Ііі халықаралық «Сейтен тағылымдары» ғылыми-практикалық конференциясының материалдары

Вид материала

Документы

Содержание Білім беру ж‡йесін жања технологияѓа к¤шіру – уаќыт талабы Єке арманы -- ¤релі істе ¤неге Осыларды с‡й Пайдаланѓан єдебиеттер

Подобный материал:

• С. Л. Сауытбеков туралы ќысќаша маѓл±мат, 6313.58kb.
• Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары 27-28 қазан 2011 жыл, 5466.7kb.
• Парат министрлігі л. Н. Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті, 8635.57kb.
• Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, 5310.66kb.
• Э40 дамуы": халықаралық ғылыми-практикалық конференция = "Современные проблемы экологии, 289.52kb.
• Программа международной научно-практической конференции «независимости казахстана, 406.39kb.
• Iii халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция Қазақстан Республикасы, Павлодар, 412.06kb.
• «Болашақ» халықаралық стипендиясына ғылыми тағлымдамадан өтетін үміткерлер тапсыратын, 92.29kb.
• А. А. Аскаров Жетекші ұйым: Е. Бөкетов атындағы Қарағанды, 1312.01kb.
• А. А. Аскаров Жетекші ұйым: Е. Бөкетов атындағы Қарағанды, 1211.8kb.

БІЛІМ БЕРУ Ж‡ЙЕСІН ЖАЊА ТЕХНОЛОГИЯЃА К¤ШІРУ – УАЌЫТ ТАЛАБЫ

Нұрсейітов Ш.Ш.,- профессор, «Сейхун»

академиясының проректоры, Қызылорда


«Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білімді дамыту тұжырымдамасы» баспасөзде жарық көріп, көпшілік талқылауға алып, өз ұсыныстарын айтуда. Жақында Үкімет осы тұжырымдаманы ұсыныстар мен ескертулерді ендіріп, өңделген жобасын мақұлдады. Енді білек сыбанып, сол тұжырымдаманы іске асыруға осы бастан кірісу қажет.

Қазіргі кезде Қазақстан нарықтық экономикалық ел деп танылып отыр. Аз ғана уақыттың ішінде экономикада жақсы табыстарға жетіп дамушылық болғанымен, білім мен ғылым саласында артта қалушылық орын алып отыр. Сол артқа қалушылық біздің мамандарымыздың жақсы дамыған технологиялар мен техниканы игеріп кетуге кері әсерін тигізуде. Техникасы мен технологиясы дамымаған мемлекет – экономикада жақсы көрсеткіштерге төтеп беру үшін үнемі алға қарай дамып отыру керек. Міне, осы стратегиялық талаптарға сай атқарылатын жұмыс – бұл білім беру саласын реформалау.

Тұжырымдама бойынша білім беру жүйесі негізгі сатылардан тұрады:

• мектепке дейінгі тәрбие білім;
  
• орта білім;
  
• орта білімнен кейінгі білім;
  
• жоғары білім;
  
• жоғары оқудан кейінгі білім;
  

Мектепке дейінгі тәрбие мен білім 6 жасқа дейін балалар бақшасында, мектеп базасында, балалар үйінде, арнаулы мектеп-интернаттарда жүргізіледі. Орта білім баланы 6 жастан оқытып, 12 жылдық мектеп базасында жүзеге асырылады. Ұсынылып отырған орта білім моделі 4+6+2. Осы он екі жылдық орта білім бағдарламасы үш сатыдан тұрады.

Біріншісі – бастауыш білім 1-4 сынып оқушылары жатады.

Екінші сатыға – 5-10 сынып оқушылары жатады.

Осы алты жылдық оқуда оқушы негізгі орта білім алып, тұлға ретінде қалыптасып, кәсіптік бағдар алады. Кейбір негізгі пәндерді тереңдетіп оқып, өзіне қажет еткен біілім саласы бағдарламасы бойынша таңдап алуға үйренеді.

Орта білімнің үшінші сатысына 11-12 сыныптар жатады.

Соңғы екі жылда оқушылар кәсіптік білімге даярлықтан өтеді. Ал ауылдық жерлерде жаңа типті бағдарлық мектеп-интернаттар ашылмақшы.

