Ііі халықаралық «Сейтен тағылымдары» ғылыми-практикалық конференциясының материалдары
| Вид материала | Документы |
- С. Л. Сауытбеков туралы ќысќаша маѓл±мат, 6313.58kb.
- Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары 27-28 қазан 2011 жыл, 5466.7kb.
- Парат министрлігі л. Н. Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті, 8635.57kb.
- Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, 5310.66kb.
- Э40 дамуы": халықаралық ғылыми-практикалық конференция = "Современные проблемы экологии, 289.52kb.
- Программа международной научно-практической конференции «независимости казахстана, 406.39kb.
- Iii халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция Қазақстан Республикасы, Павлодар, 412.06kb.
- «Болашақ» халықаралық стипендиясына ғылыми тағлымдамадан өтетін үміткерлер тапсыратын, 92.29kb.
- А. А. Аскаров Жетекші ұйым: Е. Бөкетов атындағы Қарағанды, 1312.01kb.
- А. А. Аскаров Жетекші ұйым: Е. Бөкетов атындағы Қарағанды, 1211.8kb.
БАЛА ТЄРБИЕЛЕУДІЊ ХАЛЫЌТЫЌ ТЄСІЛДЕРІ
Ќ.Ќабдыразаќ±лы.,-ѓалым-педагог, МХР, Баян ¤лгий
Халыќ педагогикасында жастарѓа адамгершілік, аќыл-ой, эстетикалыќ жєне дене тєрбиесін беруде сан-салалы тєрбие тетіктері мен амалдарын ќолданѓан. Б±л тєсілдер мен амалдардыњ мазм±ны тєрбиелеудіњ халыќтыќ ќаѓидаларына негізделеді. Мєселен, тєрбиелеудіњ негізгі ќаѓидаларыныњ бірі ретінде балаѓа деген ыстыќ ыќылас, адамдыќ мейірім, кісілік, адамдыќ ниетпен ќарау кµзќарасы ±сынылатындыќтан тєрбиелеуде сол мазм±нды тєсілдер басты ќолданылады.
- Аќыл-кењес беру. Кµпті кµрген кµнелер, кµп ой т‰йген кемењгер ±рпаќ кейінгілерді жањсаќ ќадамдардан саќтандырушылар, ќателіктен ќаќпайлаушылар, мінін т‰зеушілер, жаќсылыќќа жетелеушілер. ¤йткені, олар аѓаттыќтыњ, ањќаулыќтыњ, білместіктіњ не екенін жаќсы ањдайды, аныќ біледі, µздері кешкен опыќ-µкініштердіњ ќайталауын ќаламайды. Б±л дєст‰р арнаулы тєрбие орыны болмаѓан µткен заманнан к‰ні б‰гінге дейін жалѓасып келеді. «Аќылыњ болса, аќылѓа ер» деп ќазаќ атамыз жасќа аќыл-кењеске ќ±лаќ асуды ескертсе, «Алдыњѓы жаќсы артќы жаќсыѓа тєлім айтпаса, ел болѓаны ќайсы» - деп ‰лкенніњ парызын айќын кµрсетеді. Себебі, «жас - ќарттыќтыњ кµзі, ќарт – жастыќтыњ тезі» ѓой.
- ‡лгі-µнеге кµрсету. Ќазаќ тєрбиеде ‰лгі-µнеге ыќпалын µте жоѓары баѓалайды. Ата-ана, аѓайын-туыс, таныс-жегжат, ауылдас-кµрші, ќ±рбы-ќ±рдас µнегесі бала тєрбиесіне к‰шті єсер ететіндігін µте дєл кµрсетеді. Халыќ педагогикасында м±ны «¤негелі дана жоќ жерде, µнерлі бала жоќ», «µнеге к‰ші µлшеусіз», «»аѓаштан аѓаш рењ алады, адамнан адам тєлім алады деу арќылы т±жырымдаѓан.
Сондыќтан, бала тєрбиесіне єсер етуші барлыќ д‰ние µнегелі, игілі болсын. ¤мір тєжірибесі бай, т‰йгені мол жандардан ‰лгі алсањ, ‰йреніп кµрсењ, сен де жаќсы азамат боларыњ.
- ‡йрету, кµрсету. Ќазаќтар ќандай бір білім мен тєрбиені балаѓа ќолма – ќол кµрсету, кµрсете отырып ‰йретуді басшылыќ еткен. Мєселен, ењбек даѓдыларын ‰йрету, кестеші, µрмекші, етікші, ‰йші, баќташы-малшы, т.б. істі єуелі µзі істеп, кейін ќадаѓалап отырып, балаѓа µз бетінше істеткен. Айталыќ, ‰лкенді сыйлау, кєріні ќ±рметтеу, ќонаќ ќабылдау, к‰ту, жєне аттандыру єдеттерін де кµрсету арќылы ±ќтырып ‰йреткен. Ќазаќтыњ «кµре-кµре кµсем болады» дейтіні осы.
