Ііі халықаралық «Сейтен тағылымдары» ғылыми-практикалық конференциясының материалдары
| Вид материала | Документы |
- С. Л. Сауытбеков туралы ќысќаша маѓл±мат, 6313.58kb.
- Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары 27-28 қазан 2011 жыл, 5466.7kb.
- Парат министрлігі л. Н. Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті, 8635.57kb.
- Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, 5310.66kb.
- Э40 дамуы": халықаралық ғылыми-практикалық конференция = "Современные проблемы экологии, 289.52kb.
- Программа международной научно-практической конференции «независимости казахстана, 406.39kb.
- Iii халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция Қазақстан Республикасы, Павлодар, 412.06kb.
- «Болашақ» халықаралық стипендиясына ғылыми тағлымдамадан өтетін үміткерлер тапсыратын, 92.29kb.
- А. А. Аскаров Жетекші ұйым: Е. Бөкетов атындағы Қарағанды, 1312.01kb.
- А. А. Аскаров Жетекші ұйым: Е. Бөкетов атындағы Қарағанды, 1211.8kb.
ҒИБРАТ – ХАЛЫЌ ТАЃЫЛЫМЫ
Қошқарбаева Меруерт, Кµкшетау
ќазақ лицейі 11 сынып оқушысы
Сейтен Сауытбеков аз ғана өлеңмен терең мағына бере білген. Мысалы ұлы ұстаз:
Біреулер өзін-өзі тауға балап,
Момынға жауап қатпай салқын қарап,
Тәйкеден ол тәкәппар түскен күні,
Күрделі күйге көшкен арамтамақ,- деп жағымпаздықпен ел басқарған момынға менсінбей қарайтын бастықсымақтың мінезін дәл көрсетсе, ені бірде:
Зәр тілді кінә қойып алаңдауға,
Адалды жанталасып арамдауға.
Күшіне күншіл шоғын көме салып,
Кісілер түсіруге арам ауға,- деп күншіл адамның іс-әрекетінсынға алады. Ақын мұндай адамдар елді елдігінен айырып, адамшылықтан айыратынын айтады. Ұстаз ақынның әр сөзі келешекке тәртіп, ғибрат. Оның әрбір өлеңінің астарлы маңызы ел тәуелсіздігі. Тәртібі, өнегесі, білімі бар ел ғана тәуелсіз бола алады. Ақын арманы да сол бостандық. Сондықтан да оның жазған жанрлары келешекке құнды. Тәрбиелі азамат – ел ырысы. Ақын арманы да осында.
БАЛА ТЄРБИЕСІНЕ ЌОЙЫЛАТЫН ТАЛАП-ТІЛЕКТЕР
КМУ жанындаѓы кµпсалалы колледждіњ
ІІІ курс студенті Г.К. Маштаева
Ќазаќ халќыныњ халыќтыќ педагогикасы мен мєдениеті – ежелгі заманнан бері ќазаќ жерінде µмір с‰рген ±лыстар мен тайпаларды материалдыќ мєдениеті мен рухани мєдениетініњ зањды жалѓасы. Ќазаќ халќыныњ ±лт болып ќалыптасуымен байланысты, олардыњ µзіне тєн материалдыќ жєне рухани мєденитініњ сипатты белгілері де орныќты. Б±л ќалыптасќан мєдениет ќазаќ халќыныњ мифтік ањыздары мен аспан єлемі жµніндегі астрономиялыќ т‰сініктері, байырѓы ќазаќ к‰нтізбесі, бай ауыз єдебиеті мен кµркемµнердіњ ( бейнелеу, сєулет, би жєне ќолµнер) т‰рлерінен, шежірелік шыѓармаларынан, халыќ емшілігі мєдени м±ралардан ±лттыќ сезім т‰сініктері, ой-пікірлері, кµзќарастары айќындалып, ±лттыќ µіндік ќолтањба ерекшелігімен кµзге т‰седі. Ќазаќтыњ кµне т‰сінігінде жер, адамзат, жан-жануар , жєндіктер мен аѓаш, шµптіњ анасы. Аспан жарыќ, жылу беріп, жањбыр жаудырып, тіршіліктіњ µсіп-µнуіне м‰мкіндік тудырушы – атасы. Сондыќтан ерте кездегі ќазаќтар кµк тєњірге, жер анаѓа жалынып, жалбарынып табынѓан. Ќазаќтыњ ±ѓымында аспан – бейне ќазаќтыњ киіз ‰йі сияќты, барлыќ µмірге пана болѓан кµк к‰мбез. Аспан єлеміндегі ж±лдыздар- осы кµкµ к‰мбезге жаѓылѓан шыраќтар. Олардыњ ойынша: «Аспандаѓы ж±лдыздыњ адам µмірімен тыѓыз байланысы бар. Єр адамныњ µмірін жарќыратып т±ратын бір ж±лдызы болады. Ж±лдызы туѓан адамныњ барлыќ ісі сєтті, ал ж±лдызы солынан туѓан адамдардыњ ісі сєтсіз болып, ќырсыќ шалады, егер ж±лдыз аѓып жерге т‰ссе адам µледі, оныњ жаны кµкке ±шады», - деп жорамалданѓан.
Ќазаќ мєдениетініњ ±лттыќ ерекшеліктерін сµз еткенде М.Єуезов, В.В. Радлов пікірлеріне ж‰гінуге тура келеді.