Техникалық және кәсіптік білім алудың оқу мерзімі 2 жыл. Егер оқушы жоғарғы білікті маман болғысы келмесе, тағы бір жыл оқытылады. Кәсіптік және техникалық оқу орындарының жұмыс бағыты жаңа техника мен технологияны меңгерген жаңа нарық заманына сай жұмысшы мамандар даярлау болып табылады. Бұл саладағы оқудың сапасын білу үшін дайындалған маманның білімі мен біліктілігін тексеретін тәуелсіз жүйе керек екендігі тұжырымдамада айтылған.

Орта білім берудің мәні мен мазмұнының өзгеруіне байланысты мектептердегі оқу жүйесін қайта құру қажет. Жоспарлық-нормативтік құжаттардан бастап оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар қайта жасалады. Ең негізгісі жаңаша оқыта білетін мұғалім мамандарды даярлау керек. Олар жаңа технологиялық оқыту әдістемесімен қатар информатикалық оқуды және жаңа заманға сай тәрбие әдістерін меңгеруі тиіс.

Орта білім беру – ең күрделі, ең негізгі білім беру сатысы болып табылады. Орта білімді дұрыс меңгермеген әрі қарай жоғары білім алуға қабілеті жетпейді. Сол себепті бұл білім беру сатысы – бірыңғай мемлекеттік аттестация жүргізумен аяқталады. Аттестациялаудың қазіргі ұсынылып отырған түрі Бірыңғай ұлттық тестілеу болып табылады. Орта білімнен кейінгі кәсіптік білімге негізінен орта буын білікті мамандар даярлау жатады. Бұл мамандар қызмет көрсету, басқару және техникалық көмекті ұйымдастыруды қамтамасыз ететін деңгейде даярланады. Оқыған кезде студенттер кәсіптік біліммен қатар әлеуметтік-гуманитарлық, жаратылыстану ғылыми пәндерін оқып, егер жоғары оқуды бакалавриатта жалғастырғысы келсе, үшінші курстан қабылданады.

Егер студент тереңдетіп оқытатын бағдарламамен оқитын болса, оқу мерзімі тағы 6 айға ұзартылады. Бұл кезде студент біліктілігін арттыру орталықтарында білім алуы мүмкін. Орталықтар мекемеде, фирмаларда, қайта даярлау және біліктілік көтеру орталықтарында болады.

Қазіргі уақытта жоғары білім алуға жаңа сапа мен статус беру қажет. Жоғарғы білім ғылыми зерттеу, халық шаруашылығын жаңаша ойлай алатын, жаңа технологияларды меңгерген, информациялық тәсілдерден хабары мол мамандар даярлауға бағытталған болу керек.

Жоғарғы оқудың мақсаты: қоғамды, мемлекетті және жеке тұлғаны қанағаттандыратын білім беру. Сонымен қатар әр адам өзіне қажетті біілім саласын керегінше таңдауға қол жеткізу.

Жоғарғы оқу орнындағы білім – бакалаврлық білім болып алынады. Ол төрт жылдық мерзімді қамтиды, сабақ кредиттік технология бойынша жүргізіледі және белгілі бір типтік жоспар мен бағдарлама бойынша мамандыққа дайындайды. Оқу мемлекеттік қорытынды аттестациямен, белгілі бір сала бакалавры академиялық дәрежесін берумен аяқталады.

Жоғарғы оқудан кейінгі білім магистратура мен докторантурадан тұрады. Магистратура үш бағытта дайындық жүргізеді:

• әкімшілік және менеджмент;
  
• ғылыми және ғылыми-педагогикалық;
  
• аралас бейімдік;
  

Магистратуралық дайындық оқу бағдарламаларына негізделіп, ғылыми-методикалық бағытта тереңдетіліп, мамандандырылып оқытылады. Магистратура бітіргендерге магистр атағы беріледі, олар докторантураға оқуын жалғастыруға рұқсат алады.

Докторантура – білім берудің ең соңғы сатысы болып есептеледі. Оның мақсаты жоғары білікті ғылыми-педагогикалық мамандар даярлау болып табылады. Докторантура бағдарламасымен білім алған, докторлық диссертация қорғағандарға философия докторы (PhD) дәрежесі беріледі. Докторантура оқу мерзімі 3 жыл. Бұл бағыт жастардың білім алуға ынтасын арттырып, академиялық доктор дәрежесін алатындардың жас шамаларының төмендеуіне ықпал етеді.

