр елдің зейнетақымен қамтамасыз ету индустриясының тарихында әрбір елдің зейнетақымен қамтамасыз ету формасы-ның, күрылымының, мазмүнының, сондай-ақ міндеттемелері-нің әр түрлі екені айтылады. Зейнетақыны міндетті сақгандыру туралы бірінші заң АҚШ~та тек 1935 жылы қабылданған.

Толық көлемде зейнетақы алу үшін американдықтар жы-ныс ерекшеігігіне қарамай-ақ 65 жасқа жеткенде зейнеткерлікке шығады. Соғщай-ақ бүдан басқа —- зейііеткерлікке үш жыл бүрын ' шығу сияқты нүсқасы да бар, бірақ бүл жағдаида зейнеткердің зейнетақысы үш жьш бойы 20%-ға кем болады. Американдық зейнетақы колемі жалпы еңбек өтіліне, оның үздіқсіздігіне, еңбекақы көлеміне тәуелді және өдетте еңбекақыдан 50%-дан 80%-ға дейінгі аралықта ауытқиды, яғни орта есеппен 700 долларды қүрайды. Егер зейнетақы кедейшілік 3/4 деңгейі-нен жоғарыламаса, мүңдай жағдайда мемлекет бюджетген 280 дол-лар жәрдемақы толейді. АҚШ-тағы мемлекеттік емес зейнетақы қорлары жоғары даму деңгейіне жеіті. Коптеген коргюраңиялар пайданың бір болігін аударып, сол арқылы жүмысшыларды оз орындарын үстап отыруға ынталандырады. Мүндай төлемдерге салық салынбайды және жүмыс берушінің салық салынатьщ базасынан аспайды.

Франциядағы зейнетақы жүйесі — Еуропадағы ең күрделі жүйелердің бірі боіып табылады. Азаматгар — ер адамдар да, әйел адамдар да 60 жаста зейнеткерліқке шығады, Сондай-ақ зейнеткерлік жастың томенгі шегі белгіленген жүмысшылар санаттары да бар. Мысалы, шахтерлер зейнеткерлікке 55 жасга шығады. Егер олар жер астында 20 жыл жүмыс істесе, онда зейнеткерлікке 50 жаста шығуы мүмкін.

Француздық зейнетақы жүйесі екі негізгі қағидаға: сақ-тандыруға және біркелкілікке негізделген. Бірінші жағдайда ' зейнетақы еңбек ету кезіндегі іашенггер аударып отырған қаражаттардан толенеді. Екінші жағдайда зейнетақы хсрыс-шының жұмыс істеген кезіндегі жүмыс істеген алымдарынан төленеді. Францияда зейнетақы қорларына аударылған аудар-ымдар да әрқалаіі, мысалы, ерікті мамандықты тавдаған түлғалар, қолонершілер және үсақ кәсіпкерлер үшін ай сайын-ғы төлемдер 16,35%-ды қүрайды. Жалдамалы хсүмыскерлер де солай толейді, бірақ олар үшін жартысын жүмыс берушілер аударады. Зейнетақы колемі соңғы 11 еңбек жылына есептелген орташа жалақының 50%-ын қүрайды. Осы кезде жылына 5-тен 10 мың долларға дейін ең аз шамадағы және ең көп шамадағы мемлекеттік зейнетақы қолданылады.

Франңуздық зейнетақы лсүйесімен салыстырғанда Германия-да «үрпақ келісімшарты» деп аталатын темірдей қағида бар. Осы қағида бойынша бүгінде зейнетақы қорынан аударылатын акдіа келешектегі зейнеткерлердің қарггықтарын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар Гермаңия әлемдегі қарггыгы айқын байқалатын елдердің бірі екендігін айта кету қажет. Мұндай жагдай жүмыс істеуші халықтың зейнетақы жарналарының түрақты өсуін шарттастырады. Сондықтан зейнетақы аударымдарының бір бөлігін (50%-ға дейінгі) жүмыс берушілер алады. Бұл жағдай немістерде зейнеткерлікке кететін 65 жасқа дейін жалгасады. Сонымен қатар немістердің зейнетақы жұйесінде бір шектеу бар: жұмыскерлер шамамен айына 5000 АҚШ долларынан аспайтын жалақыдан ғана зейнетақы жарңаларын төлейді, ал жалақысы бұл саннан асса, әдетте, міндетті емес сақтандыру қорларына орналастырады. Неміс зейнетақысының көлемі айлық табыстың 70%-ына дейін жетеді. Ол еңбек өтілі мен жалақы мөлшеріне тәуелді. Бірақ, бұл кем дегенде 12 жыл еңбек отілі болганда болуы мүмкін. Ондай болган жагдайда 300 АҚШ долларына жуық аударылады. Егер ұш жылдық еңбек өтілі болмаса, зейнетақы мүлдем аударылмайды деген темір қагиданың негізінде факт қалыптасады.