Заманымыздыњ зањѓар жазушысы М.О. Єуезов кезінде єдем мєдениетіне итальяндыќтар с±лу сазды єуенімен, француздар єсем бояуѓа жан бітірген сурет µнерімен, египеттіктер атаќты пирпмидаларымен із ќалдырса, ќазаќ халќы адам баласыныњ рухы мен аќыл-ойын барынша ±рпаќќа паш ететін ескірмес, µлмес, µлењ-жырларымен ‰лес ќосты деген болатын. Академик В.В. Радлов µзініњ «Образцы народной литературы тюркских племен» - деген ењбегі кіріспесінде ауыз єдебиетініњ шыѓу тегіне, тєлмдік мєніне терењ тоќтала келе: «Ќазаќтар наќтылы сµйлеуді бір µнердіњ алды деп біледі. Сондыќтан да олардыњ поэзиясы, дамудыњ жоѓарѓы сатысына жеткен» - деп баѓалы пікір айтты.
Бала тєрбиесіне ќойылатын талап-тілектер
Ќазаќ ќоѓамыныњ ќ±рылысы рулыќ, туыстыќ ќарым-ќатынасќа негізделген. ‡лкенді сыйлау єсіресе єке мен бала, келін мен ене арасындаѓы ќарым-ќатынас, келінніњ ќайын ж±ртты сыйлауы, ‰лкеннніњ кішіге ќамќоршы болуы, тіпті бейтаныс жолаушыны ќой сойып, дастархан жайып ќ±шаќ жая ќарсы алуы, ќонаќжайлыќ, абаќтысыз –аќ ел арасындаѓы дау-жанжалдыњєділетті шешімін табуы т. Б. – бєрі ќазаќтыњ ќоѓамдыќ ќарым-ќатынас ерекшелігі, ±рпаќты имандылыќќа, адамгершілікке, тєртіпке баѓындырудан туѓан ой-тілектіњ кµрінісі. Ќазаќтыњ туыстыќ ќарым-ќатынасыныњ берік болуы екі т‰рлі себепке байланысты. Біріншіден, рулас, туыстас жаќын адамдардыњ бір – біріне єр т‰рлі жаѓдайларда: ќыз ±зату, келін т‰сіру т.б. той-думандарда , µлген кісіні жµнелту, оныњ ‰шін, жетісін, ќырќын, ж‰зін, жылын беруде немесе кездейсоќ апатќа (µрт, ж±т т.б.) ±шыраѓанда кµмек кµрсету (жылу, емеурін, ‰ме, бата ) кµзделген. «Кµп жиылса кµл» деген маќал осындай туыстыќ ауыз бірлктіњ, ынтымаќтастыќтыњ кµрінісі. Екіншіден, туыстыќ ќатынас µлген аѓайынныњ артында ќалѓан м±раѓа (мал-м‰лікке) иелік етуге жол берген. Ќазаќтыњ єдеттік ќ±ќы бойынша єке м±расына иелік ететіндер марќ±мныњ балалары, єйелдері, аѓа –інілері, жаќын туыстары, ќала берді аталас аѓайындары болѓан. ¦л бала шањыраќ иесі, м±рагер болып саналѓан. Єке µлсе ќара шањыраќќа енші алмаѓан кенже ±лы иелік еткен. Сондыќтан да ќазаќ халќыныњ єдет-ѓ±рпында ±л баланыњ д‰ниеге келуін «±л туѓанда к‰н туѓан», «шањыраќ иесі» деп ерекше санаѓан.
«Бала -µмірдіњ жалѓасы», «адамныњ бауыр еті» деп т‰сінген. Ата-бабаларымызѓа бала тєрбиесі белгілі маќсат-міндеттерді, талап-тілектерді ж‰ктеп келеді. Олар мынадлар:
- Келер ±рпаќтыњ аќылды, арлы, намысќор, µміршењ азамат болуын тілеу.
- Баланы жастайынан ењбекс‰йгіш, елгезек азамат етіп µсіру маќсаты кµзделді.
- Халыќ педагогикасында «бірінші байлыќ - денсаулыќ» деген ±ѓым µзектіорын алѓан. Баланы туѓан к‰ннен бастап т±зды сумен шомылдыру, маймен сылау, дене к‰тіміне ерекше мєн беріп денесін шыныќтыру, мерзімінде жаќсы ас беріп тамаќтандыру бєрі тєн саулыѓы ‰шін жасалѓан єрекеттер.
- ¦зынды ±лына, ќызылды ќызына ±сынып, «ќыз µссе елдіњ кµркі» деп баѓалаѓан ата-бабамыз бойжеткен ќыздарѓа ќынама, камзол, д‰рия, бешпет, кємшат бµрік, ќос етек кµйлек, сырѓа, білезік, ж‰зік, шашбау сияќты єшекей заттарды таќтыру арќылы єсемдік сезімін оятып жетілдіруді кµздеген.
- Адамгерщілік ќасиеттерді баланыњ бойына жастайынан дарыту, ізгілікке, имандылыќќа, адалдыќќа тєрбиелеу, ар-ожданды ќастерлеу халыќ педагогикасында бсты ќаѓида болып есептелген.
- «Отан от басынан басталады» деп ±ќќан халќымыз отбасыныњ, ананыњ, ауылдыњ, рудыњ, отанныњ намысын ќорѓауды, ќарттарѓа, ауру кемтарларѓа кµмектесуді, тіпті басќа ±лттыњ µкілдерін салауды отбасы тєрбиесініњ басты маќсаты деп санады.