- Т‰сіндіріп, тоќыту, жаттыќтыру. Халќымыз айтып ‰йретіп, кµрсетіп ±ќтырумен ѓана шектелмеген. Ќандай бір єдеп, єдет, даѓдыныњ шынайы мєнін т‰сіндіріп оны ойѓа тоќытады. Кішкентайлар єдепті бір ќылыќ жасаса оны ‰немі ќайталататын, жаттыќтыратын. Мєселен, тілі жања шыќќан нєресте «Сау болыњыз», «рахмет» деп бір рет айтса, оны єке-шешесі, аѓайын-туысы «меніњ ќолымы су ќ±йшы», «апања шай алып бер» деу арќылы осы даѓдыларды ойѓа тоќытып отырѓан. Сондыќтан ќазаќ «оќу т‰бі - тоќу» десе, ќазаќтыњ ±лы педагогы Ы. Алтынсарин: «Кел, балалар, оќылыќ, оќыѓанды кµњілге ыќыласпен тоќылыќ!» - дейді.
5. Салыстыру, ќ±лаќ ќаѓыс ету. «Ауылдасына ќарап, азаматын таны» дейді халќымыз. ¤зіњді, µз жан д‰ниењді µзгелермен салыстырып, барып білу тиімді єдіс, ±тымды ‰рдіс жєне кµз ашќаннан кµз ж±мѓанѓа дейін ќажетті де пайдалы даѓды. М±ны пайдаланудыњ жµн-жосыѓын єр жастаѓы балаѓа, ±ланѓа, жеткіншекке, жігітке ‰йтрете білу жєне оны ќолдана білу ‰лкендерге парыз. Мысалы, «µзіњнен кішкене пєленді ќарашы, µзіњмен бірдей т‰генді ќарашы, мына аѓањ, ана єпкењ ќандай еді» деп салыстырып, ќ±лаќќаѓыс ету µте жиі ќолданылады. Б±л єсіресе, оѓаш ќылыќ пен мінезге ескерту керек болѓан жаѓдайда керек. «Ќызым саѓан айтам, келінім сен тыњда» деген пікірдіњ де бір маѓнасы осында.
«АТАМЕКЕН» БАЃДАРЛАМАСЫНЫЊ «Т¤РТ Т‡ЛІК» БАЃЫТЫ БОЙЫНША Ж‡РГІЗІЛЕТІН ЄДІСТЕМЕЛІК Ж¦МЫСТАР
Сүйеубаева Б., - Тереңөзек кенті,
№ 25 орта мектеп директоры, Қызылорда
«Төрт түлік» Бағытын жүзеге асыру барысында, бірінші – шығармашылық топ құрылады, екіншіден – Бағытты оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай үш бірлестік анықталады, үшіншіден – Бағытты кешенді түрде жүзеге асырудың жоспары жасалады.
- Шығармашылық топ немесе «Атамекен Ордасы»
Топ мектептегі тәлім-тәрбие жұмысының орталығы болып табылады. Алдымен Бағытты жүзеге асырушы оқушылардың жас ерекшеліктері мен мүмкіндіктеріне негізделген тиімді тәрбие жүйесінің жоспары жасалады. Жұмысты одан єрі үйлестіру барысында топ:
- Бағыттың жұмыс жоспарын айқындап, арнайы хабарлама жасайды;
- Бағыттың елтаңбасын белгілейді, оның қандай сыныптарға бөлінгенін және атқарылатын жұмыстардың мөлшерін, есеп беру мерзімдерін белгілейді;
- Жергілікті жерлердегі еңбек науқаны, ауыл шаруашылығы, басқа да көмек қажет ететін кәсіпорындардың, фермалардың, егістік аймағының, шопандардың қыстауларын белгіліп, картаға түсіреді, еңбек жорықтарын ұйымдастыру жоспарын құрастырады;
- Негізгі іс-әрекеттер:
- Әр бірлестіктерге жекелеген тапсырмалар беру:
- Топ басшыларын сайлау және еңбек жорықтарына шығуға дайындау;
- Көзге түскен белсенді оқушыларды мадақтау:
- Бағыт бойынша болашақтағы ауқымды жұмыстарды жоспарлау
- «Төрт түлік» бағыты бойынша кешенді тәлім-тәрбие жұмысы
Қыркүйек
Төрт түлік атаулары туралы жазылған әңгімелер
«Төрт түлік мал – табиғаттың берекесі» атты бүкілмектептік ойын-сайыс
Күз мезгілі кезіндегі малдарды күтіп баптау
Күзеу туралы жалпы түсінік
Қазан
Жылқы малы туралы жалпы түсінік
Жылқы иесі – Қамбар ата туралы этномифологиялық әңгімелер
Жылқы жануарын күтіп-баптау, жасын ажырату, етін мүшелеу
Күз айларындағы ауылшаруашылығының ерекшеліктері
Қараша
Қой малы туралы түсінік
Қой мен ешкі шаруашылығының тұрмыс пен экономикадағы рөлі
Қой мен ешкі терісінен жасалатын заттар
Қой мен ешкі төлдері және оларды бағып қағу дәстүрлері
Желтоқсан
Түйе малы және оның қысқаша тарихы
Түйе өсірушілердің салттары
Қазақстандағы түйе асырайтын аймақтар
Түйенің сүтінен дайындалатын сусындар
Шығармашылық топ аталмыш жоба негізінде «Төрт түлік» Бағыты бойынша жылдық жоспарды жасап шығады.