Ұлыбританияның зейнетақы жүйесінің өзіндік ерекшеліктері бар. Зейнетақыны белгілеу кезінде ұлкен көлемді факторлардың есепке алынуы сондай, тіпті әлеуметтік жұйедегі кез келген ідызметкер оны дұрыс есептей алмайды. Англияда зейнетақыга ер адамдар 65 жаста, әйел адамдар 60 жаста шыга-ды. Зейнетақы қорларына аударылатын жарналар жұмысшы тарапынан 10%-ды құрайды, бірақ ол 23660 фунт немесе 38,3 мың АКДІ долларыиан аспайтын жылдық жалақыга гана солай болады. Бұл елде өз азаматтарына ең аз шамадагы зейнетақыга кепілдік беріледі және оларды зейнетақы қорларына көп жарналар салуга мәжбұрлемейді. Зейнетақымен қамтамасыз ету туралы заңга сәйкес жарналар енгізу мемлекеттік емес зейнетақы қорларында шот аша алатын әрбір азаматтың жеке жұмысы. Жұмыс берушінің зейнетақы қорына жарналары еңбекаідыдан 3%-дан 10,22%-ға дейін болады.

Израильдің зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі — өзінің «жартылай социалистік» әлеумеітік сақтандыру жүйесімен танымал. Оның айрықша ерекшелігі міндетті әлеуметтік сақтаидыру қорларының жоқтыгы болып табылады. Жұмыссыздық немесе қарттық бойынша зейнетақы да, жәрдемақы да зейнетақы жасына (бұл ер адам үшін 65 жас, әйел адам үшін 60 жас) жеткен барлық тұлғаларға төленеДі. Олардың мөлшері жанұя жагдайына байланысты ортаігіа еңбекақы 16%-дан 24%-ға дйіінгі аралықты қамтиды. Бұл сомалар елде бмір сүру Шығындарын жаба алмайтындықтан, көитеген жалдамалы жұмыеіерлр 5,5% шегінде оз жалақысының бір бөлігін аударатын міндетті емес зейнетақы қорларына мұше болады. Бұдан басқа, жүмыс беруші осы қорга жалақыдан 12% мөлшерінде өзінің жалдамалы жұмыскеріне аударым жасайды. Егер қіізметкердің жеткілікті жүмыс өтілі болса, онда оның зейнетақысы соңгы жұмыс орнындагы жалақыдан 75%-ға дейін болуы мүмкін.

Латвияның зейнетақы реформаларының неіізгі мақсаты — бүл алдагы кезең уақыттарына төленген жарналарға тәуелді қарттық бойынша зейнетаі<ды мөлшерімен қамтамасыз ету мақсатында жеке жарналарга негізделген қаржылық түрақтылық пен тиімді өлеуметтік сақтандырудың зейнетақы жүйесін қүру. Латвиядағы зейнетақы лсүйесінің реформасы басқа да ТМД елдеріндегі сияқты халыктың қартаюының үдемелі үрдісімеи байланысты туындайды. Осыган орай бірте-бірте өмір ұзақтығы да өсті. Бұл факторларға әлеуметтік сақтандыру бюджетіндегі қаражаттар есебінен зейнетақы шығындарының жыл сайынғы өсуі әсер етті. Мысалы, 1997 жылы оның жалпы ұлггық өнімдегі үлес салмагы 10,6%-ға жеткен. Берілген көрсеткіш АҚШ, Жапогпш, Германия, Үлыбритания және тағы сол сияқты индустриясы дамыған елдерге қарағанда Латвияда лсоғары. Осы кезде шығындардың үлкен үлес салмағын сақтаңдырганда, зейнетақының жогары деңгейін қамтамасыз ету қиын болады деген факторға коңіл болу қажет. Сондықган 1997-2003 жылдар аралығында Латвияда елдің экономикасы салаларында орташа жалақыдан орташа зейнетақы деңгейі 33-38%-ды қүрады.

