Geum.ru

Б. К. Косаяков к и. н., доцент кафедры философии и культурологии

Вид материалаДокументы
Соңғы сапар
Описание К.И. Сатпаевым доисторических памятников Центрального Казахстана
Подобный материал:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   19

Соңғы сапар

Сан салалы сыры, есепсіз қыры бар өмір жолын өткен кісіге баға бере сөйлеу жеке адам үшін тым ауыр борыш және ондай міндетті атқара қоямын деушілер әзірге бірен-саран болар. Сол себепті біз бұл жолы кұлақта қалған, есте сақталған әңгімелерінің кейбірін ғана қағаз бетіне түсірмекпіз. Бір ғана сапар баяндалмақ.

...Арқадағы ең сұлу да шұрайлы саналатын өңірдің бірі — Баянды аралауға шыққан сапарына ол кісі мені ерте кетті. Қарағанды облысының жер шегінен шыға бере, Баян тауының солтүстік батысындағы Ащы мен Тұщы өзендерінің қосылар құйылысына, Ақкелін деп аталатын төбешік таудың бауырына келіп тоқтадық. Бұл - «Шадыра» совхозының бөлімшесі. Қанекең бұл жерге азғана аялдап, бала кезінде бірге өскен құрбы-құрдастарымен құшақ жая сәлемдесті де, әудем жерде төбесі көрініп тұрған өз атасының қонысын көруге асықты. Дүниеге шыр етіп түскен, қаз тұрған, қыста сырғанақ теуіп, жазда асық ойнап, асыр салған Айырық тауының бауыры ол кісіге соншалық ыстық көрініп кеткенін аңғардық. Машина тізбегі жүйткіп келеді. «Победа» ішінде өзінің сәби шақтағы досы, құрдасы Жұмаш қартпен қатар отыр. Жұмекең Ащының бойьнда өткен әр оқиғаны еске алып, әңгіме шертіп келеді. Қанекең үнсіз. Өңі сұрғылт, қабағы қатыңқы, ойға батқан, салалы кірпік астынан төңірекке қыдыра қараған жанарына ылғал ілінгендей.

-Мынау төбе өзіміз асыр салатын Қарамұрын...

-...Жұмекең шөккен нардай қара тасты нұсқаған сәтте:

-Жұмеке, осы жерге түселік,— деді.

Төбе басына шықтық, шынында созыла сұлаған үлкен қара тас кісі мұрнына ұқсайды екен. Замандастар балалық шағын еске алып, Қарамұрынды ат қып мін-генін, осы төбе басынан сырғанаған итшананың устінде отырып, Ащы өзенінің мұз айдынынан бірақ шығатынын, бір күні екпіндей аққан шананың көршінің терезесіне еніп кеткенін айтысып, күлісті.

Қарамұрынның етегі — Қанекеңнің әкесі Имантай қыстауы. Шикі кірпіштен салынған үйлердің бірі де жоқ, төбешік-төмпешік болып орындары ғана жатыр. Аумақты үйдің орнына ойлана қарап тұрып, Қанекең сабырлы үнмен сөйлеп кетті.

- Мына бір шұңқыр менің бөлмем болатын. Бірінші рет мектепке барарда осы бөлмеден шықтым. Үлкен қалаларда оқып жүріп жазғы демалысқа елге оралғанда, жайлаудан арнай келіп өз бөлмеме кіріп шығатын әдетім болатын. Кейін бұл бөлме отау аталған, тұңғышымыз да осы бөлмеде шыр еткен...

Жұмекең де сөз жарастырып, неше қилы оқиғаны еске салды. Ойын баласының құмарын сарықпайтын, ашыған көжесін қыс бойы үзбейтін Мейіз әжей де еске алынды.

Біз Ащыдан өтіп, бір шақырымдай жердегі Айырық тауының ығындағы Сәтбай атаньщ аулына келдік. Мұнда да совхоз бөлімшесі. Малшылардың тұрғын үйлері жаңадан салынған. Бірінен бірі оқшау салынған ескі үйлердің орындары ғана жатыр. Кезінде әйгілі ағартушының бірі болған Әбікей қыстауын көргенде, бүгінгі астана дәрігерлері Райхан, Раушандар еске алынды. Совхоз қойшысы Шалабай қарт өз үйі жайында әңгіме қозғайды. Қайнағамыз Ғазали, Мағаз атайдың бүркіт бағатын бөлмесін іздеп жүр. Адалдығы мен кіршіксіз ақ көңілдігі осы төңірекке аңыз болған Нұрлан қарт кішкене немересін жетектеп, «қажы атаның орнын көріп келейінші» деп, Сәтекең үйіне қарай беттеді. Қанекең өзі дүниеге келген үйдің құрылысымен таныстырып, Имекеңнің алғашқы отауын төңіректеп жүр. Атасы жайында да талай әңгіме қозғады. Имантайды ата дейтін. Оның себебі ауыл атасы атанған Сәтбай қарт 1904 жылы Қаныштың бес жасында қажыға барған сапарында Меккеде қайтыс болады да, бір ауылдың ендігі үлкені, Сәтбайдың түңдғышы Имантай — ата атанады. Жұртпен бірге балалары да өз әкесін ата дейтін болған. Оның сыртында Қаныш — Имантайдың 56 жасында туған кенжесі. Өз шешесі Әлима 1901 жылы қайтыс болады да, Имантайдың бәйбішесі, бүкіл ауыл балалары «Қара әже» деп еркелейтін, өте мейірібанды, «түнерері бар да, жауары жоқ», тым балажан кісінің баурында өседі.

Сол күні түс ауа ауыл сыртындағы зират басында болдық. Ұзындығы елу, көлденеңі отыз метрлік, қалыңдығы 80 сантиметр, есігі темір шарбақты қорған тұр. Қорғанның екі бұрышында екі құлпытас, бейіттің үстінде мәрмәр плита қойылған. Бұл екі бейіттің бірінде Қаныштың әкесі Имантай, екіншісінде анасы Әлима, құлпытастарда марқұмдардың аты, туған, өлген жылдары бүгінгіше жазылған. Ата-баба зиратын осы қалыпқа келтіру үшін Қанекең өз қаражатын беріп, арнаулы кісі жіберген болатьш. Бүгін ол өз ойының қалай орындалғанын көріп тұр. Ауыл ақсақалдары ескі ырымын жасап, дұғаға кірісті. Ала шапанды, ақ сақалды кісі ұзын сүреге түсіп кетті. Әлден уақытта аяқ талдырып бітті. Бір қалтарыста «бала, шаршаған жоқсың ба, біздің ауылдың қарттары дұғаны ұзақ оқиды»— деп жымиды Қанекең.

