Қазақстан тарихы кафедрасы
| Вид материала | Документы |
- Г. Н. Потанин және қазақ зиялылары: саяси және рухани көзқарастарды тарихи талдау >07., 944.02kb.
- Диссертациямен М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ғылыми, 618.1kb.
- Түркістан ұлттық элитасының қалыптасуы мен қызметінің тарихы (1900-1924 жж.), 841.93kb.
- Диссертация қорғаған мамандығының шифры аталып, 2403.71kb.
- Қазақ шаруаларын отырықшылыққа көшірудегі мемлекет саясаты (ХХ ғ. 20-30-шы жж.), 406.09kb.
- Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты, 1584.64kb.
- Теория-композиторлық факультет Музыка тарихы кафедрасы бакалавриат, 358.01kb.
- Шортанова алшайым ахылбековна, 497.8kb.
- Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі, 1034.54kb.
- Ұсынылып отырған көрсеткіш Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы-теңгеге арналған, 187.8kb.
Лекция 8. Европа халықтары.
Жиі кездесетін сөздер: Келттер, еврей, цыған, католицизм, християн, православие, албандар, германдар, романдар, жүзімшілік, изба, славиян тілдері, Картвелия, Кахатия, Алаңдар, лезгинка, ашуг.
1.Европа халықтарының тарихи-мәдени географиялық сипаттамасы.
2.Шығыс славян халықтары.
3.Шығыс Европаның славян емес халықтары.
4.Прибалтика халыктары.
5.Солтүстік Шығыс Европа халықтары.
6.Кавказ халықтары.
Мақсаты: Еуропаның географиясы, этногенезі, саяси тарихы, мәдениеттегі-шаруашылықтағы негізгі ерекшеліктері мен қоғамдық қатынасын зерттеу.
Батыс Еуропа халықтары
Еуропа жер шарының бір бөлігі. Оның жалпы көлемі 10 млн шаршы шақырым. Таиғаттың географиялық жағдайының немесе кейінгі кездерде кезеңдердің қолайлы болуы нәтижесінде адамдардың тұрмысын, мәдениетін жедел дамытуға қолайлы жағдацй тигізді. Әсіресе, Батыс Еуропа тұрғындарының ілгерілеуі кейінгі 4 - 5 ғасыр ішінде алағ күрт өрлеп кетті.
Шетелдік Еуропа елдерінде 1961 ж мағлұмат бойынша 428 млн халық тұрады. Бұл дүние жүзінің тұрғындарының оннан тоғыз бөліігн құрайды. Шетелдік Еуропада үлкенді - кішілі 58 ұлт мекендейді.
Еуропа алағашқы адам тұқымының өрбіген женлерінің бірі. Олардың өалдықтары Оңтүстік және Орталық Еуропаның көптеген жерлерінде табылған. Гейдельберг адамдарының қалдытары жақ сүйек қалдықтары Батыс Германиядан бастап, Чехославакияға дейінгі жерлерде табылған.. Еуропа жерлеріндегі палоелит дәуірінің бастапқы кезеңінде аңшылар тайпасы мекендеген. Мезолит және неолит кезеңдерінде жергілікті тқрңындар Еуропның солтүстігіне қарай жылжып, Скандинавия және Британия аралдрын барып қоныстанған. Бұл кезеңде еуропалықтардың негізгі кәсібі аңшылық, өсімдік жемісін жинаушылық, балықшылық және егіншілік болған. Сол кезден бастап, Еуропаныі әр түрлі аймақтарында лайықты шару түрлері келіп шыққан. Оның оңтүстігінде жерағашпен егін еккен отырықшылық өмір сүрсе, солтүстікте аңшылар, орманды жерлерде мал өсірушілер өмір сүрген.
Шетел Еуропалықтарының этникалық шығу тегі әлі күнге шиеленңскен қиын мәселелердің бірі. Неолит кезеңінің біздің дәуірімізге дейінгі 3 мыңыншы жылдарында бұл құрлықта үндіеуропалық диалектіде сөйлейтін тайпалар пайда болып, олардың алғаш шоғырланған жері Балтық теңізінен Карпатқа дейінгі жерлерді мекендеді деген пікірді беделді оқымыстылар тобы айтса, екіншілері үндіеуропалықтардың алғашқы қоныстары дунай жағалауына дейінгі жерлер деп тұжырымдайды. Жалпы алғанда, б.з.д. 2 – мыңыншы жылдары үндіеуропалықтар түгелдей Еуропа жеріне тараған.