- Жан-жануар, жєндіктер мен µзен-су, тас, орман-тоѓайды ќастерлеу, табиѓатты аялау ‰шін к‰реске баулып тєрбиеледі.
Кµкше университетініњ этнопедагогика жєне этнопсихология зертханасыныњ басшысы жєне университет доценті «Атамекен» ±лттыќ тєлім-тєрбие баѓдарламасыныњ авторы Ќ±рсабаев М.Ќ. «Сейтен єлемі ћєм ±лттыќ педагогика» атты ѓылыми монографиялыќ ењбегінде Сейтен Лиман±лы Сауытбековтыњ шыѓармаларын зерттеу барысында аталмыш кµріністер мынадай педагогикалыќ топтамалар бойынша сипатталады:
- т±рмыс-салт таќырыптары;
- табиѓат ћєм жан-жануарлар д‰ниесі ћаќында;
- ерлік пен ќаћармандыќ таќырыптары;
- Отан ћєм туѓан жер таќырыптары;
- Туыстыќ, достыќ ћєм ынтымаќтастыќ таќырыбы;
- Діни-рухани ћєм имандылыќ таќырыбы жєне басќа да ±рпаќ тєрбиесінде мањызы зор тєлімдік д‰ниелермен ерекшеленген.
Сейтен Сауытбековтыњ «Таѓылым тегі» кітабын педагогика пєнінде ќолданамыз. Осы кісініњ жаќсы мінез-ќ±лыќты шєкірттер туралы маќал-мєтелдер жєне мінез-ќ±лќы тµмен оќушыларѓа арналѓан маќал-мєтелдер топтамалары оќушыларды жаќсы мінез-ќ±лыќќа, адамгершілікке ‰ндейді.
Мєселен, 1. ‡лкендерге ќызмет ќыл
Кішілерге шапаѓат ќыл.
2. Мейірімділікті анадан ‰йрен,
Єдептілікті данадан ‰йрен.
3. Жаќсыныњ ±лы,
білімніњ ќ±лы.
4. ¤згеніњ мінін білесіњ,
¤зіњде мін болып ж‰рмесін.
5. Аќымаќ аќылдыны даттайды,
Алањѓасар аќылыњды ±ќпайды.
Сейтен Сауытбековтыњ «»Таѓылым тегі» атты ењбегінде автор ќазаќ халќыныњ ±лттыќ дєст‰рі, салт-санасы, єдет-ѓ±рпы арќылы жасµспірімдерге тєлім-тєрбие беруді маќсат етеді. Соѓан орй ењбектеп адамныњ д‰ниге келуі, ер жетуі, µмір с‰руі жайында баяндалады. Ол ‰шін халыќтыњ ауыз єдебиеті ‰лгілері, кєсіптік шеберлігі ‰лгі етіледі. Бізді осы Сейтен апталыѓына шаќырып, ќатысуымызѓа ыќпал еткен Кµкшетау университеті этнопедагогика зертханасыныњ ќызметкерлеріне, ±стазымыз педагогика жєне этнопедагогика пєнініњ м±ѓалімі Рымг‰л Оразбекќызыныњ атынан жєне курстастарымныњ атынан сіздерге алѓысымды білдіруге р±хсат етіњіздер.
ҚАЗАЌСТАНДАЃЫ АУА, СУ, ЖЕР МЕН ОНЫЊ ЌОЙНАУЫН ЌОРЃАУЃА БАЃЫТТАЛЃАН ШАРАЛАР
Райхан Жанбота
Экология факультетінің 4-курс студенті
Жетекшісі: Қани Қабдиұлы
техника ғылымдарының кандидаты
Кењ байтаќ ќазаќ жерінде табиѓат байлыќтарыныњ аса мол ќоры шоѓырланѓан. М±нда 35млн гектар егістік жер, 187 млн гектар шабындыќ пен жайылым, Менделеевтіњ периодтыќ ж‰йесіндегі элементтердіњ барлыѓына дерлік пайдалы ќазба т‰рінде кездеседі. Еліміздіњ су байлыќтары мыњдаѓан µзен, кµл, м±здыќтан, сарќылмас ќоры бар жер асты суынан ќ±ралады.
Казіргі тањда атмосфераныњ тазалыѓы Ќазаќстан халќын ѓана емес, б‰кіл д‰ние ж‰зін алањдатып отыр. Атмосфераныњ ластануы биосферадаѓы адам, µсімдік жєне жануарлар организмініњ дамуына кµп зиянын тигізеді. Атмосферадаѓы химиялыќ ќосылыстар т‰тін, к‰йе, шањ-тозаңдар көбейген сайын әртүрлі жұқпалы ауру тарататын микробтар көбейіп, адамдар өміріне қауіп төнеді.
Ауа кеңістігін ластайтын- өнеркәсіп орындарынан шығатын улы газдар мен автомашина түтіні. Ауаның ластанатыны – төменгі қабат. Егер ауада қорғасын шаңы көп болса, ондай ауамен тыныс алған адамның қан қысымы көтеріліп ауырады. Ғалымдардың айтуына қарағанда, ауаны тазарту үшін көбірек ағаш егіп, өндіріс орындарына улы газдарды ұстайтын қондырғы орнату керек. Орман таза оттегін ғана шығарып қоймай, шаң-тозаңды сіңіріп, көшедегі шуды бәсеңдетеді.Ауадағы лас заттардың ішінде адамдар мен өсімдік, жануарлар үшін ең қауіпті-радиоактивті заттар. Оларды жер бетіне тарататын негізгі көздері-атом және сутегі қаруын сынақ үшін жару, атом электр стансалары мен атомдық реакторлар қалдығы. Атом және сутегі бомбалары жарылған кезде радиоактивті заттар ауада ғана болмай, жауын-шашын жауған кезде жер бетіндегі суда, топырақта, өсімдік пен жануарлар және адамдардың денесінде радиоактивті заттардың (стронций-90, цезий-137) мол мөлшері жиналып, олар жазылмас ауруға ұшырайды. Қоршаған ортаға тигізетін зиянын ескере отырып, біздің республикамызда тұңғыш антиядролық қоғамдық ұйым-‘Семей-Невада’құрылды.