Жылдық жоспарды әрбір сыныптың жоспары негізінде түзген дұрыс. Оның себебі, атқарылған жұмыстарды жыл аяғында қорытындылау барысында, әр сыныптың шығармашылық есебі мен жұмыс нәтижелерін айқындауға мүмкіндік береді. Осы жұмыстармен қоса «төрт түлік малға» қатысты дүниелерді пәнаралық байланыстар негізінде пайдаланған азбар. Ол үшін география, биология, дүниетану, зоология пәндерінің мұғалімдерімен қарым-қатынас жасай отырып, білім стандартына қосымша атқарылатын іс-шараларды жоспарлау керек.
Осы ретте мектептегі тәрбие жұмыстарын жандандыру барысында сыныптан тыс жұмыстарға үлкен назар аудару керек. Оған мектептегі оқушылар ұйымдарының шығармашылық-ізденімпаздық жұмыстары жатады.
Оқушылар ұйымы «Төрт түлік» Бағытын жүзеге асыру барысында мынадай ауқымды іс-шаралар атқарған жөн:
- Жергілікті жердің территориясында орналасқан малшы ауылдарды, ауылшаруашылық нысандарын, мал фермалары мен қыстауларын, агроөнеркәсіптік кешендер және басқа экономикалық маңызы бар нысандардың топографиялық картасын жасау;
- Шопан ауылдарына мәдени-шығармашылық экспедиция ұйымдастыру мақсатынды өнерпаз-шығармашыл белсенді оқушылар ұжымын құру;
- «Төрт түлік» Бағытын кешенді түрде жүзеге асыру мақсатында әр түрлі шығармашылық іс-шаралар ( видео-фото материалдар жинастыру, тәрбие сағаттарының тиімді өткізу жобаларын жасау, еңбек ардагерлерімен кездесулер өткізу т.б.)
- Қазақ халқының және басқа халықтардың мал шаруашылығына қатысты дәстүрлері, ырым-сырымдары, аңыз-әңгімелері, ғылыми-зерттеу жұмыстары туралы деректер жинастыру;
- Республикалық, аймақтық, облысаралық, ауыларалық «Жас төлшілер» слеттерін өткізу, озық тәжірибелер алмасу;
- Бүкілмектептік «Төрт түлік» атты танымдық ойын-сайыс ұйымдастыру;
Әдебиеттер
«Атамекен» Бағдарламасы.,- Егемен Қазақстан, 26 тамыз 1991 жыл
Ұлттық энциклопедия.,- А, 5 томдық, 1998
География животных.,- М, 1970
Хайуанаттар туралы халық ертегілері.,- құр.С.Қасқабасов,А, Ғылым, 1979
Ә.Жақыпов.,- Түйе өсірушілердің түсіндірме сөздігі,А,Қайнар, 1989
МЕКТЕП ПРАКТИКАСЫНА ЭКОЛОГИЯ НЕГІЗДЕРІН ЕНДІРУ
Әмірбек Ә.А.,- профессор
Байсейітова А.,- аспирант, Шымкент
Табиғат – адамға қажет, баға жетпес байлық. Ол-ырыс пен мол қазынаның қайнар көзі. Табиғат біздің санамыздан тыс тірек болып тұрған болмыс, әсем дүние. Шыр етіп дүниеге келген жері мен кіндік қаны тамған киелі топырағы қандай адамды болмасын ойландырмай қоймайды.
Табиғаттан ғажайып, одан сұлу, одан бай алуан түрлі жаратылған, оған тең келер ешнәрсе жоқ. Адам баласы табиғат құшағында тіршілік етіп, өмір сүреді. Жануарлар, өсімдіктер дүниесі судағы тіршілік жанды-жансыздардың бәрі адамзат тіршілігімен кіндіктес. Табиғаттың қилы сырлары, қойнауындағы бар байлығы адам игілігі, тіршілік үшін жаралған. Тіршілік көзінің төрт түрі бар: су, жер, ауа, күн.