Осы тұжырымдаманы қалай іске асыруға болатындығына талдау жасайық:

• барлық білім системасын қайта құру керек;
  
• оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар жаңадан жазылу қажет;
  
• мектептер мен оқу орындары қайта жарақталып, материалдық және техникалық базалары жаңартылуы керек;
  
• мектепке дейінгі оқу мен тәрбие мекемелерін құру;
  
• жоғары оқу орындарын басқаруды жетілдіру;
  
• магистратура мен докторантураға база жасау;
  
• оқу процесіне жаңа технология мен ақпараттарды пайдалануды енгізу;
  
• тұжырымдаманы іске асыру үшін қаржылық және мамандармен қамтамасыз ету;
  

Жоғарыда аталған іс-шаралар жоспарлы түрде орындалып отырса, 2010 жылы жаңа тұжырымдама бойынша білім беруге болады. Бірақ, келешекті болжаудан бұрын қазіргі білім беруді жан-жақты талдап, кемшіліктері мен жетістіктерін көре білуіміз керек.

Мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеуді іске асыратын мекеме – балабақшалар әлдеқашан қолды болып кеткен. Қалғандары саусақпен санарлық, тұжырымдаманың талаптарын орындауға шамалары келмейді. Мектепке дейінгі оқу мен тәрбиені жүргізуді – мектептің атқаруы екіталай. Сондықтан бала 6 жастан 1-сыныпқа баратын болса, балабақша сияқты тәрбие орындарын 3-4 жылда қалпына келтіріп, мемлекет қамқорлығына алыну керек. Дайындықтан өткен бала мектепте үлгеріп кетеді.

Мектепте үлгеріміне қарай сыныптан сыныпқа көшіру тәжірибесі қолданылғаны жөн. Үлгермеген бала бір сыныпта екі немесе үш жылға дейін болатын болу керек. Бірақ бұл тәжірибе бастауыш сыныптан кейін қолданған дұрыс сияқты. Он екі жылдық білім беруге мектептердің қазіргі жағдайы сай келмейді. Оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар, лабораториялар, компьютерлер және басқа оқуға қажетті нәрселер жетіспейді. Оларды қайта жарақтандыру мен толықтыруға қыруар қаржы керек.

Мектепте алған білім сапасын бірыңғай ұлттық тестілеу әдісімен тексереміз деу дұрыс емес сияқты. Тестілеу – білім сапасын бағалау үшін емес, алдын-ала бала қабілетін байқау үшін қолдану қажет. Бала бір пәннен екінші пәнге өту үшін 2-3 сағат психологиялық дайындық керек.

Жоғарғы оқу орны – маман даярлауда ерекше бағаланады. Қазіргі ұсынылып отырған бакалавриат моделі барлық жоғарғы оқу орындарына тура келеді деп айта қою қиын. Себебі – техникалық оқу орындарында маман даярлау, гуманитарлық мамандықтарға қарағанда күрделірек, ұзақ және көптеген ғылым саласын меңгеруі тиіс.

Тұжырымдаманы іске асырудың жолы – кредитті технология деп, қазір сол оқыту әдісіне жаппай көшу қолға алынып жатыр. Басқа елдерде қолданылып жүрген тәжірибелерді тереңірек зерттеп, Қазақстан халқының сана-сезіміне, менталитетіне лайық оқыту технологиясын қолданған дұрыс. Немесе ұсынылып отырған технологиялардың жақсы жағын алып, өзіміздікін қосып, ұлттық оқыту технологиясын ұсынған жөн болар еді.

Қазіргі кезде жоғарғы оқу орны білім мен ғылым беруден диплом беретін орынға айналып отыр. Сондықтан олар дайындаған мамандар жұмыс орнын таба алмай жүр. Оқу орындары студенттерге терең фундаментальді білім берсе, білім өзінің құндылығы мен қолданбалығын 10-15 жылға дейін жоймайды. Мамандар өз мамандығы бойынша еңбек етуге қол жеткізеді.

Жоғарғы оқу орнын басқаруды жетілдіру туралы ұсыныстар негізінен студенттердің құқығын кеңейтіп, оқу орнын басқаруға тікелей қатыстыруды қарастырады. Ол тек студенттерді қатыстырумен шектелмей басқару органдарына өзгерістер енгізуді қажет етеді. Ректор мен басқару аппаратын сайлау және тағы басқа ұсыныстар бар.

Қызылорда «Сейхун» академиясы гуманитарлық мамандықтарға маман дайындайтын оқу орны болғандықтан тұжырымдаманы талқылап, оны орындауға алғышарттар жасау үстінде. Кредиттік технологиямен маман даярлауға алдағы жылда көшеді. Жаңа стандарт, оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар, ақпараттық технологиямен оқу процесін қамтамасыз ету үшін жұмыс жүргізілуде. Профессорлық-оқытушы кадрлар біліктілігін арттыру курстарында оқып, академияда ғылыми-әдістемелік семинар өткізілуде.