Отыз бес жылдан кейін оралған аулына қош айтысып, кейін оралуға ыңғай білдірді ол кісі. Ащыдан машинамен өттік те, Қарамұрынға келгенде машинадан түсіп, бөлімше орталығына шейін жаяу жүрдік. Қанекең, Жұмекең, қастарында мен, өзен бойын қуалай жүріп келеміз. Ол кісілер кезектесіп әңгіме шертеді, мен тыңдаушы. Қарамұрын мен алдымызда тұрған қыстаудың арасы үш шақырымдай. Жер ортасына келгенде, Қанекең мырс етіп күліп жіберіп, әңгіме бастады.

— Мына қыстау Шорманның немересі Зында дейтін кісінің мекені болатын. Малды кісі. Түйесі бірталай еді. Жүні тықыр, сирақтары ұзын, қатқан қара үлегі болатын. Тентек еді. Әсіресе көктемде, келеге түсер кезінде екі көзі от шашып, езуінен көбігі бұрқырап, құйрығын шабақтап, тірі жанды шайнап тастауға құлшы-натын. Әменде сол үлек бір жерде кісендеулі тұратын. Ұмытпасам 1908 жылы Зынданың осы үйінің бір бөлмесінде орыс тілінде оқытатын екі кластық мектеп ашылды. Алғашқы оқушылардың бірі менмін. Біздің ауыл балалары мектепке өзен бойындағы тура жолмен келуге қара үлектен қорқып, қыр астымеи қиғаш жүріп, кейде тайға мініп қатынайтын. Ауылға жарысып кайтуды ойлап, қу баланың бірі «Қара үлек!» дегенде шаба жөнелетінбіз. Мұғаліміміз Григорий Васильевич деген тамаша кісі еді. Қазақ тілінде өлең айтатын, қарттармен кеңес құратын, бірақ класқа кірісімен оның бәрін ұмытып, тек қана орыс тілінде сөйлейтін. Жайда да бізбен орысша сөйлесетін. Жұрт оны «Гриша» деп атап кетті.

Зында қыстауындамыз. Бұл қазір қой қора. Қойшы шалмен Қанекең кұшақ жайып амандасты. Қой өрісте. Бос қораны аралап келеміз. Жөндеу жүмысы басталмапты. Шаруа жайын сөйлесіп келе жатып, ескі үйдің бір бөлмесіне кірдік. Жаңа отыққан кенже козылар күйіс қайтарып маужырасып жатыр.

- Менің алғашқы көрген мектебім осы. Мына көк қозы жатқан жерде мен отыратын кішкене парта тұрушы еді.

Григорий Васильевич алғаш айтқан орысша сөзін де осы бөлмеде естігем...

Бір замандағы соқпаның бір бөлмесінде мұғаліміне қарап жаутаңдаған он бес баланың ішінен академик шығады екен деп кім ойлады екен... Бүгін қозы қора...— деген ойда түрып қалдым.

Қанекең бұл мектепте екі жыл оқып, Павлодардағы төрт жыл оқытатын екі класты мектепті 1914 жылы бітіргенін, онан кейін Семейдегі мұғалімдер семинариясында төрт жыл оқығанын әңгімеледі. Семинарияның төрт жылында Мұхтар Әуезовпен бір класс, бір партада отырғанын, Мұқаңның ол кезде өлең, шағын әңгімелер жазып жүретінін, алғашында өзінің де әдебиетке әуес болғанын, бірақ табиғат зерттейтін ғылымдарды көбірек сүйгендігін, Мұхтардың азғантай ағалығын жасап, әдебиетке жетелегенін сүйсіне сөйледі.

Келесі күні аты шулы Баянға бет алдық. Жолдағы Алексеевка селосына аялдап, бала кезінде сырлас болған орыс достарын тапты. Олар Қанекеңді қаума-лап, егде кісілердің бірі «қонақ бол», екіншісі «бізге бір күніңді сыйла» десіп, бірінің үйіне алып кірді. Жұмыс барлығын, жүрістің суыт екенін айтып, Қанекең кешірім сүрай берді. «Аттың жалы, түйенің қомында» дәм ауыз тиіп жолға шықтық.

Жаманаула, Жақсыаула атанатын таулардың баурайына кірдік.

- Енді Баян тауы басталды,— деп Қанекең шақшасын суырып әңгімеге кірісті. Баян — кәрі тау. Біздің геологтардың топшылауынша, тау екі жарым миллион жыл өседі де, соншалық уақыттың ішінде өшіп те болады. Баянның сексен мың жылдай өмірі қалды. Сонан кейін бұл жерден де тың көтеретін боламыз,— деп күлді. «Боламыз» дегеніне біз де күлдік. Кейін ойласам, ол кісі өзінің ғана атынан емес, алыс дүниені мәңгі өлмес халық атынан сөйлейді екен.

Баян тауының қойнындамыз. Тентек жел, долы дауыл, қара нөсер, қар суық, күн көзі мүжіген жақпар-жақпар шыңдар. Қанатын жайып ұшқалы тұрған қы-ран бүркітке ұқсайтын, болмаса дулығасын шешпей, тынығуға шалқасынан жатқан қас батыр кейіптес тастарды көресіз төбе бастарынан. Табиғаттан талантты суретші жоқ. Әр шың, әр төбе, әр тасқа үңіле қарасаңыз, ойға өмір көрінісінің нелер қилы елесі оралады. Қалың тастын қақ ортасына қолдан тесіп орнатқандай жасыл қарағайларды көріп:

-Қанеке, мына көріністің не сыры бар?—дестік.

-Қарағайдың жерден алар жемінің ең құнарлысы қальций. Таста сол кальций көп. Үлкен тастардың жақпарына, болмаса көтеріңкі тұрған бауырындағы қуысқа жел айдап тыққан қарағай ұрығы мол азыққа кенеледі де, өсе келе сол тастың өзін қорек етіп, жақпарды шағып шығып, жапырағын күн көзіне жаяды. Егін жайды тыңайтатын заттардың талайы осы тастардың бойында жатыр.