Қазақстан және басқа аумақтарда жүретін атмосфералық алмасудың басты ерекшеліктері ғаламшарлық алмасудың әсеріне байланысты. Мысалы, Солтүстік жарты шардың үстінгі ауаның зоналық алмасу ағындары мұхиттық ауа массаларын батыстан-шығысқа қарай қозғап, 2-2,5 тәулікте біраз өзгеріске ұшырай, Қазақстанға жетеді. Осы кезде, яғни зоналық алмасу жүргенде, Республика Еуразияның орталығында орналасқанына қарамастан, климаттық континенттігі азаяды. Сөйтіп Қазақстанның жер бетіндегі атмосфералық алмасудың бір тармағы болып табылады. Республика аумағына негізінен ауа массаларының типі әсерін тигізеді; олар арктикалық, қоңыржай және тропиктік ауа массалары.
Қазақстан мұхиттардан өте қашықта жатыр. Тынық мұхит пен Үнді мұхитың үстінде қалыптасатын ауа массалары Қазақстанға жетпейді. Ауаның төменгі қабатындағы ылғал жол бойы бөлініп, жауын-шашын жазықтарға азырақ түседі. Қазақстанның климатына Атлант мұхиты мен Солтүстік мұзды мұхит және оның теңіздері ғана әсер етеді.
Жолында тау кедергілері болмағандықтан, ауа массалары солтүстік оңтүстікке қарай, батыстан-шығысқа қарай да еркін ығысып ауыса алады.
Республиканың байтақ аумағында ұзындығы 200мың шақырымға жететін 85 мыңға жуық өзен, 48 мыңнан астам көл, бөген, жер асты мол су қоры, жалпы ауданы 2033 шаршы шақырым 2724 мұздық бар.
Сусыз тірі организмнің өмір сүруі мүмкін емес. Су байлықтарының ластануы қоршаған ортадағы өсімдіктер мен жануарлардың жойылуына әсер етіп, сүзек, сары ауру, тырысқақ сияқты және басқа да жұқпалы аурулардың пайда болуына әкеліп соқтыруы мүмкін. Су байлықтары ластануының басты себептері-су қоймаларына тазартылмаған немесе шала тазартылған өндірістік, тұрмыстық және ауылшаруашылық қалдық сулардың жіберілуі, су айдындарының тазалығын сақтаудың негізгі бір тәсілі-өндірісте пайдаланылған суды тазартып, қайта айналысқа қосатын тұйық өндірістік цикл тәсілі. Әзір мұндай әдіс Жезқазған кен байыту комбинатында, Павлодар аллюминий зауытында, Өскемен қорғасын-мырыш комбинатында қолданылуда. Еліміздің климаты құрғақ, жазы ыстық боуына байланысты оңтүстік өңірлерінде ауылшаруашылық дақылдары қосымша суаруды қажет етеді, сондықтан суармалы егіске суды үнемдеп жұмсаудың маңызы зор.
Қазақстанның батыс ауданында жаңа мұнай газ кен орындарын игеруде мұнай тек суды ғана емес бүкіл қоршаған ортаны ластайтыны байқалады. Су айдынында төгілген мұнай су бетін жұқа қабатпен жабады да, оған оттегінің өтуіне кедергі жасалады. Оттегі болмағандықтан, судағы тірі организмдер қырылады.
Су сияқты аса бағалы табиғи байлықты тиімді пайдалану және қорғау қазір бүкіл дүние жүзілік проблемаға айналады. Ластанған суларды
механикалық, химиялық және биологиялық жолдармен тазартады.
Қазақстан жер көлемін жан басына шаққанда дүние жүзінде бірінші орында. Жер – құт, береке көзі. Оны ұқыптылықпен игере білу керек. Жер келешекте де халықты асырайтын – ырыс дәулеті. Сондықтан осындай зор байлықты, жерді аздырмай, улы химикаттарға ұрындырмай, топырақ, жел эрозиясына ұшыратпай, келешек ұрпақ несібесіне сақтап жеткізу – жерді тиімді пайдаланудағы басты міндет. Қазақстанның жер байлықтарын таза сақтау үшін ауылшаруашылық зиянкестеріне қарсы күрестің биологиялық әдістерін кеңінен қолданып, ағаш отырғызып және қажетті мелиорациялау жұмыстарын жүргізіп, отыру керек. Сонымен қатар, жер қойнауынан қазып алынатын пайдалы қазбаларды қалдықсыз технологияны пайдаланып, жер бетіндегі өндіріс қалдықтарын қайта өңдеп, құрылыс материялдарын жасауға қолдануға болады. Республика аумағының геологиялық даму кезеңінде қойнауында әртүрлі пайдалы қазбалар түзілген. Кейбір пайдалы қазба кен орындарының қоры жөнінен (хром, ванадий, вольфрам, мыс, калий, рений, висмут, фтор ) дүние жүзінде бірінші орында. Қазақстанның геологиялық құрылысы мен даму ерекшеліктері оның жер қойнауында көптеген пайдалы қазбалардың түзілуіне әсер етеді.Пайдалы қазба кен орындары 3 топқа бөлінеді: жанатын, рудалы және рудасыз. Жанатын пайдалы қазбалар көбінесе шөгінді жыныстарда кездеседі. Ал рудалы пайдалы қазбалар ( метал рудалары) , көбінесе кристалды (магмалық және метаморфоздық) тау жыныстарында болады. Рудасыз пайдалы қазбалар магмалық шөгінді жыныстарда кездеседі. Қазіргі Қазақстанда 6000-астам пайдалы қазба кен орындары бар.