Қаазақстан Республикасында 2015 жылға дейін білімді дамыту Тұжырымдамасы Үкіметте мақұлданды. Енді нақты бағдарламалар мен ұсыныстарды қаржылық және материалдық тұрғыдан қамтамасыз ету шешілсе, тұжырымдама іске асады деп сенеміз.

Әдебиеттер:

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту Тұжырымдамасы, Егемен Қазақстан, № 332-333, 26.12.2003 жыл

Құлекеев Ж.,- Білім беруді дамыту: Жаңа кезең жаңа талаптар, Егемен Қазақстан, № 4-5, 6.01.2004 жыл

Құсайынов А.,- «Бұрынғы мен бүгінгіні таластырып жүріп, болашағымызды жоғалтып алмасақ игі», Заң газеті, 26.12.2003 жыл.


ЄКЕ АРМАНЫ -- ¤РЕЛІ ІСТЕ ¤НЕГЕ

Молѓаждаров Ќ. К., - филология ѓылымдарыныњ

кандидаты, доцент, «Кµкше» университеті

Сейтен Лиман±лы Сауытбеков - ќазаќ халќыныњ болашаќ таѓдырын арќалап, µрге с‰йреген аяулы азамат. Ол кµпшілік зиялы ќауымѓа ќазаќтыњ біртуар перзенттері Ѓ.М‰сірепов пен С.М±ќановтыњ “Халыќ ±стазы” жєне сыншы ѓалым Т.Кєкіш±лыныњ “¦лы м±ѓалім” деген атауларымен танымал. Єрине, ењбегіне ќарай ±лаѓатты ±стаз, ардагер аќын, батагµй ќария, шебер жазушы т.б ардаќты атауларѓа кенде емес. Шындыѓында, ењ бірінші шєкірт ж‰регіне білім н±рын себе білген аѓартушы-педагог ретінде тарихымызда µшпестей із ќалдырды. ¦стаздыќ жолда толаѓай тењіздей ±лы істерін жас кезінен бастап, µмірініњ соњына дейін ‰збей жалѓастырѓан µткен ѓасырымыздыњ алѓашќы педагогтарыныњ бірі немесе Ы.Алтынсарин салып кеткен сара жолды жалѓастырушы ізбасары десек артыќ айтќандыќ болмас.

¤релі де µнегелі ±стаздыњ б±л жолды тањдауына єкесі - Лиман Сауытбеков єсер еткен жєне ќамќорлыќ жасаѓан. Естелік ењбегінде берілгендей єкесі -- т‰рікше, парсыша, арабша хат таныѓан, сауатты адам. Алѓашќы ±стазы да єкесі болѓан. Сонымен ќатар 15 тілді білуіне ынта-жігерін оятќан да єкесі -- Лиман Сауытбеков. Єкесінен 5 жыл ескіше оќыѓаннан кейін, 1 жыл орысша бастауыш мектепті бітірген. Кµп тілді мењгере бастауы негізі бала кезден болса керек. Ол полиглот болу арќасында, жаќсы аудармашы болып біраз д‰ниелердіњ бетін ашты. Араб-парсы тілдерінен енген “‰дда (‰дда емес - уєлдє-с‰ю, с‰йсіну), бєйітсымал (бєйітсымал емес - бєйтсымаќ-µлењсымаќ)”¹ т.б біршама сµздерге тілші ѓалымдай кµњілге ќонымды талдаулар жасаѓан. Оѓан дєлел Серік Сапар±лыныњ “Сейтен таѓылымы” атты ењбегінде кµрсетілгендей 2206 шыѓыс тілдерінде жазылѓан кітаптыњ ќысќаша мазм±нын ќазаќ тіліне аударып, карточкалар тізбегін жасаѓандыѓы сµз етіледі. Б±л жµнінде ±лттыќ кітапхананыњ сирек кездесетін кітаптар мен ќолжазбалар бµлімініњ бас саќтаушысы Набат Асќарбекова былай дейді: “15-ке тарта тіл білетін бесаспап маман б±л к‰нде жоќ. Университеттен келетін мамандар кµп болса бір-екі немесе бір-аќ шетел тілін біледі. Ал єрбір тіл маманын жеке-жеке ќызметке алуѓа м‰мкіндік, штат жоќ. Сейтен аѓай сирек кездесетін аса білікті адам еді. Б‰гінде ондай адамды іздеп таба алмайсыз...” ².