1999 жылдан бастап зейнеткерлердің сатып алу қабі-леттілігінің төмендеуін тоқтату үшін түтынушы баға иидексінің озгеруі ескеріле отырып, зейнетақының индекстелуі бекітілді. «Мемлекеттік зейнетақы туралы» Заңына сәйкес бұл елдің үкіметі анықталған тәртіптегі мемлекеггік зейнетақы молшерін түгынушы баға индексі мен жалаі<ыдан сақтандыру жарналары индексінің өзгеруін есепке ала отырып, жыл сайын қайта қарастыру қажеттілігін алга тартып отыр.

Көріп отырғанымыздай, әр елде меишікті зейнетақымен қамтамасыз етудің өзіндік үлгісі қолданылады. Бүгінгі тандагы Қазақстанның зейнетақы жүйесінде — қамтамасыз етудің жинақтаушы және міндетті мемлекеттік аралас үлгісі қолданылады. Өзінің мазмүны бойынша ол Чили үлгісіне оте жақын, біркелкілік жүйеден жинақтаушы жүйеге өтудің жалпы әлемдік үрдісін анықтайтындықтан, прогресивті болып табылады. Бүл клиенттерге қатысы бойынша өте әділ. Себебі активтер әрқашан салымшы меншігінде қалады, ал қордың шыгындарыи жабу негізінен меншікті қаражаттар есебінен активтердің анықталган көлеміне жеткенге дейін болады. Комиссиялар есебінен зейнетақы активтерінің сүйемелдеуімен қатысатын барлық институттардың қызметі төленеді: зейңетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын үйымдар, зейнетақы қорлары, банк-кастодиандар.

Қазіргі кезде зейнетақы жасы ер және әйел адамдар үшін әр түрлі: ер адамдар үшін 63 жас және әйел адамдар үшін 58 жас. Ресми жүмыс көлемін азайту және зейнетақы заңнамаларына өзгертулер енгізу мақсатында екі жыныс өкілдері үшін де үзақ мерзімді басымдылықта нақты зейнетақы жасы 65 жасқа дейін жоғарыл атыл ады.

Зейнетақы реформаларын отіазу нәтггясесінде зейнетақы шыгындарының үлес салмағы біртіндеп темендеуде, оз кезегінде табыс өсуде, сонымен қатар әлеуметтік сақтандыру бюджетінде қаржылық ресурстардың жинақтары қүрылды. Оларды мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы жүйесін іске қосу үшін қолдануға болады.

Зейнетақы шығындарының үлес салмағын қысқартуға ең алдымен нақты зейнетақы жасының жоғарлауы, сондай-ақ әлеуметтік сақтандырылған түлғалар санының өсуі әсер етеді. Зейнетақы >ісүйесі халықтың әлеуметтік сақтандыру жүйесіне өте белсенді қатысуын, өз табыстарының толық декларациялануын, сондай-ақ озінің еңбек қызметінің үзақтығын осіруді ынта-ландырады.

Зейнетақы жүйесінің реформасы мемлекеттің макро-экономикалық жағдайына қолайлы әсер етеді. Мешіекетгік жинақтау жүйесін және жеке зейнетақы қорларын енгізу мемлекеттік капитал нарығының дамуына әсер ететін көлемді әрі үзақ мерзімді қаржы капиталының күрылуын қамтамасыз етеді.

Қақақстанда 1998 жылдың 1 қаңтарына дейінгі уақытта 6 айдан кем емес еңбек өтілі барлар, осы кезеңге дейінгі еңбек өтілін қамтитын пропорционалды біркелкі жүйеден зейнетақы алады.


&&&

$$$002-008-100$Дәріс №8.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1. Жинақтаушы зейнетақы қор дегеніміз не?

2. Қазақстаы Республикасында зейнетақы қорларының құрылу тәртібі?

3. Қазақстандық жинақтаушы зейнетақы қорлары өз қызметін қандай негізінде жүзеге асырады?

4. Жинақтаушы зейнетақы қорлары қандай үйымдық-құқықтық формасында қүрылады?

5.Шет елдердегі ЖЗҚ ерекшеліктері?

&&&