Жанатын пайдалы қазбаларға мұнай, газ , көмір жатады. Мұнай мен газдың қоры республикамыздың батысында шоғырланған. 60-жылдан бастап Маңғыстау түбегінде Каспий маңы ойпатында Өзен, Жетібай, Қаражамбас,Қаламқас мұнай кен орындары ашылады. Өзен мен Жетібай кен орнынан мұнай 1250-2500 м тереңдіктен өндіріледі. Қазақстан рудалы пайдалы қазбаға бай. Рудалы кен орындары Кемпірсай (хром ),Торғай (көмір және боксит), Атасу (темір, марганец), Жезқазған (мысты құмтас), Майқайың (алтынды полиметал), Қаратау мен Текелі (қорғасын, мырыш ) кен орындарын жатқызуға болады. Рудасыз пайдалы қазбалар фосфорит кен орындары жатады. Әсіресе Қаратаудағы кен орындарының (Шолақтау, Ақсай, Жаңатас) жалпы қоры 2,5 млрд. Ақтөбе облысындағы Алға, Қандыағаш фосфорит кен орындарының жалпы қоры 1,5 млрд т. көлемінде. Республиканың батысында Қаратікен тұздың таусылмас қоры бар. Каспий маңы ойпатындағы тұз күмбездерінің жалпы қоры 6 трлн т. Арал, Балхаш көлдері маңында да тұз кен орындары бар. Қазақстан құрылыс материялдарына - әктас, мәрмәр, гипс, отқа төзімді саз балшыққа, кварцитті құмға, минерал бояуларға бай.
Пайдаланѓан басылымдар тізімі
1. “Жалпы экология” оќулыѓы
2. “Экологиялық жаршы” газеті
3. “Арқа жары” газеті
4. Бродский А.К. “Экологияның қысқаша курсы”
ЌОРШАЃАН ОРТАНЫ ЌОРЃАУ ТУРАЛЫ ЗАЊ
Ќ.Ќабди±лы.,- техника ѓылымдарыныњ кандидаты
Сембаев Д.,- “Кµкше” университеті экология
факультетініњ 4 курс студенті
Ќазаќстан Республикасы Конституциясыныњ 21-бабына сєйкес адам µмірі мен денсаулыѓы ‰шін ќолайлы, ќоршаѓан ортаны ќорѓау мемлекеттіњ аса мањызды міндеттерініњ бірі екендігіне сот органдарыныњ назары аударылсын делінген. Баяндалып отырѓан конституциялыќ ереже ќоршаѓан ортаны ќорѓау туралы зањдарды тиімді ќолдану, сондай-аќ азаматтардыњ µздерініњ денсаулыѓы мен µмірі ‰шін ќолайлы ќ±ќыќтарды іске асыруды ќамтамасыз ету уєкілетті мемлекетті органдардыњ міндеті болып табылады.
Ќоршаѓан ортаны ќорѓау міндетін ж‰зеге асыратын мемлекеттік органдарѓа ќоршаѓан ортаны ќорѓау саласындаѓы орталыќ атќарушы орган мен арнаулы ќ±зыретті органдар жатады. Ќазаќстан Республикасы табиѓи ресурстар жєне ќоршаѓан ортаны ќорѓау министрлігі мен оныњ аумаќтыќ органдары – ќоршаѓан ортаны ќорѓау саласындаѓы орталыќ атќарушы орган болып табылады.
Арнаулы ќ±зырет органдарына ќоршаѓан ортаны ќорѓау мен табиѓатты пайдалануды басќару міндетін ж‰зеге асыратын Ќазаќстан Республикасыныњ µзге орталыќ атќарушы органдарына:
- Ќазаќстан Республикасыныњ жер ресурстарын басќару жєне жерге ќондырѓылар орналастыру мен пайдалану жµніндегі агенттігі;
- Санитарлыќ-эпидемиологиялыќ ережелер мен нормаларды баќылау мен ќамтамасыз ету жєне саќтау бµлімі;
- Ќазаќстан Республикасы Ішкі істер министрлігі кµлік ќ±ралдарыныњ атмосфераѓа зиянды заттарды шыѓаруын баќылау бµлігі жатады;
Сонымен ќатар ќоршаѓан орта табиѓи объектілері, оныњ ішінде табиѓи ресурстарды атмосфералыќ ауаны, топыраќты, жер ќойнауын, жануарлар мен µсімдіктер д‰ниесін, олармен єрекеттестікте климатты ќосып алѓанда, жанды жєне жансыз ресурстар жиынтыѓын баќылаушы жєне саќтаушы органдар жатады.