Жер – қасиетті атау. Жер – адамзаттың мәңгі мекені, ортақ үйі. Жер адамның асыраушысы, сол үшін адамның жерге деген көзқарасы, махаббаты, қадірі мен құрметі, жанашырлығы, аялы алақаны ерекше.
Ендеше осы ортақ үйімізге жанашыр жүрек, қамқор қол керек. Бұл кеудесінде жаны бар әрбір азаматтың ақ адал борышы.
«Сулы жер – нулы жер», «Жылап жүріп арық тазаласаң, күліп жүріп су ішесің » деген халық сөздеріндегі – сусыз өмір жоқ, суды пайдаланбай ешбір халық шаруашылығы алға баспайды. Сол себепті халық суды өмір нәрі, денсаулық кепілі деп санайды.
Қай қоғамның болмасын басты байлығы – адам. Ал, сол байлықтың ұзақ ғұмыр кешіп, жалғасын табуы үшін ағзасына мықтылық пен беріктік, қалыпты ырғағы, деніне саулық керек. Осы денсаулықтың ең басты кепілдерінің бірі – қоршаған ортаның тіршілікке керек ауаның, судағы тұтынатын азық-түліктің экологиялық тазалығы. Былайша айтқанда – жанның да, тәннің де тазалығы денсаулыққа кепіл бола алады.
Барлық адамдар экологиялық таза, қаіпсіз ортада өмір сүруге құштар. Олар жан-жақты әлеуметтік қызмет көрсетуін қалайды. Қоршаған ортамыздың жақсы болуы, табиғаттың өз қалпынеда сақталуы, жердің, судың, ауаның радиациялық заттармен уланбауы жалпы тіршілік мекені – Жер планетасының бүлінбеуі қазіргі жанашырлық жұмыстарымызға байланысты.
Экологиялық қауіпсіздік – ұлттық қауіпсіздік деп тегін айтылмаған ғой. Сондықтан елді, жерді, туған өлкемізді ластамай, таза сақтауға оны келер ұрпаққа табиғи қалпында қалдыруға тырысқанымыз жөн. Біз табиғаттың бір бөлшегіміз, одан өзімізді бөліп алып қарауымызға еш болмайды. Егеменді ел, дербес мемлекет болған күннен бастап кеңес одағы кезінде әртүрлі экологиялық апаттарға ұшыраған кең байтақ жерімізге қорғау, қалпына келтіру сияқты кезек күттірмейтін мәселелерге үкімет және аьалған проблемалар саласындағы мекемелер мен жауапты қызметкерлер тарапынан көп көңіл бөлінуде.
Табиғатымызды таза, көркем, байқазыналар қалпында сақтап қалу үшін жоғары оқу орындарында оқитын студенттер қауымына экологиялық білім берудің маңызы зор. Атамыз қазақ қоршаған ортаны «Табиғат – тал бесігің» деп бекерге айтпаған. Ендеше экологиялық білім берудің негізгі мақсаты қоршаған ортаны қалыпты жағдайда сақтауға жеке азаматтардың жауапкершілік сезімдерін арттыру, әрбір адамды экологиялық сапалылыққа тәрбиелеу. Экологиялық проблеманың туу көзі - әлеуметтік-экономикалық факторлар. Экологиялық білім – табиғат қорғау саясаты және білім беру жүйесінің насихаттаушысы. Қоршаған ортаның күннен-күнгн ластануы және улануы нәтижесінде адамның денсаулығына зиян келтіретін, сондай-ақ төтенше экологиялық жағдай аймағында жасалынған әрекеттер туралы ғылыми мәліметтер беріледі.
Экологияда бір-бірінен бөле-жара қарайтын маңызды буын, басты сала – негізгі тақырып деген болмайды, болуға тиісті емес. Бізді қоршаған ортада, тіршілік мекені табиғат қойнауы ортақ үйіміз – Жер планетасының бетінде бәрі де, бір-бірімен тығыз, үйлесімді байланысты. Сол үйлесімді – сол өзгерістерді, дамуды, қарым-қатынасты терең білу керек. Қазіргі таңда экология мәселесі барлық тұрғыдан алып қарағанда бүгінгі күннің көкейкесті мәселесі болып отыр. Барлық әлем болып күрескенімізге қарамастан бұл проблема әлі де өзекті күйінде қалып келеді. Республикамызда ерекше қорғауға алынған табиғаты сұлу, әсем өлкелер аз емес. Бірақ оларды кім қорғайды деген сұрақ туындайды.