Баян қаласына кірдік. Машина жүре алатын көшесі санаулы ғана. Тау бектерін өрмелеп өскен кішкене қаланың көп көшесімен өрлегенде, табиғаттың өзі жасаған тас баспалдақпен жоғары шығасыз. Біріншіден, сырт көрушіге қызық та, екінші жағыйан, күнбе-кунгі шаруашылық тілегіне, баспалдақпен жүруді «білмей-тін» машина үшін қиянат екенін сезесін.

Ат басын тірер үйге жеттік. Қанекең келеді деген хабарға қала маңы құлақтанып қалыпты. Қақпа алды толған кемпір-шал, алыстан анталасқан жастар. Бәрінің қолын алып, амандығын біліскенше едәуір уақыт өтті. Бір сәт семинариядағы досы келіп, сүйісіп амандасты да, «Қонақ жолдан келді. Тыным алсын» деп, халыққа тарау ишаратын білдірді. Мен студент кездегі бір досымды тауып, Сабынды көлге кеттім, қарт достар өз әңгімесімен үйде қалды.

Теңіздей толқып, құлашын кеңге жайып жатқан шалқар көл. Тымырсық жел желпіген бетінен жағаға шыққан ұсақ толқынның өзі шашылған маржандай ақ көбікті ала келеді. Сабынды бізді сабынсыз қабылдады.

Күн еңкейе аудан басшылары Ахметов пен Чурин Қанекеңе қаланы аралатты. Мал жайы, егін жайы, қоныс жайы, Майқайын мен Екібастұз жайы кеңседе сөз болса керек, қазіргі әңгімелері жаңа үйлері жоқтың қасы, ескі әлпетінде қалған қала жайында больш келеді.

Мектеп үйінің жүдеу өңділігіне, жол түзеу жұмысының мардымсыздығына, жалпы мәдениет мәселесі кенжелеу екендігіне аудан басшылары қысылғандай. Сөз арасында Сұлтанмахмұт пен Жаяу Мұсаның басына белгі қою мәселесі көтерілгенде, олар шығарып салма жауаптап аса алмады. Осыны сезген болуы керек, жатағандау ағаш үйге қатарласа бергенде Қанекең тосын сұрақ қойды.

-Мынау үйде кім тұрады екен?

-Біле қоймадым,— дегенді екі басшы қатар айтты да,— неге сұрадыңыз?—деп қарсы сұрақ қойды.

-Бұл үйде бала кезімде көп болған едім. Иван Петрович дейтін аяулы кісі тұратын. Инабатты да өте білікті, көпке үлгі еді. Ұмытпасам, ішкі жақтан еріксіз келген. Орман бағатын. Әңгіме желісі өзгерген соң, қасындағылар да жадырай бастады.

Келер таңда тау арасынан жаңа салынған жолмен Майқайыңға бет алдық. Жолымызда аты шулы Жасыбай көлі. Иін тірескен қалың жыныс арасынан шыға келгенімізде, орман ортасын ойып алып, кісі қолымен қойып кеткендей болып Жасыбай жатыр екен. Мөп-мөлдір, жап-жасыл, бетінде толқын әжімінен белгі де жоқ. Шөкім бұлтсыз ашық аспанның, шын суретін қалтқысыз көрсету үшін орнатылған айна тәрізді Жан-жағын қаумалаған қалың қарағайдың көлге түскен сәулесіне көз жіберсең, сонау бір тереңде ұшар басын тұңғиық түбіне қарай созып, орман өсіп тұрғандай. Біз қатерге отырдық. Қанекең тіпті көңілді. Батысымыз — іркес-тіркес тау, шығысымыз — жұмысшылардың демалыс үйі, алдымыз — пионер лагері. Қатер ізінде толқынды көбік те жоқ, мұз айдынында сырғанаған спортшының конькиінің дыбысы ғана сезілгендей. Сымбатты сұлудын әжімсіз бетіне біткен меңдей боп көл ортасында дөп-дөңгелек арал тұр. Жағаға жуық етегіне жүзіп еткен жылқылар көл ортасында, аралдың бұйра шашындай ұйысқан қараған арасында емін-еркін үйездеп тұр. Табиғаттың осы көрінісіне сұқпаттана өскен Сұлтанмахмұттар қалайша ақын болмасын, Жаяу Мұсалар қалайша әнші болмасын, Қанекеңдер қалайша ерте оянбасын, жер сырын, табиғат тілін білуге қалайша қанат қақпасын дейсің іштей.

Жасыбай жағасындағы пионер лагеріне келіп түстік, машиналар көл айналып келіпті. Қанекең пионерлермен кездесіп, тәрбиешілермен әңгімелесті. Лагерь мұқтажына көмектесу жөнінде Майқайыңның басшыларына тілек білдірді. Лагерь асханасынан балалармен бірге отырып түстік іштік те, тағы да жолға шықтық.

Лагерьден шыға бере Баян да қол былғап қала берді. Сахараның жазығындамыз. Майқайың басшылары алда. Бізге жол қысқарсын деген болуы керек, Қанекең машина үстінде әңгіме бастады.

Томдағы технология институтында оқып жүрген кезім. Бір жылы академик Усов марқұм Бетпақ даладағы геологтар экспедициясында практика өтуге жолдама берді. Жолшыбай елге соғып, керек-жарағымды қоржынның екі басына тиеп алып, салт атпен сапарға шықтым. Жолшыбай ел қуалай отырып, бір жетіде экспедицияны таптым. Жөнімді айттым. Экспедиция бастығы маңдайы жарты қарыс, көзі тостағандай, сұңғақ бойлы, ақ сары жігіт қарсы келіп жөн сұрады. Мен ұстазым берген жолдаманы ұсындым. Қатты қуанып қалды. Сөйтсем, бұл да біздің ұстаздың шәкірті Михаил Петрович Русаков екен (Қазіргі Қазақстан Ғылым академиясының академигі). Ол кісімен біз сол сағаттан бастап ажырамас дос болып кеттік. Менің шын мәнінде Бетпақ даланы, әсіресе, Қарсақбай — Жезқазған ауданын зерттеу жұмысым да сол жылдан басталғанды. Майқайыңға да сол сапардан оралуда соғып танысқанмын.