Ќазаќстан Республикасыныњ ќоршаѓан ортаны ќорѓау туралы зањдары ЌР Конституциясына негізделеді жєне “Ќоршаѓан ортаны ќорѓау туралы”, “Ерекше ќорѓалатын табиѓи аймаќтар туралы”, “Экологиялыќ сараптама туралы”, “Халыќтыњ санитарлыќ-эпидемиологиялыќ салауаттылыѓы туралы”, “Жануарлар д‰ниесін ќорѓау, µсімін молайту жєне пайдалану туралы” ЌР Зањдарынан, сондай-аќ “ЌР орман жєне су Кодекстерінен”, ЌР Президентініњ “Жер туралы”, “Жер ќойнауы жєне жер ќойнауын пайдалану туралы” зањдыќ к‰ші бар Жарлыќтарынан жєне ќоршаѓан ортаны ќорѓау жµніндегі ќатынастарды реттейтін басќа да зањдар мен нормативтік ќ±ќыќтыќ актілерден т±рады.
Ќолайлы орта объектілерініњ жай-к‰йі экологиялыќ ќауіпсіздікті жєне халыќтыњ денсаулыѓын саќтауды, ластауѓа жол бермеуді, экологиялыќ ж‰йелердіњ т±раќты ж±мыс істеуін, табиѓи ресурстарды молыќтыруды жєне ±тымды пайдалануды ќамтамасыз етуге арналуы керек. Ќоршаѓан ортаѓа жєне адам денсаулыѓына келтірілетін н±сќау ќоршаѓан ортаны ластау немесе тірі организмдер мен адамныњ ауруын, ж±тауын немесе ќырылуын табиѓи ресурстардыњ сарќылуын саќталуын реттеп отыру шарт.
Ќоршаѓан ортаны ластау лимиттері ластаѓыш заттардыњ, µндіріс пен т±тыну ќалдыќтарыныњ жалпы т‰су кµлемініњ, сондай-аќ ќоршаѓан ортаѓа єсер ететін шудыњ, тербелісті магнит µрістері мен µзге де зиянды физикалыќ ыќпалдар шектеулі болуы керек. Ќоршаѓан ортаны ластау квотасы наќты пайдаланушыѓа белгілі бір мерзімге берілуі керек. Онда жер ќойнауынан µнімніњ шыѓарылуы, тасталуы, нормативті µнімніњ ќуат, кµлік жєне басќа нысандарѓа бірлігіне шаќќандаѓы атмосферадаѓы су объектілеріне зиянды заттардыњ тµгілуі, басќа да технологиялыќ процестер мен жабдыќтардыњ ќозѓалмалы жєне т±раќты кµздерініњ ауа ќабатына зиянды єрекеттері ескерілуі тиіс.
Ластаѓыш заттардыњ шыѓарылуы мен тасталуына жол берілетін шекті нормативтер атмосферадаѓы, су объектілеріне, топыраќќа шыѓарылатындар мен басќа зиянды зарттардыњ табиѓатќа теріс єсері экологиялыќ норматив бойынша сарапталынуы ќажет.
Ќазаќстан Республикасыныњ ќоршаѓан ортаны ќорѓау саласындаѓы зањдарыныњ міндеттері табиѓи ортаныњ сапасын жаќсарту, табиѓи ресурстарды ±тымды пайдалану жєне молыќтыру, зањдыќ пен ќ±ќыќ тєртібін ныѓайту маќсаты – ќоѓам пен табиѓаттыњ µзара іс-ќимыл ќатынастарын реттеуге арналуы тиіс. ЌР ќоршаѓан ортаны ќорѓау туралы зањдары ЌР Конституциясына негізделеді. Ќазаќстан Республикасыныњ нарыќтыќ ќатынастар жаѓдайы т±раќты дамуѓа кµшуі, адамдардыњ ќазіргі жєне болашаќ ±рпаќтардыњ салауатты жєне ќолайлы ќоршаѓан ортаѓа деген ќажеттерін ќанаѓаттандыруды ќоршаѓан ортаныњ єлеуметтік-экономикалыќ міндеттері мен проблемаларын шешу ісімен байланыста ќарастырылуы шарт. Ќоршаѓан ортаны ќорѓау туралы зањныњ орындалмауы жєне оныњ б±зылуына жол беру ымырасыздыќ болып табылады. Сондыќтан мемлекет белгілеген экологиялыќ зањдардыњ орындалуын д±рыс жолѓа ќою ‰шін, экологиялыќ білім дењгейін арттыру маќсатында жас ±рпаќќа экологиялыќ тєлім-тєрбие беру керек.
Ќоршаѓан ортаѓа жєне халыќтыњ денсаулыѓына єсерді баѓалау жєне жобалауда баѓдарламалыќ ќ±жаттар ескерілуі тиіс. Ал, ж±мыс істеп т±рѓан кєсіпорындардыњ зияндыќ єрекеттерін республикалыќ жєне облыстыќ арнайы мемлекеттік мекемелер жєне атќарушы кєсіпорын ж±мыс істейтін аймаќта т±ратын азаматтар ќоѓамдыќ белсенділіктерініњ, сондай-аќ кєсіпорынныњ µзініњ бастамасы бойынша ЌР-ныњ ќоршаѓан ортаны ќорѓау саласындаѓы орталыќ атќарушы органы ќорѓау саласындаѓы орталыќ атќарушы органымен оныњ жергілікті бµлімдерініњ шешімдері бойынша ж‰реді.