Табиғат пен адам егіз. Ал адам сол табиғатта өмір сүреді. Адамға табиғатсыз өмір жоқ. Табиғат адам үшін керекті болса, неге адам табиғатты барынша қорғамайды?
Егер сол адам ойланса, табиғатқа, қоршаған ортаға зиян тигізгенін түсінсе – олай істемес еді. Әрине, барлық адамдар осындай деп айтуға болмайды. Азған, тозған, жер, лас өзен – көл, қуарған дала, ауру-сырқау адам, осының бәрі – біздің еліміздің экологиялық құзар шыңның басында тұрғанын көрсетеді. Оның үстіне бізде халықтың экологиялық сауаты нашар. Бұған ҚР Президенті Н.Назарбаевтың «Қазіргі адам өлімінің 20 пайызына тікелей экологиялық ахуал кінәлі» деуі куә.
Ал, қоршаған ортаны бұдан әрі күйзелтуімізге жол бермеуіміз керек. Ол үшін әрбір аймақтағы тұрғындардың экологиялық сауатын арттыру керек. Қазіргі таңда ауа қандай қажет болса, экологиялық білім сол ауамен бірдей қажет.
Біздің елімізде адамдардың құқыќтық білімін көтеру, елбасының стратегиялық бағдарламасын насихаттауда атқарылып келе жатқан жұмыстар өте мардымсыз. Егер халықтың белгілі бір саладағы білімі нашар болса, онда бұл салада сөз қозғаудың өзі бекер. Ал, халықты сауаттандыру үшін экология сабағын орта мектептің әр класына енгізу қажет.
Бастауыш мектеп оқушыларын былай қойғанда, бесінші кластан бастап экология пәнін аптасына бір сағат оқытқан жөн. Орта мектепті бітірушілер экология пәнінен емтихан тапсыруы тиіс. Олай болса, мектепте экология пәнін жүргізуге болады. Сабаққа жергілікті жердегі экологиялық проблемаларға арналған тақырыптар да ендірілуі керек. Алайда, кейбір мектептерде, тек өз облыс көлеміндегі материалдар оқытумен шектелсе, ондай жағдайда оқушының алатын білімі жеткіліксіз болар еді. Сол себепті «Экологиялық білім мен тәрбие беру» тұжырымдамасын басшылыққа алғанымыз жөн.
Экология тақырыбын насихаттауда бұрын істеліп келе жатқан жұмыстың өзі соңғы кезде саябырсып кетті.
«Ойды ой қозғайды» демекші, болашақ табиғатты қорғаушы экологтар ретінде орта мектептегі білім және жастардың тағдырлары бізді ойландыруы керек. Жастардың бәрі бірдей жоғары білім болмаса да, орта білім алуы міндет. Сондықтан мектеп қабырғасында жүрген жастарға қосымша мамандық беру жұмысы қолға алынуы керек. Ол үшін аудандық және облыстық білім бөлімдерінде жасалған бағдарламаларға кәсіби-техникалық білім жүйелерін енгізу керек. Сонымен қатар арнайы кәсіби техникалық орта білім беретін арнайы оқу орындарын ауылды жерлерде ашқан жөн.
Осыны айта келіп, келешегімізді, болашағымызды ойласақ – экология сабағын мектеп курсынан жүргізу қажет деп санаймыз.
Экологиялық білім беру – оқушыларды жаңа экологиялық сананы, ойлау қабілетін дамытуды, яғни жаңа экологиялық заңдар мен ережелерді, біліктерді, дағдыларды игеруді ғана емес, сонымен қатар дүниеге көзқарас пен адамгершілік құқықтық сапаларын қалыптастырып, экологиялық мәдениетке тәрбиелеуді мақсат ету. Республикадағы шиленіскен экологиялық жағдай химиялық-экологиялық білім беруді алдыңғы қатарлы мәселелер қатарына қосамыз.
Сондықтан - әр сабақты түсіндіре отырып, оны экологиямен байланыстыру арқылы оқушыларды қоршаған ортаны таза ұстап, табиғатты аялауға баулимыз.
СЕЙТЕН ТАЃЫЛЫМДАРЫНА ТАЛДАУ
Закариянов Е.,- ардагер-±стаз, Никольское ауылы,
Айыртау ауданы
С.Сауытбеков Ќазаќ СССР-іне ењбек сіњірген м±ѓалім, аќын, жазушы, араб жєне шыѓыс тіллерін зерттеуші, ѓалым, єрі физик, математик, суретші жєне ќоѓам ќайраткері, соѓыс ардагері, 15 тілді мењгерген.
Ќазаќ ССР Жоѓары Советі Президиумыныњ грамотасыныњ, Ќазаќ ССР Халыќ аѓарту ісініњ ‰здігі белгісі, Ќ±рмет Белгісі Ордені, т.б. ќ±рмет грамоталарыныњ иегері.