Майқайың кақпасы да ашылды. Шағын ғана жұмысшы поселкесі. Ондаған жылдар бойы қазылып, жер бетіне тау-тау болып үйіліп калған тас пен топырақ кішкене каланың жер бетіне салынған қорғаны тәрізді. Келген сағаттан бастап Қанекең қалың қара дәптерін, калам-қарындашын алып, Майқайын басшыларымен өндіріс басына кетіп қалды. Екі кеш, бір күннің ішінде оңаша әңгімелері етті. Бізге мәлімсіз. Сөз арасында есітіп қалғандарым мұнда тек алтын, күміс қана емес, басқа да өте құнды шашыранды металдың көптігі, оны сонау үйілген топырақпен бірге жібермей, айырып алып, пайдаға асырудың жолдары. Өндіріс басшылары бас изесіп, кенесін қабылдап, тапсырмаларын екі етпеске, сұраған материалдарын Алматыға ала баруға уәде берісіп жатты.

Біз Екібастұзға жүріп кеттік. Тағы да жол әңгімесі басталды. Оған себеп болған машина приемнигінен естілген қазақтың халық әндері еді. Қанекең әнді сүйетін, өзі де әдемі қоңыр үнмен ән салатын. Әсіресе «Бүркітбай», «Әупілдек» тәрізді әндерді өте тамаша айтатын, домбыраға да әсем қосатын.

- Бородиннің «Князь Игоріндегі» қыпшақ қыздарынын хоры— қазақтын «Ғазиза» дейтін әні. Оны маған Александр Викторович Затаевич айтқанды. Ол кісімен бірнеше кездестім. Әнге әуес жас кезіміз ғой, мен де өзім білетін әндерді айтып едім, сонын біразын қуана жазып алды. Ән-әнге беретін түсінігінде, кей әннің сөзін, трактовкасын теріс баяндаған жерлері бар екен. Мен ез дәрежемде көмек көрсеттім. Маған ол кісі өзінің «Қазақтын 500 эні», «Қазақтың 1000 әні» деп аталатын кітаптарын өз қолымен сыйлады. Александр Викторович тамаша кісі болатын. Қазақ музыкасында алғаш тың көтеруші десе де болар еді...

Екібастұздамыз. Көшелері ұзыннан-ұзаққа созылған жаңа қала. Үйлері де егіз төлдей бірінен-бірі айнымайды. Көлденең көшелері қысқа. Жас каланың бой құмарлығы көрініп тұр. Қанекең өндіріс басшыларымен кеңеске кірісті. Бес метрден елу метрге шейін ғана тереңдікте жатқан көмір кенін ешбір шахтасыз, бетінде топырақ көрпесін сыпырып тастап, ашықтан-ашық экскаватормен күреп алып, вагондар тізбегіне төгіп жатыр. Біздің көргеніміз сол. Басқа терең сырлары ғалым мен өндіріс басшыларына аян.

Келер күн кештетіп Павлодарға шықтық. Қанекең бұл қалада төрт жыл оқып, 1914 жылы Семейге кеткенін, сонан бері 45 жылдың ішінде бір де келе алмағанын сөз етті:

-Ұмытпасам, 1917 жылдың күзі. Семейдің қара суығы. Үскірік жел ызың қағады да тұрады, өңменіңнен әтеді. Өкпе ауруына дәрігерлер еш көмек бере қоймаған соң, елге барып, халықтың қарапайым емімен — күшті аспен денсаулық түзеуді мақұл көрдім.

Күн еңкейіп қалған кез. Семинариядан елге ала кетуге қажет деп тапқан кітаптарымды алып, Әбікей ағайдікіне келемін. Бір айналмада бұрыла бергенімде, өңі сұрғылт, денесі ашаң, орта бойлы кісі қарсы кездесті де:

-Сәлемат па, інім. Сен Имекең баласы емеспісің?— деп оқыс сұрақ қойды. Бұрын бірер рет көрген кісім. Жыға тани алмай тұрмын.

-Имекең баласымын, Атым Қаныш.

-Мен Сұлтанмахмұтпын. Уақытың болса, бүгін кешке менін жатқан пәтеріме келіп кетші (адресін берді).

-Жарайды.

Өзіме таныс татар ағайынның үйі екен. Кештетіңкіреп келдім. Оңаша бөлме. Стол үсті десте қағаз, кітаптар. Ескі танысындай көріп, бөтен сөзге келген жоқ.

-Қаныш карағым, мен — көп оқуым жоқ кісі. Әсіресе орысшаға шорқақтаумын. Мына кітаптың мен көрсеткен жерін оқып шығып, кейбір жеке сездерін, жалпы сөйлемнің мәнін қазақша айтып көрші,— деді де, сырты сары қағазбен тысталған көлемді кітаптың бір бетін ашып маған ұсынды. Асты сызылған сөздері көп екен. Көз жүгіртіп көріп едім, алғашында өзім де мардымды ұға қоймадым. Екінші рет оқығанымда сол беттегі пікірдің жалпы сарынына түсінгендей болдым. Айта бастадым. Сұлтекең жазып отыр. Екі сағаттай отырдық. Шам түтіні екеумізді де жарыса жөтелтті. Мұңдасып та алдык.

Дәл осы көрініс бұдан кейін екі кеш қайталанды. Менің ертең елге жүретінімді білген Сұлтекең соңғы кеште ас дайындатып қойыпты. Ол кісі келесі үйге кеткенде жастық шақтың құмарлық сезімі билеп «Осы нендей кітап болды екен» деп, тысын ашып сыртына карасам: Капитал. Критика политической экономии. Сочинение Қарла Маркса, перевод с немецкого, том первый. Книга I. Процессь производства капитала. С -Петербургь, издание Н. П. Полякова. 1872.

Сұлтекеңмен соңғы рет Баянда, өз аулында, Торайғыр көлінің басында, 1919 жылы күзде кездестім. Науқас екен. Менің айыққаныма қатты қуанды...