“Ќоршаѓан ортаны ќорѓау туралы” Зањ 86-баптыњ талаптарыныњ негізге ала отырып, ќоршаѓан ортаны ќорѓау туралы зањдарын б±зу салдарынан ќоршаѓан ортаѓа, адамдардыњ денсаулыѓына , ±йымдардыњ, азаматтардыњ немесе мемлекеттіњ м‰лкіне зиян келтіпген зањды жєне жеке т±лѓалар ќолданып ж‰рген зањдарѓа сєйкес зиянды µтеуге міндетті.
Сондыќтан ќоршаѓан ортаны ќорѓау туралы зањдардын б±зуѓа байланысты азаматтыќ істерді ќараѓан кезде соттардыњ зиянды зардаптардыњ басталѓандыѓы туралы айѓаќќа беретін мєн-жайларды міндетті тєртіп пен айќындап алѓаны, сондай-аќ зиян келтірушіні, кінєніњ жєне себептік байланыстыњ бар-жоќтыѓын шараларды ќолдаѓаны жµн.
Ќоршаѓаны ортаѓа жєне халыќтыќ денсаулыѓына келтірілетін залалдыњ ќ±нын баѓалау кезінде, сондай-аќ тараптар берген есепті тексеру ‰шін соттар ќоршаѓан ортаныњ єрбір наќты объектісіне ќатысты белгіленген нормативтер мен келісімді баѓаны ќолданылады.
“Ќоршаѓан ортаны ќорѓау” Зањыныњ 13-бабына сєйкес ЌР-да табиѓи ресурстар жалпы не арнайы табиѓат пайдалану ќ±ќыѓында болады.
Айталыќ, “Ќоршаѓан ортаны ќорѓау туралы” Зањыныњ
29-бабына сєйкес ќоршаѓан ортаны ластау тµлемдерініњ ставкасын ЌР Табиѓи ресурстар жєне ќоршаѓан ортаны ќорѓау министірлігініњ келісімі бойынша жыл сайын бекітілген лимиттер шегінде облыстардыњ (Астана, Алматы ќалаларыныњ) єкімдері бекітілді. Ќоршаѓан ортаны белгіленген лимититтен тыс ластанѓаны ‰шін аќы бекітілген нормативтік ставканыњ еселенген мµлшерінде алынады, сонымен бірге белгіленген нормативтерден асып кеткені ‰шін µндіріліп алынатын тµлемдердіњ еселенуі ЌР табиѓи ресурстар жєне ќоршаѓан ортаны ќорѓау министірлігі бекіткен єдєс бойынша белгіленеді.
ЌР экология министірлігі 1995 жылы 21 маусымда бекіткен Табиѓат ќорѓау зањдарын б±зудан табиѓи ортаѓа келтірген залалды белгілеудіњ уаќытына, тєртібіне сєйкес тµгінділердіњ белгіленген нормативтерден асып кеткендігін айѓаќтайтын µлшемдер мен талдаулар алѓашќы тексеруге дейінгі кезењге ќолданылуы, біраќ ол 3 айдан аспауѓа тиіс.
АЌМОЛА ОБЛЫСЫНДА ЌОРШАЃАН ОРТАНЫ ЌОРЃАУ ЖАЃДАЙЫ
Ќ.Ќабди±лы.,- техника ѓылымдарыныњ кандидаты
Маженов С.,- «Кµкше» университеті
экология факультетінің 4-курс студенті
Жер бетіндегі тіршілікке керекті элементтер мен табиғи ресурстар негізі – Ауа. Табиғатты, қоршаған ортаны қорғау аспектілерінің сан қырлы болып келетіні аян. Сол көп аспектілердің ішінде қоршаған ортадағы атмосфералық ауаның тазалығы мен сапасы ерекше орын алады. Ал оның ғылыми және практикалық мән – маңызы ең алдымен адам өмірінің, тыныс тіршілігінің басты қайнар көзі болуымен бағаланады. Ол сонымен бірге жануарлар мен өсімдік дүниесінің тіршілігінің ең қажетті факторы. Атмосфералық ауа бұларға қоса қуат көздерін, азық – түлік, шикізат қорларын, басқада материалдық игіліктерді алудағы технологиялық процестердің де негізі, бастауы болатыны ақиқат.
Мөлшерден тыс зиянды қалдықтар, улы газ, басқада залалды химиялық қоспалар ауаны шамадан тыс ластап, биоресурстардың, жанды дүниелердің тыныс – тіршілігіне елеулі әсер етеді.
Көміртегінің қос тотығы (СО2 көмірқышқыл газы) - атмосферадағы газдың ең басты құрамдас бөлігі, яғни өсімдік жануарлар, адам тіршілігінде маңызды рөл атқарады. Адамдар шарушылықта атмосфераны дұрыс пайдаланбауынан табиғи тепе – теңдік бұзылып, атмосферадағы СО2 шоғырлануы көбейюде.
Көкшетау қаласы Ақмола облысы орталығы, өзінің географиялық
жағдайы әртүрлі пішіндегі шағын қырқалардан, аласа таулар мен ұсақ төбелі жазықтан тұратын Қазақстан зонасы. Шоқының жан – жағының жиегіне жиналған түтін, тұман және шаң –тозаң адам ағзасына зиянды әсер етеді.
2000 жылы қала бойынша атмосфераға зиянды заттардың шамамен 14 тоннасы шығарылды. Соның ішінде қатты заттар –1,1 мың т., ал автокөліктен шығатыны шамамен 7 мың т.