«Республикалыќ дєрежедегі дербес зейнеткер атаѓымен ењбек демалысына шыќќаннан кейін де он екі жыл Алматыдаѓы ±лттыќ каітапхананыњ сирек кездесетін кітаптар мен ќолжазбалар бµлімінде ѓылыми ж±мыспен айналысып, 2206 кітаптыњ ±зын-ырѓасын ±ѓындырар т‰сінік жасап, тєржімалады. Б±л ењбегі б‰гінде жастарѓа керек. Оннан астам кітаптары басылып шыќты. Газет, журналдарда шыќќан ењбегінде сан жоќ.
Б‰гінде Солт‰стік Ќазаќстан газетініњ «Сарѓайѓан беттер сыр шертеді» деген таќырыппен шежіре-деректі жинаѓан µлкетанушы Ќайролла М±ќанов С.Сауытбековтыњ 8 маќаласын атап µтті.
Жуырда 9- маќаласы, 1977 ж. 19.11.№232 «40 жылдыњ ќырќасындаѓы жол» (Ленин ауданындаѓы Ленин орта мектебі туралы)
Меніњше, Сейтен м±расын єлі зерттеу керек. М±хамедрахим мен Серік сияќты зиялы зерттеушілердіњ ж±мыстары алда сияќты.
Сейтен жµнінде кµптеген академик, жазушылар, аќындар ќалам тартќаны белгілі. Соныњ ішінде Сєбит М±ќановтыњ «¦стаздардыњ ±стазы», Кєкішевтіњ «¦лы М±ѓалім», академик Аманжол Ќошановтыњ «Єкемдей болѓан жан еді», М±хтар Маѓауинніњ 1950-1960 жылдардаѓы діні мен рухы «таза адамдардыњ бірі болѓан» деген баѓалары µте орынды. Сейтекењ 90 жасќа келгенше ќаламы ќолдан т‰спеген ѓой, ол туралы былай депті.
Саќтадым µнерменен таѓатымды,
Т‰зедім тірліктегі аѓатымды.
¦стаздыќ ењбек еттім 50 жылдай,
Жан емен бос µткізген саѓатымды.
Міне, 50 жыл м±ѓалім, 30 жыл директор болѓан Сейтекењніњ аталмыш сµзінен байќауѓа болады.
Сауытбеков «¦стаздардыњ ±стазы» бола т±ра ±стаздарѓа µлењмен былай дейді:
Єріптесім, мінсіз мењгер пєніњді,
Кµп ізденіп, шыњда ‰немі єліњді.
‡йреткеніњ ±йып ќалса санада,
Шєкіртіње сыйлаѓаныњ нєріњді.
Єр оќытушыны µз пєнін жетік білуге шаќырады.
Таѓыда (шєкіртті) оќушыны анасындай аяла деп:
Шєкіртті кем с‰ймесењ анасынан,
Ењбекте µткендейсіњ ауыр сыннан.
Ќ±штарлыќ к‰ш-жігерді аямасањ,
Шолпандайсыњ ж±лдыздар арасынан.- дей келе, болашаѓы балаѓа ыќылас, с‰йіспеншілік білдір дейді.
Бала десем балќиды ыстыќ ж‰рек,
Кµрмедім оѓан басќа баќыт тілеп.
Бала маѓан кµктегі к‰н тєрізді,
Тіршілік д‰ниесіне болѓан тірек.
Ењ соњында Сейтекењ арман-маќсатын µлењмен былай тамамдайды:
Елім ‰шін асыл ењбек етсем деп,
Армандадым сол сертіме жетсем деп.
Елемедім егделіктіњ еркін де,
Б±л фєниден абыроймен µтсем деп.
Меніњше, арманы орындалѓан сияќты. Кµптеген оќытушылар Сейтекењніњ кітаптарын, єдістемесін µз ж±мысына пайдалануда., кµптеген студенттер 2206 кітаптардыњ т‰сінігін пайдалануда, ІІІ Халыќаралыќ «Сейтен таѓылымдары» ѓылыми-практикалыќ конференция µтіп жатыр, естеліктер жазуда.
¤лді деп айтуѓа бола ма? ¤лмейт±ѓын артына сµз ќалдырѓан, деп Абай атамыз айтќандай Сейтен таѓылымы єлі шарыќтауда.
Ќ±ранда жєне Пайѓамбарымыздыњ бір мыњ бір хадистерінде артында ‰лгі ±рпаќ ќалдырѓан адамдарды ќ±дай жарылќайды дегендей, артында ќалѓан ±рпаќтары еліміздіњ ‰лгілі, с‰йікті, с‰йкімді азаматтары меніњше ж±маќќа барады деп ойлаймын.