Павлодарға түнделетіп жеттік. Қонақ үйдеміз. Қанекең ерте тұратын, қою шайды сүйетін. Шай баптау шеберлігі жөнінен талай ескерту алғанбыз. Қасындағы көмекшісі есік қағып: «Кетіп барамыз. кешке ораламыз» деп хабарлады да, ізін суытты. Қаланың жаңа құрылыстарын, заводтарын аралауға аттанса керек.

Мен де өз тіршілігімді істеп, қаланы араладым. Қаланың ортасында жермен-жексен бір қатарлы ескі ағаш үйлер иін тіресіп тұр. Ортасы иіліп, екі шеті Ертіске тірелетін 6-7-8-9 қатарлы зәулім үйлер ескі қаланы еңсесімен басып тұрғандай. Ескі Кереку, түбі сенің елесің де қалмайды-ау деп ойладым.

Жолаушылар қонақ үйде кешке ғана бас қостық. Бірер күннен кейін бетті қайтадан Қарағандыға бұрдық. Бұл жолы Баянның сыртымен жүріп, жолшыбай көмірі жер бетіне шығып жатқан Майкөбеңді көрдік. Бұл көмірге әлі ешкімнің қолы тимеген. Мәшһүр-Жүсіп бейітінің басында болдық. Ол кісінің кенже баласы Фазыл қартпен кездестік. Пенсионер мұғалім көптегеіі әнгіме шертті. Кештетіп «Шадыра» совхозының таныс бөлімшесіне жетіп қондық та, таңертең ертерек жүруге қамдандық. Совхоз орталығына да кідірмедік. Совхоз директоры Кенжебай Исин Қанекеңе берер қонақасьн орталықтан 10-15 километр жерге, жол жиегіне, ағаш арасына дайындапты.

Ағып жатқан су, жаздың ашық күні. Қапырық, ыссы да емес. Демалдық, рахаттандық. Суыт жол әбігерінің кебі сол жерде қалған тәрізді.

Машиналар жол бойына шықты. Жұртшылық та сол жаққа беттеді. Алып тұлғалы Қанекең өзгемізден оқшауырақ шығьш, Баян жаққа көз тастап тұрып қалды. Алыста сағымға оранып бұлдыр қаққан Жаманаула, Жақсыаула таулары тұр. Балалық дәуірді еске түсірген Айырық пен Жыланды таулары да қол былғап, оң сапар тілегендей. Қанекеннің жүзінде терең ой бар. Топқа оралды. Қош айтысып жолға шықтық. Бұдан кейін ол кісі кейінге бет бұрған жоқ. Бұл сапар Қанекеңнің туған жері, балалық шағын бірге өткізген тұрғыластарымен қоштасу сапары екенін енді ұққандаймы

Қ. Жармағамбетов


Описание К.И. Сатпаевым доисторических памятников Центрального Казахстана

Значительную часть наследия академика К. И. Сатпаева по общественным наукам составляют труды по» истории Казахстана. Кроме геологии и других естественных наук, К. И. Сатпаев включил в сферу своих исследований и ряд проблем истории казахского народа. Вообще, прежде чем начать разработку тех или иных проблем природных богатств земли, Каныш Имантаевич знакомился с прошлым, с состоянием изученности, мыслями предшественников, быстро находил важные узловые моменты и предвидел конечные результаты исследований.

«Обаған» (Қазақ тілі. 1923, 13 дек.), «О земельных фондах в Акмолинской и Семипалатинской губерниях» (Казак,. тілі 1926, 2 августа), «Ер Едиге» (М., 1927), «Естественно-исторический очерк Карсакпайского района» (Народное хозяйство Казахстана. 1928. № 1), «Геолого-экономическая характеристика Карагандинского угольного бассейна и Успенского медного месторождения» (Народное хозяйство Казахстана. 1928. № 6), «О перспективах развития Спасских промыслов» (Народное хозяйство Казахстана. 1928. № 8), «Джезказганский район и его перспективы» (Народное хозяйство Казахстана. 1928. № 9), «О развитии цветной и черной» металлургии в районе Карагандинского бассейна» (Народное хозяйство Казахстана. 1929. № 6-7), «Джезказганский (Меднорудный район и его материальные ресурсы» (М.; Л., 1932), «Сары-Арка» (Каз. правда. 1932, 29 июня), «Пора знать Большой Джезказган: история, запасы и качество руд» (Каз. Правда. 1933, 24 авг.), «Доисторические памятники в Джезказганском районе» (Народное хозяйство Казахстана. 1941. № 1), Некоторые археологические данные в пределах Джезказганского района» (рукопись) и другие — вот далеко не полный перечень трудов К.И. Сатпаева, в которых затрагиваются и решаются вопросы истории Казахстана.

Перед тем, как начать анализ трудов академика К.И. Сатпаева в этой области, считаем нужным остановиться на тех высоких опенках современников-ученых, которые подчеркивали именно глубокий научный интерес геолога к истории казахского народа и вклад в изучение истории ряда районов Центрального Казахстана.

«Светлой памяти первого президента Академии наук Казахской ССР, исследователя Центрального Казахстана, академика Каныша Имантаевича Сатпаева посвящается этот труд»,— написано в изданном в 1966 г. в Алма-Ате фундаментальном исследовании «Древняя культура Центрального Казахстана», авторы которого — известные ученые Института истории, археологии и этнографии имени Ч. Ч. Валиханова Академии наук Казахской ССР А. X. Маргулан, К. А. Акишев, М. К. Кадырбаев, А. М. Оразбаев. Во введении «История археологического исследования Центрального Казахстана» этой книги есть такие слова: «В археологическом изучении Центрального Казахстана принимал большое участие академик К. И. Сатпаев, тогда главный геолог треста «Атбасарцветмет». Занимаясь в основном геолого-разведочными работами, К. И. Сатпаев интересовался вопросами археологии и древней металлургии Улутауского, Джезказганского и Амангельдинского районов, открыл много памятников в окрестностях гор Улутау, в горах Арганаты и в верховьях Тургая, исследовал каменные изваяния на р. Джетыкыз, архитектурные памятники на р. Джиланчик (Сырлы-Там), наскальные рисунки на правом берегу р. Буланты.