Атмосфералық СО2 концентрациясы жоғарлауда, яғни атмосфералық ауада 2005 жылы СО2 – 20% көтерілуі мүмкін деген болжам бар. Атмосфералық ауаны ең негізгі ластаушы заттардың көзі болып СО2 (44%), NО2 (20%), СН2 (28 %) табылады. Қазіргі уақытта атмосфералық ауаның ластануының ең өзекті мәселесінің бірі болып отырған автомобильдік көліктен бөлініп шыққан улы заттар.
Бұл мәселе Ақмола облысы үшін өте маңызды. Ақмола облысының территориясы 147 мың шаршы шақырым (147 км2), халқы 837,4 мың адам. Ақмола облысында халықтың орташа орналасу тығыздығы 1 шаршы шақырымға (1 км2) 5,7 адамнан келеді.
Ақмола облысы ішкі істер бөлімінің жол департаментінің диагностика бекетінің мәліметі бойынша 2001 жылдың есебімен авто көліктердің улылығын тексергенде заңды тұлғада 3852 дана автокөлік тексерілген, оның ішінде 43,2 % мемлекеттік талапқа сай, ал жеке тұлғалардан 130496 дана автокөлік тексерілген, оның ішінде 28% автокөлік мемлекеттік талапқа сай.
2002ж. Ақмола облысы бойынша 103632 дана автокөлік тіркелген, оның ішіне кіретіндер 64107 жеңіл көлік, 22783 жүк көлігі, 2646 автобус, 14093 мотоцикл, облыстың аймағы арқылы 66600 дана автокөлік өтеді. Олар атмосфералық ауаға 26513т. улы заттар бөліп шығарады, ал жалпы улы заттардың көлемі 43% .
Қоршаған ортаны қорғау жергілікті басқармасы, сонымен қатар мемлекеттік автоинспекция инспекторлары өзінің арнайы құралдарымен газ анықтайтын аспап (газоанализатор), түтін өлшегіштермен (дымомер) ауаның жағдайын бақылап отырады. Облыс бойынша атмосфералық ауа ластануының негізгі көзі автокөлік болып табылады. Әсіресе аудандарда авто көліктерге бақылау жүргізу кезінде өзінің арнайы құралдарының саны жағынан жетіспеушілік көп кездеседі.
Көкшетау қаласында ең көп автокөлік кездесетін көшелер орталық көшелер: М.Горький, Абай к-сі, М. Ауезов к-сі, Аблай-хан даңғылы.
Орташа есеппен ең көп жүретін жүк машиналары мына көшелерде көрсетілген: Ш.Валиханов және М.Ауезов к-сі. Зиянды концентрация заттары : СО, NO, CN, Hm, альдегиттер , күйе, бұл көшелерде зиянды заттар бірнеше есеге дейін көтеріледі. Көміртегі тотығы, көмірқышқыл газы, қорғасын қоспасы және көбіне автокөліктің моторынан бөлініп шыққан газ ауада ауыр, сондықтан олар жер бетіне жиналады. Тротуармен қыдырып жүрген балалар үлкен адамдарға қарағанда зиянды заттарды көп жұтады.
Жылжымалы көздерден бөліп шығарған
ауаны ластаушылар
| № | Қалалар | 1996 ж. | 1997ж | 1998ж | 1999 ж. | 2000 ж. | 2001 1ж/ж |
| 1 | Облыс | 47,4 | 47,8 | 42,8 | 25,4 | 25,5 | 12,6 |
| 2 | Кокшетау | 10,1 | 10,1 | 10,1 | 7,9 | 7,7 | 0,25 |
| 3 | Щучинск | 6,0 | 5,7 | 5,7 | 3,6 | 3,5 | 0,11 |
| 4 | Степногорск | 6,8 | 6,8 | 6,8 | 4,3 | 4,3 | 0,14 |
| 5 | Акколь | 4,5 | 4,5 | 4,5 | 2,1 | 2,2 | 0,07 |
| 6 | Макинск | 2,0 | 2,0 | 2,0 | 0,9 | 0,9 | 0,03 |
| 7 | Атбасар. | 4,0 | 4,0 | 4,0 | 1,2 | 1,4 | 0,05 |
| 8 | Ерейментау | 2,5 | 2,5 | 2,5 | 1,2 | 1,1 | 0,04 |
| 9 | Т.Б. аудандар | | 12,2 | 7,2 | 4,2 | 4,4 | 11,9 |
| Жылжымалы көздердің әсерінен ластанған ауаның динамикасы (мың тонна) | | ||||||
Қорғасын (Pb) қоспасы қан гемоглобинмен қосылып оттегіні мүшелерге енгізуге кедергі жасайды. Жоғарыда көрсетіліп кеткен көше тұрғындары, тексеріс бойынша көбінесе жолда жұмыс істейтін адамдар, жол департаментінің инспекторлары 2-3 есе артық өткір респиратор ауруымен ауырады, сонымен қатар көз ауруымен, әртүрлі аллергиялық аурулармен ауырады. Зиянды заттардың бөлініп шығу көлемін азайту талабы:
1) Әр автокөліктен атмосфераға бөлініп шығатын мөлшерін азайту.
2) Бензин құрамындағы зиянды химиялық заттарды азайту.
3) Арнайы нейтрализациялау арқылы өнделген газдың майын алу.
4) Жол жағдайын жақсарту және оның үстіңгі жабық қабатының сапасын жақсарту.
5) Қаланың ішінде автокөліктің жылдамдығын сағатына 60 км қозғалыспен ұйымдастыру.
Қолданған әдебиеттер.
1. «Экологиялық жаршы » 2002 ж.
2. «Көкшетау газеті» 2003ж.
3. «Егемен Қазақстан»2003ж.