Енді µзімді таныстыра кетейін, жасым 79 да, Ќазаќстан Республикасыныњ ерекше сіњірген ењбегі ‰шін зейнет аќы алатын зейнеткермін.
ЌР ењбек сіњірген халыќќа білім беру ќызметкері деген Ќ±рметті атаќтыњ, Кењестер Одаѓыныњ халыќ аѓарту ісініњ озыќ ќызметкері значогініњ иегерімін.
СОКП медалімен, ЌЌП-ныњ Орталыќ комитетініњ , республикалыќ, облыстыќ, аудандыќ оќу бµлімдерініњ ќ±рмет грамотасымен марапатталѓанмын.
28 жыл ауылдыќ, 8 жыл аудандыќ, 2 жыл облыстыќ кењестіњ депутаттыѓына сайландым.
1941-1945 жылдары соѓыс (тыл) ардагерімін. Міне, осыны маќтану ‰шін емес, Сейтекењніњ маѓан ‰лкен демеу, ќамќоршы болды, ќолдады, аќыл-кењесін берді.
«Меніњ µмірге келіп, жер басып ж‰руіме себепші болѓан – ата-анам, ол бойыма ќанат бітіріп, жерден биіктеп µсіп шыѓуыма себепші болѓан - ±стазым» деген екен шыѓыстыњ бір данышпаны. Ол былай болды:
1953 жылы Ќараѓандыныњ оќытушылар институтын бітіргеннен кейін Алматыныњ педагогикалыќ институтына т‰спекші болып Алматыѓа бару ‰шін Кµкшетаудан поезѓа билет алсам, онда Сейтекењ отыр екен. Б±рын маќалаларын газеттерден, журналдардан оќитынмын. Біраќ кµрген жоќпын. Таныстыќ, білістік. Оќуѓа бара жатќанымды , Солт‰стіктен Алматыѓа ќабылдамайтынын айтып едім, «мен саѓан кµмектесейін, ¤тебаев деген жігіт сырттай оќу ісініњ директоры. Меніњ жаќсы жолдасым»- дегені бар ѓой. Ќуанышымда шек жоќ. Кµптеген аќыл-кењесін айтты.
Алматыѓа келгесін хат жазып берді, не жазѓанын оќымадым.
¤тебаев мені 4-курсына алып, жатаќхана бергізді, ќашан бітіргенімше ќамќор болды. Бірде кабинетіне шаќырып, оѓан сєлем айтты (Сейтен екенін білдім) деп жылы ж‰збен амандасып, шыѓарып салды.
Содан былай 2-3 рет лекциясында болдым, газет-журналдардан маќалаларын ‰збей оќып отырдым, барлыќ ењбектерін оќып , µз ж±мыстарыма пайдаландым.К‰йеу баласы Жанат ќасым жайлы да оќыдым.
Академик Аманжол Ќошанов «Єкемдей болѓан жан еді» дегендей мен аѓамдай болѓан жан еді десем артыќ болмас еді.
М±хамедрахим Ќ±рсабаевтыњ «Сейтен ѓибраты ћєм ±лттыќ педагогика» ѓылыми-монографиялыќ ењбегінде жаќсы жазылѓан.
Меніњше, оны ќайталаудыњ ќажеті жоќ сияќты. Меніњ айтайын дегенім µз тєжірибемде, ж±мыс істеген жерлерімде ќалай пайдаланѓанымныњ 5-6 мысалын келтірейін деп ойладым.
Жастардыњ бойына ќазаќтыњ салт-дєст‰рін, рухани уызын сіњіруді ойлаѓан Пифагор деген єулие «жаќсы зањыњ болѓанша, жаќсы єдет-ѓ±рпыњ болсын» дегендей Сейтен ќазаќтыњ ±лттыќ тєрбиесіне кµп кµњіл бµлген, сондыќтан мен Сейтенді ылѓи таныстырумен болдым.
1954 жылдан бастап С.Сауытбековтыњ µмірбаянымен жєне ењбектерімен жыл сайын µтетін тамыз айындаѓы аудандыќ м±ѓалімдер жиналысында , мектепаралыќ, мектептіњ єдістемелік отырыстарында таныстырып отырдым.
Мектептіњ оќу-тєрбие жоспарына сыныптар жетекшілерініњ тєрбие жоспарына жыл сайын бір тарау етіп енгіздім. Мектеп м±ѓалімдеріне сабаќта, сабаќтан тыс ж±мыстарында пайдалану керектігін ескерттім жєне ашыќ сабаќта, µзім ќатынасќан сабаќта м±ѓалімдердіњ пайдаланѓандарына кµз жеткіздім.
Мектептіњ «Сµнбес ж±лдыздар» б±рышында Сауытбековті, Ыбырай мен Абай ќатарлас орналастырдым.