Важной находкой К.И. Сатпаева является плита с надписью Тимура, обнаруженная на юго-западном «склоне горы Алтын-Шокы. Эта гора находится в 30-40 км на северо-запад от главного хребта Улутау. Здесь проходила древняя караванная дорога из Средней Азии на Южный Урал, По просьбе академика И. А. Орбели плита была перевезена в Ленинград и выставлена в одном из залов Эрмитажа. Надпись была высечена в 1391 г. во время перового похода Тимура в Дешты-Кипчак».

К этим характеристикам в книге «Древняя культура Центрального Казахстана» в сноске указаны такие труды К.И. Сатпаева: «Некоторые археологические данные в пределах Джезказганского района» (рукопись), хранится в Архиве ИИАЭ АН КазССР, ф. 2, д. 56, «Доисторические памятники в Джезказганском районе» (журнал «Народное хозяйство Казахстана». 1941. № 1), «Вопросы развития цветной и черной металлургии в районе Карагандинского бассейна» (Народное хозяйства Казахстана. 1929. № 6-7).

В этом фундаментальном исследовании часто упоминается имя К.И. Сатпаева, приводятся его прогнозы, которые подтвердились позже в работах историков, обращается внимание на те или иные факты, примеры из трудов ученого. Так, говоря об истории изучения памятников Центрального Казахстана, в частности древних надписей и пирамид в районе горы Итик, сообщается, что «...знаменитая улутауская надпись, известная теперь под названием карсакпайской, была открыта в 1934 г. инженером-геологом К.И. Сатпаевым в горах Алтын-Шокы, составляющих северо-западные отроги Улутауских гор». В ссылке приводится статья К.И. Сатпаева «Доисторические памятники в Джезказганском районе Карагандинского бассейна», опубликованная в № 6-7 журнала «Народное хозяйство Казахстана» за 1929 год.

В § 3 «Добыча руды, обработка металла, камня, кости» главы пятой «Хозяйство и быт племен эпохи бронзы Центрального Казахстана» книги «Древняя культура Центрального Казахстана» несколько раз приводятся данные из трудов К.И. Сатпаева «О развитии (цветной и черной Металлургии в районе Карагандинского бассейна» и «Доисторические памятники в Джезказганском районе».

Касаясь археологических исследований рудных разработок в прошлом, авторы книги «Древняя культура Центрального Казахстана» пишут, что «древние работы на медь в районе Джезказгана, играли важную роль в развитии производительных сил общества... Самые скромные подсчеты говорят, что в древнем Джезказгане было добыто не менее 1 000 000 тонн богатых медных руд. По данным К.И. Сатпаева, древние рудокопы добывали руду с содержанием, меди свыше 10-12 проц.». Эти и другие сведения взяты из вышеуказанных трудов К. И. Сатпаева. В фундаментальной книге академика А. X. Маргулана «Бегазы-дандыбаевская культура Центрального Казахстана», вышедшей в 1979 году в Алма-Ате, также приводятся данные из «Избранных трудов» К.И. Сатпаева (Т. 1. С. 142).

В своей статье «Мои встречи и совместная работа с К. И. Сатпаевым, ныне академиком и президентом Академии наук Казахской ССР» видный геолог, заслуженный деятель науки и техники, действительный член АН КазССР М. П. Русаков (1892-1963) писал: «...Впервые я познакомился с Канышем Имантаевичем в городе Томске, в 1921 году, когда он был студентом первого курса Томского технологического института. Меня познакомил с ним мой сотрудник и друг М. И. Ваганов, тоже учившийся в институте и быстро, по-студенчески сблизившийся со своим однокурсником, в то еще время выделявшимся из общего круга студентов и по своей национальности (казахов тогда почти не было среди студентов), и по своей наружности, и по неукротимой жажде к науке, к знаниям о земле, о ее минеральных богатствах, о ее истории.

В 1921 году в мою память врезался высокий, стройный и по своему росту даже худощавый юноша с бледным, необычным для степей лицом, с высоким лбом и копной курчавых, почти иссиня черных волос на большой голове. Это и был Молодой Сатпаев...».

В 1923 году К. И. Сатпаев проходил геологическую практику в геологической партии М. П. Русакова. «При совместных геологических маршрутах,— продолжал М. П. Русаков,— Каныш Имантаевич всегда интересовался названием гор, урочищ, речек и логов; почему они названы так, а не иначе, какие черты местности или исторических событий отражены в этих названиях.

Только позднее я понял, насколько удачно, красочно и умело казахский народ отражает в географических названиях особенности той или иной местности, гор, холмов, урочищ и т. д.»

Интересны рассказы М. П. Русакова о днях совместных работ с Канышем Имантаевичем, о молодом К. И. Сатпаеве, о гранях его необыкновенной натуры. «...Каныш Имантаевич был нашим спасителем от перегрузки мозгов геологическими мыслями, концепциями, структурными схемами и т. п. Хорошо знакомый с историей Казахстана и казахского народа, его преданиями и древними легендами, он иногда, но целым часам рассказывал сидящим в кузове грузовой автомашины товарищам про были и песни, сохранившиеся в памяти казахского народа,— писал М. П. Русаков.— И с того времени я понял и изумительную память Каныша Имантаевича, и его любовь к родному народу, к родной стране, к ее прошлому и настоящему...».

Будучи президентом Академии наук Казахской ССР, К. И. Сатпаев постоянно уделял внимание развитию и расцвету общественных наук в республике. Он не ограничивался только руководством и практической помощью в деле развития общественных наук, лично участвуя в правильном решении тех или иных кардинальных и спорных проблем.

Известно, что тогда в ряде отраслей общественных наук, особенное в области истории Казахстана и истории казахской литературы, было много нерешенных « дискуссионных проблем; некоторые вопросы отдельными историками рассматривались ненаучно и, следовательно, неправильно. Поэтому здесь понадобилась направляющая рука ученого, стоящего на уровне современных требований науки и способного взять на себя руководство решением этих проблем.

С. Баишев писал: «К величайшему нашему удовольствию таким ученым оказался К. И. Сатпаев. Он был председателем комиссии по подготовке двухтомной. «Истории Казахской ССР с древних времен до наших дней». На заседаниях этой комиссии под председательством академика К. И. Сатпаева с участием крупных ученых-историков как республики, так и страны на протяжении ряда лет обсуждались все наиболее спорные вопросы истории Казахстана, которые были правильно разрешены в научном отношении. Плодотворная работа комиссии и разумные советы К. И. Сатпаева способствовали успешному, третьему по счету, изданию «Истории Казахской ССР» в двух томах в 1957-1959 годах, Это издание получило положительную оценку, как со стороны научной общественности, так и в периодической печати. Историки республики многим в этом деле обязаны лично Канышу Имантаевичу».