Єке балаѓа єрќашан сын кµзбен ќарайтыны белгілі. Данышпан Ќ±нанбай да Абайды сын кµзінен бір алмаѓан. Ыбырайды да атасы Балќожа би зеректігін байќап:

“‡міт еткен кµзімніњ н±ры балам,

Жаныња жєрдем берсін хаќ-таѓалам.

Атањ м±нда анањмен есен-аман,

С‰йіп сєлем жазады б‰гін саѓан!

Сабаќќа кµњіл бµлсењ басыларсыњ.

Атањды саѓындым деп асыѓасыњ,

Ата-анањды µнер білсењ асырарсыњ,

Надан боп білмей ќалсањ аћ ±рарсыњ”-деп хат арќылы тєрбиелеп, рухтандырып, жігерлендіріп отырѓан.

С.Сауытбековтыњ оќу-ењбек жолын алѓашќы халыќ аѓартушы-педагог Ы.Алтынсаринмен салыстырсаќ, бір ќараѓанда ±ќсас келетін тєрізді. Ал таѓдыр жаѓынан келетін болсаќ µзіндік ерекшеліктері бар екені сµзсіз. ±лы м±ѓалімді де єкесі зеректігін байќап, “Сен малѓа бармайсыњ, сабаќ аласыњ” деп о баста-аќ айтќан болатын. Тіпті µмірдіњ ењ бір ќиын кезењінде де баласыныњ алањдамай оќуын жалѓастырѓанын ќалап еді. Оны баласына жазѓан соњѓы хатынан аныќ байќауѓа болады.

“Аман-есенбісіњ, ботам! Алањ болса д±рыс оќымас деп уайым-ќайѓы жазбайтын едім. Енді шындыќты жазуѓа таѓдыр мєжб‰р етті.Ел басына зілзала пайда болды. Атадан ±л, анадан ќыз айырылѓан заман туды. Талай абзал азамат аштан µлді. ‡лкен аѓањ Ілияс та ќазаѓа ±шырады. Н±рѓали екеуміз ќабірін екі к‰н ќазып, єзер жерледік...

Адал дєм дегенде, 16 килограмм астыѓымыз ќалѓан. “Жеті жанныњ ќарап отырѓан дєннен жалѓыз п±т нєрін бермеймін” деп таласќан анањныњ аќб±рымын ќорлап, тартып єкетті. Ендігі сеніп отырѓанымыз соѓым терісініњ тµрттен бірі. Єжењніњ, тµрт іні-ќарындасыњныњ аяќтарына ісік кірді. Н±рѓалиѓа “к‰ніњді кµр” деп р±ќсат еттік. Ол кеткелі 20 к‰н, єлі хабар-ошар жоќ. Б±л меніњ соњњы хатым болуы да ыќтимал. Ќол созуѓа шамањ келмесе, баќ±л бол ќ±лыным! Біздер саѓан ризамыз...”³.

Шіркін, асыл єкеніњ арманы µмірініњ таѓдыр-тауќыметінен де биік т±рѓан жоќ па?! Не деген ѓажап!!!

С.Сауытбеков осы хаттан кейін оќуын тастап, еліне оралады. Келген беттен-аќ ќоѓамдыќ іске ќызу араласады. Сµйтіп оны білімділігіне, шираќтыѓына, адалдыѓына ќарап 24 жасында оќу ісініњ мењгерушісі етіп таѓайындайды. Аѓартушы-педагогтыќ ењбек жолымен бірге, шаруашылыќ істерді де адал атќарады. Екінші д‰ниеж‰зілік соѓысќа ќатысып, одан аман-есен оралѓаннан кейін де тынымсыз ењбек етеді. Соныњ нєтижесінде шыѓармашылыќ жаќтан ‰лкен табыстарѓа жете бастайды. Енді сол єке арманыныњ µрелі істерінен кейін туындаѓан µнегелі µрлеріне аяќ басып кµрелік.

“Халыќ ±стазы”, “±лы м±ѓалім” атанѓан Сейтен Сауытбеков халќымызды білім б±лаѓымен сусындатып, µзге мєдениетті елдердіњ ќатарына ќосуѓа бойындаѓы бар к‰ш-ќуатын, білімін сарќа ж±мсады. Б±л баѓытта тыњнан жол салып, соѓан б‰кіл саналы µмірін сарп еткен ±лтыныњ ±лтжанды перзенті Сейтен Лиман±лыныњ аѓартушылыќ табыстарына бірден кµшпес б±рын наѓыз елініњ жанашыр патриоты екеніне ќысќаша тоќтала кеткен жµн.