Аудан орталыѓындаѓы µз м±ражайыма орналастырдым.
Дµњгелек стол ±йымдастырдым. ¤з сабаѓым да, басќа м±ѓалімдер сабаќтарында ретінше келтіріп отырдыќ. Мысалы: Тарих сабаѓында Абай, Ыбырай, Шоќанды оќыѓанда Сейтенді ќосу керек деп ойлаймын.
Ќысќасы: Єр м±ѓалім µзініњ шыѓармашылыѓына байланысты єдебиетті, тіл сабаќтарын айтпаѓанда есепте-бастауыш сыныптыњ немесе Ана тілі сабаѓында пайдаланѓан жµн.
Мен ата-аналар жиналысында Сейтенніњ 6-7 жастаѓы балаларѓа арналѓан тапсырма , ќазаќтыњ тыйым сµздерінен мысалдар келтіріп отырѓан к‰ндерім болды. Кейбір ата-аналар кµшіріп алуѓа с±рады.¤з ќатесын µзі білген кісі, 40 адамѓа тµрелік ете алады дегендейін, оќушылар µздері жауап берсе , жеміс болады деген оймен балалар ‰йде 4-5 с±раќќа жауапты «неге» дегенге жазбаша жазып єкелуді ‰йреттім.
Ќайнатпаѓан су ішпе, Неге?
¤тірік сµйлеме. Неге?
Мешкей болма, неге?
¤тірік-µсек айтпа. (Абай).
Сейтенніњ µз мектебінде билер алќасын ќ±рѓан мен ауданда , облыста оќушылардыњ µзін-µзі басќару лекциясын оќып, облыс мектебіне ‰лгі еткен. Єр мектеп єр т‰рлі. Президент сайлайды.
Отан ,ел, туѓан жер. Сейтен жолы.
- Ботай ежелгі мекен
- Ботай м±ражайы
- Асыл м±ралар
- Ата-баба шежіресі бойынша- конкурс.
¦рпаќ байланысы.
Сейтен ќайтыс болар алдында , кµз ж±марда меніњ балаларым ѓалым, оќымысты болады деуі єр адамѓа ой салып, ѓылым д‰ниесіне ителмелейді.
Ойын-сауыќ µткізу- єсіресе, маќал-мєтел, жаќсы мінез-ќ±лыќты оќушылар туралы маќал-мєтелдер, мінез-ќ±лќы тµмен оќушыларѓа арналѓан маќал-мєтелдерді пайдаланѓан жµн.
М: ¤згеніњ мінін білесіњ,
¤зіњде мін боп ‰рмесін.
Оќушылардыњ экологиялыќ мєдениетін ќалыптастыру жµнінде кµп ж±мыстарды Сейтеннен ‰лгі алдым.
- Жас натуралистер клубын ќ±ру.
- Гербарий жасау.
- Ќ±с жєне жануарлар µсіру.
Атамекен баѓдарламасы бойынша:
Балалардыњ шыѓармашылыќ ќасиеттерін дамыту, тєрбиелеу, ашу.
-этнографиялыќ ж±мыс ж‰ргізу.(Б±л жµнінде Сейтекењ поезда кµп айтып еді).
-Газетке конкурсар жариялау (Батырларды 1700-1735, билерді, асыл м±ралар жайлы).
Ќ±ран сµзі- ќ±рбан сµзі. Діни-рухани, Имандылыќ таќырыбы. Сейтен жазѓаны кµп. Алтынсарин µзініњ «М±сылмандар т±тќасында»: «Пєнденіњ кµњілінде болатын пиѓыл екі т‰рлі болады. Біреуі кµркем, бірі б±зыќ» -десе, Сейтен жаѓымды –жаѓымсыз дейді. Екеуі де аят пен хадиске тартады.
М.Ќ±рсабаевтыњ «Сейтен єлемі жєне ±лттыќ педагогика» ѓылыми-монографиялыќ ењбегі соќырѓа таяќ ±статќандай, єсіресе Сейтенніњ ењбектерімен т‰гел танысќан педагогке пайдасы зор.
Онда с±раќтар 28, єр біреуінде 5-10 с±раќтар жєне 22 кесте .
Меніњ ќосатыным:
- Алматы, Кµкшетау, Петропавл ќалаларына м±ражай орналастыру.
- «Асыл м±ра» Петропавлда ж±мыс істейді. Сонда орналастыру.
- Петропавл, Сергеев ауданында кµше атын беру.
- Білім жєне ѓылым министрлігіне, облыстыќ білім департаментіне, м±ѓалімдер білімін жетілдіру институтына жєне облыс, аудан єкімдеріне ±сыныс беру. Єсіресе, тµсбелгі, ж‰лде, стипендия жµнінде.