Всем известна геологическая, научная и общественно-политическая деятельность академика К.И. Сатпаева, которая составила эпоху в истории Казахстана и не потеряла интереса и значения в наше время. Но мало, кто знаком с другой стороной жизни великого ученого, исследователя истории, являющейся существенной частью его многогранной научной и общественной деятельности.

История как дисциплина изучалась во всех казахско-русских школах и в казахских аулах, в Павлодарском двухклассном училище и в Семипалатинской семинарии, в Томском технологическом институте, где, как известно, учился К. И. Сатпаев, так что с малых лег ему была знакома и освоена им история, изучающая процесс развития природы и общества,— прошлое человечества во всем его многообразии и конкретности.

Так как К.И. Сатпаев был уроженцем Центрального Казахстана, которому еще в древности казахский народ присвоил поэтическое название Сары-Арка (Желтеющий хребет), но топонимика еще не давала ответа, когда оно присвоено, естественно, в кругу его ранних юных интересов, а впоследствии уже осознанных научных наблюдений и мыслей была история древней Сары-Арки. Сары-Арка хранила множество загадок и нераскрытых тайн не только в подземном чреве, но и в курганах, мазарах, мавзолеях, наскальных рисунках, «задумчивых» идолах, сокровенных пещерах, в названиях местностей, гор, рек, в причудливой картине горно-степного пейзажа, в народных произведениях и творчестве древних жырау и акынов. Все это интересовало и занимало К. И. Сатпаева еще в молодости.

Древняя история Центрального Казахстана долго оставалась неизученной. Отрывочные ценные сведения о нем сохранились в трудах историков и писателей прошлых веков, но эти сведения были недостаточны для раскрытия истории, воссоздания исторического облика этой обширной страны. Позднее для разностороннего изучения Центрального Казахстана отправлялись экспедиции, и была предпринята попытка создать первые научные труды, но древней истории Центрального Казахстана в Академии наук Казахской ССР, в ее Институте истории, археологии и этнографии им. Ч. Ч. Валиханова и на исторических кафедрах вузов Казахстана. Поэтому, наряду со сведениями прежних ученых и писателей прошлых веков о Центральном Казахстане, высказывания и описание его К.И. Сатпаевым в ранних трудах 20-40-х годов XX века, безусловно, могут оцениваться как одни из важнейших научных исследований этого обширного края, ибо в них были выражены такие глубокие научные мысли и направления, которые впоследствии были развиты, развернуты, расширены в специальных книгах и изысканиях.

Одно из первых описаний К.И. Сатпаевым части этой древней земли относится к 1921 году. До этого он уже успел ознакомиться с историей края, отраженной в исторических событиях, народных легендах и песнях. Молодой судья 10-го участка Баянаульского народного суда К.И. Сатпаев описывает озеро Жасыбай: «Озеро Жасыбай не просто чудо природы, с ним связана странная легенда... Когда наши предки сражались за свою землю с джунгарами, особенно много крови было пролито в здешних окрестностях. Эти места не раз переходили из рук в руки. Говорят, озеро когда-то называлось Шойын по имени джунгарского богатыря, которому была доверена охрана этих краев. Но однажды казахский батыр Жасыбай, победив на поединке Шойына, отобрал озеро. Обозленный джунгар замыслил отомстить и, по-воровски пробравшись в стан соперников, злодейски убил во время сна Жасыбая и его преданного друга Кийк-Батыра. Совершив это злодеяние, коварный Шойын, бежал из наших пределов. А озеро с той поры называется Жасыбай. Так ли это было на самом деле или иначе, трудно сказать. Во всяком случае, старики по сей день показывают могилы Кийка и Жасыбая у тропы между озером и станицей...».

Озеро Жасыбай находится на родине К.И. Сатпаева, на одной из возвышенностей Сарыарки в Центральном Казахстане недалеко от станицы Баянаул Баянаульского района Павлодарской области. Название Баянаула происходит от монгольского слова «баин» (богатый) и «аул» от слова «ола» (гора), что означает богатую гору, неспроста нарекли так этот край, изобилующий природными богатствами. Правда, есть ещё народная легенда о том, что место названо по имени красавицы Баян Слу («слу» — красавица) из эпоса «Козы Корпеш и Баян Слу», но об этом нет достоверных данных. Так как у нас топонимикой мало кто серьезно занимается, трудно объяснить происхождение исторически сложившихся названий рельефа, отдельных природных объектов и местностей. Но названия многих местностей связаны с историей, бытом и взаимоотношениями различных народностей, живших здесь. На историю названий местностей всегда обращал внимание еще в ранних трудах К.И. Сатпаев.

Если следить условно по хронологии за публикацией К.И. Сатпаевым статей, где описываются исторические события в связи с отражением их в произведениях казахского фольклора, то в этом отношении представляет интерес один из его первых печатных трудов под названием «Обаған». Статья была опубликована в газете «Казак, тілі» 13 декабря 1923 года. Обаған — это название озера, на живописном берегу которого когда-то располагался аул богатого щедрого бая.

Описание К.И. Сатпаевым живописного берега оз. Обаған было одним из первых не только в начале его научно-исследовательской карьеры, можно сказать, око положило начало изучению бассейна озера в исторической и геологической науках. Об этом свидетельствует, например, то, что геолог Г. Е. Быков в 1938-1939 гг. исследовал район озера Обаған, интересовался древними стоянками и опубликовал результаты изучения в книге «Геологический очерк бассейна оз. Убаган», вошедшей в Москве в 1949 году.

Некоторые сведения по географии и истории одного из интереснейших и обширных районов Центрального Казахстана содержатся в статье «Сарыарка», опубликованной в газете «Казахстанская правда» 29 июня 1932 года. Ниже приводим ряд выдержек из этой статьи, в которой есть списание Улутауского горного хребта и поставлен ряд проблем, вопросов для развития этого, края. Автор статьи писал: «Улутауский горный хребет, расположенный на расстоянии 12 км на север от Карсакпайского медеплавильного завода, является одним из важнейших узловых центров в системе той обширной страны мелкосопочника, которая, протянувшись с юго-востока на северо-запад на тысячу километров, отделяет область Сибирской равнины от равнины Голодной степи и связывает систему Уральских гор с Алтаем».