“Теріс мінездерге ќарсы ізгілік таѓылымдары” атты маќаласыныњ “Х±сыттыќ” (к‰ншілдік) бµлімінде: “Ќазаќ халќы сонау 1861 жылдан бері миллиондаѓан келімсектерге ќ±шаќ жайып ќойынын ашты... Орыс ш±райлы жерімізді иемденді. ¤йткені империя солай зањ шыѓарды. Сол кірмелер ќазір ќазаќтыњ µз жерін µзінен ќызѓануды шыѓарды. Зиялы ќауым ондайларѓа аќиќаттыњ не екенін т‰сіндіруде. Баяѓы єміршілердіњ тегі географиялыќ атауларымызды µзгертіп µздерінше айтатын болѓан. Ќазаќтыњ ‰йге кірген жыланѓа аќ ќ±йып шыѓаратын рєсімі бар. Сол сияќты ќызѓаншаќ ќонаќтарѓа ќазаќ мемлекеті с‰т пен ш±батын ќызѓанбауѓа тиіс” деп шындыќты жаза отырып, онымен к‰ресу жолын да байыптаѓан.

Халќыныњ патриот-±стазы балаларѓа арнап єр т‰рлі жанрда µлењ-жырлар мен ертегі, ањыз-єњгімелер, с±раќ-жауаптар мен ж±мбаќтар, маќал-мєтелдер мен жањылтпаштар т.б. шыѓармалар жазды. М±ныњ бєрі балалардыњ жас ерекшеліктері мен ќабылдау м‰мкіндіктеріне сєйкес ќ±рылѓан жєне ой-µрісін дамытуѓа арналѓан. Сонымен ќатар айтылар ойдыњ дєлдігі мен наќтылыѓы, ќонымдылыѓы мен кµркемдік єсерлігі есепке алынѓан. Осы маќсатта ењбекке білікті ±стаз халыќ ауыз єдебиетініњ асыл ‰лгілері мен небір кµркем шешендік сµз н±сќаларын да тањдап-талѓап енгізген. Мєселен, ардагер аќынныњ “Ой маржандары” атты жинаєында 200 тµрттаѓанды наќылдар мен µсиеттер орын алѓан. Екінші сµзбен айтќанда 200 атаумен аталѓан тµрт жолды µлењдер жинаќталып берілген. Єр шумаќтыњ µзіндік тєлім-тєрбиелік мєні мен жасµспірімдердіњ санасын ±ялайтын рухани шуаќтары бар. Мысалы екі-‰шеуін алып кµрелік.

АЌЫЛ

Аќылды адам кµрсетеді µнеге, жіті ќарап жања менен кµнеге

Баќ пен ырыс білімдіге орнайды, жоламайды т‰йсігі жоќ немеге


ОСЫЛАРДЫ С‡Й

Ардаќты ананы с‰й, зерделі баланы с‰й

Ары адал азаматты, асќар таудай аѓаны с‰й


БАТЫЛДЫЌ, БАТЫРЛЫЌ

Жолбарысты жоя алсањ, ќайтпас ќайсар батылсыњ

Нас ќ±лќыњды жоя алсањ, Ќабанбайдай батырсыњ


Автор µзініњ тµл туындыларында немесе µзгертіп µњдеген халыќ ауыз єдебиеті ‰лгілерінде болсын олардыњ тєлім-тєрбиелік, наќыл-насихаттыќ мєніне ерекше кµњіл аударып отырады. Сол арќылы жас буынды адамгершілік пен ізгілікке, єділдік пен єдепке, ењбек пен зейінділікке баулуды кµздейді. Ањыз-єњгімелерініњ мазм±ны кµбі дерлік маќал-мєтелмен т±йыќталып, терењ ой ќалдырады. Басќаша айтќанда белгілі бір маќал-мєтелге сєйкес єњгіме ќ±растырылѓан тєрізді. Мысалы: “Баќыттыњ тотысы” атты єњгіме “±рлыќ т‰бі – ќорлыќ” дегенге сай келсе, “Тік м±рт раббік” атты ертегініњ мазм±ны “Ќорыќќанѓа ќос кµрінер жєне µтіріктіњ арты бір т±там” деген маќал-мєтелдер тµњірегінде µрбіген. Ал “Аќазу арланы” -- µз алдына бір ерекше єњгіме. Жалпы єдебиет єлемінде арландарѓа байланысты М.Єуезовтыњ “Кµксерегі”, Ш.Айтматовтыњ “Жан пидасы”, Д.Лондонныњ “Аќазуы” (Белый клык) т.б біршама прозалыќ шыѓармалар бар. Біз б±ларды саралап, салыстыруды маќсат етпейміз. М±ныњ µзі - бір жеке таќырып немесе жеке ењбек. Сондыќтан “Аќазу арлан” єњгімесінен тек біз бір ѓана кейіпкеріне тоќтала кеткенді жµн кµрдік.