Для истории важна каждая деталь или штрих. В одной из ранних статей К.И. Сатпаева подробно описано все, что касается состояния и будущего этого края, потому она многопроблемна и многогранна. «Эта область известна в литературе под названием «Киргизская горная страна», или возвышенность Арало-Иртышского водораздела, а у местного населения получила название «Сарыарка»,— продолжает свое описание К. И. Сатпаев. Последнее название метко, так как только эти возвышенности, создавая преграду для знойных южных ветров, обусловливают благоприятные для сельского хозяйства естественно-географические особенности Западно-Сибирской равнины».

Интересно и удивительно то, что рассказ в этой местности тогда молодого инженера-геолога совпадает с описанием историков-археологов в вышедшей спустя 34 года монографии «Древняя культура Центрального Казахстана». Приведем для сравнения ряд примеров из двух упомянутых публикаций, чтобы показать, как молодой К.И. Сатпаев глубоко и широко, научно и масштабно относился ко всем проблемам, которые считал достойными внимания общественности. В статье «Сарыарка» дается описание Улутау: «Площадь, занимаемая Улутауским хребтом,— не менее 200-ти км. В направлениях на юг и на запад горы обрываются круто, имея величественный, причудливо изрезанный профиль. Относительные высоты отдельных вершин Улутауского хребта доходят до 750 м и более. Подъем на такие высоты, виду обилия крутых и обнаженных скал, подчас весьма труден. Горы в основном сложены из гранитов, что обусловливает обилие и высокие питьевые качества ключевых и грунтовых вод в их пределах».

В книге «Древняя культура Центрального Казахстана» во «Введении» сообщается: «Центральный Казахстан... Еще в древности казахский народ присвоил ему поэтическое название Сары-Арка (Желтеющий хребет)... Самой высокой точкой Арало-Иртышского водораздела на западе являются горы Улутау, а на востоке — горы Каркаралы (Кызыл-Арай). С гор сбегает множество рек. Одни текут да юг, в Арало-Балхашский бассейн, другие — на север, в бассейн Иртыша».

В статье «Сарыарка» с любовью к краю, к природе обстоятельно описывается растительный и животный мир: «Долины рек, как и пониженные участки в пределах самих Улутауских гоp, богаты наносным черноземом, обусловливающим наличие больших луговых массивов, с густым травяным покровом. В ущельях и долинах Улутауских гор растут в изобилии ягодные кустарники: смородина, ежевика и клубника. На склонах гор обычны заросли вереска, дикой акации и шиповника. Встречаются отдельные рощи березы и осины. Обилие цветов в долинах создает благоприятные условия для диких пчел, собирающих мед в расщелинах камней. Замкнутые котловинные озера, окаймляющие Улутауский хребет с запада и северо-востока, обильны рыбой, населены летом огромным количеством пернатой дичи, в пределах самих Улутауских гор водится много лисиц, зайцев и волков». По описанию видно, что в молодом геологе заметен и географ, и ботаник, и зоолог, и натуралист, и живописец.

Спустя много лет в книге «Древняя культура Центрального Казахстана» отмечается следующее: «Благоприятные природные условия Сары-Арки — обширные пастбища, прохладный климат горных долин, наличие хорошей воды и руд — явились основными причинами поселения здесь древнего человека». У К.И. Сатпаева в статье: «Богатая природа Улутауских гор и выгодное местоположение сделали их в дооктябрьском прошлом объектом колонизаторства, которое встречало упорное сопротивление казахских трудящихся».

На последнем описании стоит особо остановиться, ибо в этих словах есть глубокий смысл и мировоззренческая позиция молодого инженера-геолога, как бы интуитивно чувствовавшего и высказавшего одну из интереснейших мыслей исторического общественно-политического значения.

Слово «колонизаторство» в то время, когда писалась и публиковалась статья (в 1932 году), было малоупотребляемым (колония — от латинского слова colonia — «поселение, страна или территория, находящаяся под властью другого государства, лишенная политической и экономической самостоятельности и управляемая на основе специального режима»). Это слово, употребленное в статье «Сарыарка», как бы указывало на необходимость изучения истории этого края, причем обязательно имея в виду то, что колонизация шла в острой борьбе с местным населением, что казахский народ не молча, покорно подчинялся колониальной политике, а казалось бы, обыкновенная мысль об упорном сопротивлении казахских трудящихся колониальной политике таит внутри столько смысла и положений, над которыми впоследствии не раз задумывались историки при написании работ о колонизации Казахстана: то ли писать, что она осчастливила его, была прогрессивна, и простои народ ждал ее, то ли шла борьба, и казахские трудящиеся чувствовали тогда неблагоприятные последствия: и упорно сопротивлялись. Не было еще научных концепций, пухлых книг об истории Казахстана, а молодой К.И. Сатпаев уже в то время имел свои научные взгляды на колонизаторскую политику России и одном, из важных районов Центрального Казахстана.

Исключительна проблемами и определением перспектив Улутау следующая часть «Сарыарки» К.И. Сатпаева. В ней он обстоятельно говорит о значении Улутауских гор, богатых крупнейшими месторождениями минерального сырья для всей экономики СССР, а вместе с ним и Казахстана: «...исключительное значение Улутаусмих гор определяется тем, что они опоясаны широким кольцом крупнейших месторождений минерального сырья — меди, железа, марганца, рудного золота, свинца и угля в 80 км на северо-запад от Улутау находится свинщово-золоторудный Кургасынский район в 80-100 км на запад — оригинальный по строению. Болаттамский район с его миллионными запасами серного колчедана и угля, в 100 км на юго-восток — богатейший по меди Джезказганский район.

Производительность работающего ныне Карсакпайского завода, определяемая выплавкой 10 000 т черновой меди в год, является лишь первым робким началом. Развивающаяся крупная промышленность района требует теперь же проведения ряда широких мероприятий по реконструкции сельского хозяйства района и формирования темпов ее развития в соответствии с нуждами и запросами промышленности».

Далее К.И. Сатпаев вносит конкретные предложения