Єњгімеде басты кейіпкердіњ бірі – Саќтан. М±ны алып отырѓан себебіміз: біріншіден, атына заты сай демекші, іс-єрекеті есіміне сєйкес келіп отырады. Екіншіден, оќырманды шатастырмай, ќайта таѓы неден? кімнен? саќтандырады екен деген оймен ќызыќтыра т‰седі. Саќтан алдын-ала барлыѓына болар жайды ескертіп, саќтандырып отырады. Мысалы ќызына: “-Мєреш, мына к‰шік – ќасќыр тегі. Дегенмен, ќатты баќылап ж‰р. Шыќпыртпа шыбыњыњды ќолыњнан тастама. К‰шік жењсе, бµлтірікке болыспа. Бµлтірік басым болса, ањдаусызда таяќпен жасќап жібер”- десе, ж±байына: “-Тек с‰т, нан, аќ ірімшікпен ѓана асырањдар. Кµзіне жас ет пен ќан кµрсете кµрмењдер”-дейді. Автор єњгіменіњ соњына дейін оќиѓаны шиеленістіре отырып, кейіпкерініњ кµрінер орнын дєл тауып отырѓан. Міне, б±л жазушыныњ µзіндік бір єдіс-тєсілі, шеберлігі.

С.Сауытбековтыњ шын мєніндегі жањашыл аќын екенін танытатыны – “Ана таѓдыры”, “Балуан”, “Достыќ жыры”, “Айша”, “Ќашќындар” атты поэмалары. Аталмыш поэмалардыњ ќайсысы болмасын тарихи шыњдыќ. Тіпті оќып отырѓан кез-келген оќырман µмірде болѓан оќиѓалардыњ єдеби жыр т‰рінде берілуі деп т‰сінетін тєрізді. Мысалы “Ана таѓдырын” алып ќарайыќшы. М±нда Жєпен ана бейнесі арќылы бір кездегі басынан кешірген ќазаќ аналарыныњ ќиямет таѓдырын, ащы µмірін айнытпай, µте єсерлі суреттейді.

“Атанды отызында жесір Жєпен,

С‰йікті ері µліп дейтін “Жєкем”.

Ќырылды ќорасаннан бес сєбиі,

Дегендей “ќатал таєдыр неткен жат ењ!”.

Тек ќана Ќабажанынан ќалды ж‰кті,

Айырды таѓдыр жастай абзал ж±пты.

“Сарыныњ” сарќыны деп сыйлаѓан жоќ,

С±м ажал атпал ерді жардан жыќты.”

Ана таѓдырын осы бір екі шумаќ µлењ жолдарынан-аќ байќауѓа болады. Оќиѓа барысында Ана таѓдыры Єже таѓдырына да ±ласады. Аќыры µз балалары, µз немересі б±йырмаѓан соњ, ата дєст‰рімен туыс-аѓайын келінініњ жетім ќалѓан ‰ш баласыныњ біреуін бауырына басады. Ана ж‰регі µмірден ќандай зардап шексе де:

“Еш адам естімесін ана зарын,

Кµрмесін шерден шашы аѓарѓанын.

Сайрасын жыршы ќ±стар µз тілімен,

З±лымдыќ ќорламасын адам арын!

Орнайды сонда ѓана жерге ж±маќ,

Ќайѓырып µксімейді ешкім жылап.

Бозторѓай ќой ‰стіне ж±мыртќалап,

Жаѓылсын жер бетіне к‰ндей шыраќ”³ – деп

жарыќ к‰нмен ќоштасар сєтінде де соњѓы сµзін бейбіт µмірге арнайды. Ана тілегін, ана ж‰регін ‰лкен кµрегендікпен, µткір тілмен, ащы зармен, мейрімді сезіммен жырлата білген абзал аќын-±стаздыњ табысын маќтан т±тасыњ да ѓажайып к‰йге бµленесіњ. Ардагер аќынныњ жан-д‰ниесін т‰сіну ‰шін аќындыќ ќажет емес. ¤йткені ол ќандай шыѓармасы болмасын µте т‰сінікті етіп, бала тілінде, ќарапайым ќазаќ тілінде жазѓан. Сонымен ќатар µмірден алынѓан аќиќат д‰ниелер еді.

С.Сауытбековтыњ келесі “Балуан” поэмасы µзініњ туып µскен ќасиетті жерін суреттеуден басталады. Аќынныњ туѓан жерге деген саѓыныш сезімін маужыраѓан єсем табиѓат кµріністерін жанды сурет арќылы кµз алдыња єкелгенде аныќ байќайсыњ. Одан єрі жыр ауылдыњ, кµлдіњ “Балуан” аталу себебіне кµшеді де, ќилы-ќилы оќиѓаларѓа ±ласады. Біздіњ маќсат – поэмадан ‰зінділер келтіріп, аќынныњ бейнелеу, портрет, тењеу тєрізді айшыќтау т‰рлерін шебер жасайтындыѓына кµз жеткізу. Мысалы жырда Малай балуанныњ бейнесін, портретін былай сомдаѓан:

“Кµргенді ќияпаты ќалдырѓан тањ,

Білеудей б±лшыќ етті, нєн бура сан.

Тµс еті тµњкерілген ќос тегене,

Иыќќа орныќќандай дєл тµрт адам.

Ш‰йдесі шыњыњќылау, б±ѓы мойын,

Білегі бµренедей бейне шойын.

Ќ±рыштай ширатылѓан шомбыл дене,

Азыраќ жасырады с±њѓаќ бойын”.


Ал Ќожаќ балуанныњ бейнесін одан бетер тым єсірелетіп береді:

“Саусаѓы жай адамныњ білегіндей,

Сандары кµпірдіњ сом тіреуіндей.

Бір µжет µлімнен де тайсалмаѓан,

Ж‰регі жолбарыстыњ ж‰регіндей.

Т±п-т±тас иыѓымен бірдей мойын,

Б±лшыќ ет білеуленген шомбыл шойын.

Сомдыѓы ќ±лаш жетпес пеш тєрізді,

Кµрді ж±рт елу с‰йем биік бойын”³.

Поэманы оќып отырѓан кезде ќазаќ халќыныњ эпостыќ жырларындаѓы батырлар бейнесі бір сєт кµз алдыња елестейді. Ќай автор болмасын єр уаќытта келешек ±рпаќќа ‰лгі т±тќан басты кейіпкерін немесе батырын осал жаумен к‰рестіріп немесе жењіл де арзан µмірмен арпалыстырып ќоймайтыны баршаѓа мєлім. Сондыќтан да єр аќынныњ оќиѓа желісін заманыныњ талабына сєйкес ќ±руында, айшыќтау т‰рлерін ќалыптастыруда µзіндік алатын орындары ерекше.

Жалпы аѓартушы-±стаз, аќын, жазушы Сейтен Сауытбековтыњ асыл ќазынасы – жоѓарыда айтылѓан аудармашылыќ ењбек, µлењ-жыр, єњгіме, ертегілерден басќа ањыздар, баталар, µтірік µлењдер, ѓибратнамалар, діни м±ралар, ж±мбаќ-жањылтпаштар, тиым сµздер, мето-анаграммалар т.б. єдеби-мєдени жазба м±раларѓа толы. Б±лардыњ єрќайсысы келешек жасµспірімдерді оќытып тєрбиелеуде пайдасын тигізері сµзсіз. Асыл да абзал жанныњ мєњгіге ќалдырѓан аталмыш єдеби жазба м±ралары єлі де талай ќырларынан танылатына кєміл сенімдіміз. Ендеше ±лы адам т±лѓасы уаќыт µткен сайын биіктей бермек!


ПАЙДАЛАНЃАН ЄДЕБИЕТТЕР

1. С.Сауытбековтыњ ±лттыќ тєлім-тєрбиелік идеяларын мектептегі оќу-тєрбие ж±мыстарына енгізудіњ ѓылыми-єдістемелік жолдары. Кµкшетау-2003ж.
   
2. С.Жетпісќалиев . Сейтен таѓылымы. Кµкшетау –2003ж.
   
3. С.Сауытбеков . Поэмалар, µсиеттер. Кµкшетау –2003ж.