Сол б.д.д 22 мың жылдарда Жерорта теңізінің ағысында шығыс елдердің мәдениеті зор алғашқы іргелі халықтар қалыптасқан. Олар алғашқы адамзат мәдениетінің эгейлік одан кейінгі эллиндік негізөін салған. Бұл мәдениетті жасаушылар Жерорта теңізінің жағасында пайда болып, тарихта белгілі құлшылық мемлекеттер орнатқан, сәулетті қалалар тұрғызған. Ежелгі Рим империясының мәдени жетістігі туралы «Ерте дүние тарихында» кең тоқталған. 4 – 5 ғ герман және славян тайпалары оңтүстікке қарай жылжи түсті. Себебі ол тайпалардың арасында әлеуметтік біраз өзгерістер болған. Соның салдарынн олардың арасында алғашқы қауым құрылысы ыдырап, оның орнына феодалдық қоғам орныққан. Гермен және славян тйпалары құлдық қоғамды бастан кешірмеген. Рим империясының ерте дүние уақыттарымен салыстырғанда, бұлардың тұрмыстық жіне рухани мәдениеттерінің даму дәрежесі анағұрлым төмен болған. Рим империясының бір кездегі тамаша мәдениетін германдық жауынгер тайпалар күрт жорықтарының нәтижесінде Солтүстік Африканың және Пиреней жарты аралы тұрғындарының этникалық құрамына әжептеуіп өзгерістер енген. 9 – 10 ғ нормандар келіп, Еуропаның теңіз жағалауын, , Францияныі солтүстік батысынан Жерорте теңізінің аралдарын дейінгі жерлерді түгелімен өздеріне қаратқан. Нормандар сан жағынан аз болғандықтан, олар жергілікті тұрғындармен тұқым араласып, сіңісіп кеткен. 9 ғ Оңтүстік Орал бойынан Дунайдың орта ағысына дейінгі жерлерді венгрлер жайлап алып, Венгрия мемлекетінің негізін салған.
Шетелдік Еуропа халықтарын тілі және антропологиялық жағынан, төмендегіше жіктеу болады. 1959 ж мағлұматқа қрағанда Шетелдік Еуропада 421 млн халық болған. Олардың 96 пайызы үндіеуропалық тір семьясына сөйлейді. Бұл тіл семьясы негізінен, славяндар, 6 млн, поляктар, чехтар, словактар, лужичтер, словенцтер, хорваттар, сербтар, боснилықтар, черногрлықтар, болгарлар, германдықтар, немістер, австриялықтар, эльзастар, гермен – швейарлар, голландықтар, испандар, каталондар, даттар, романдықтар, румындар болып төртке бөлінеді. Келтьттер ирландар, гэлдер, уэльцтер, бретондықтар болып жіктеледі. Бұлардың басқа үндіеуропалық тілге қосылмайтын Пиренейдің батысында баскилердің тілі бар. Фин , лопар, венгр тілдері угрофин тіл семьясына кіреді.
Шетелдік Еуропа халықтарының антропологиялық жағынан еуропейдтік нісілге бірінше рет 1684ж Ф.Бреньн жатқызған болатын. Осы нәсілге бөлі әлі де болса үстемдік етіп келеді. Бұл нәсілдің негізгі белгілері солтүстіктегі нәсіл түрлері ақшыл, ал оңтүстікте қоңырлау болып келеді. Еуропейдтік нәсіл әрбір аймақтың ерекшеліктеріне байланысты Жерорта теңізі динарлық, балтықтақ деп кіші бөліктерге бөлінеді. Бұлардың бір – бірімен антропологиялық ерекшеліктері онша айтарлықтай көп емес.
Еуропа құрлығы табиғи – географиялық жағынан адамдарыдң мекендеуіне қолайлы, ауа – райы қоңыржай. Сондықтанда бұл құрлықтың ежелгі тұрғындары неолит пен қола дәуірінде егіншілікпен айналысқан. Тарихи дәуірлердің басқа да кзеңінде бқл шаруашылық үздіксіз дамып, аборигендердің тұрмысына егіншілік шешуде маңызды роль атқарған. Әр жердің жағдай ерекшеліктерін қарай егіннің түрі де әр түрлі болып келген. Мысалы, солтүстіке арпа, қара бидай, картоп, қант көбірек егілсе, Орталық Еуропада арпа, қара бидай, картоп, қант, бау – бақша жүзім мол өсірілген. Бұлардан басқа оңтүстікте өсірілген техникалық мәдени өсімдіктен зығыр, құмық, мақта, темекі өсімдіктері бар.
Польшада Ұлы Отан соғысыныі соңына дейін, оның жалпы тұрғындарының 60 пайызы ауылдық жерде тұрып, диқаншылықпен айналысқан. Өндіріс орындары баяу өскен. 1944 ж бстап, Польша индустриясы өскен елге айналып отыр. Онд бірнеше миллиондаған жұмысшы қызмет етеді. Егерде 1944 ж ауыл тұрғындарының жерсіз, жартылай жерсіздердің саны көп болып келсе, Польша республикасы орнағаннан кейін помещиктердің дері диқаншыларға берілді. Соның нәтижесінде 1 млн 68 мың ауыл тұрғындары жерге ие болды. Польшаның өндіріс органдары алға өрлеген сайын ауыл жұмысының ауыр жұмыстары механикаландырылып, көпшілік жұмыстар машинамен атқарылды. Егілетін егістердің түрлері де олардын алатын өнымде жылдан жылға көбеюде. Ертеректе поляктар тары, бидайғ арпа, қара бидай, қарақұмық, сияқты дәнді – дақылдрды өсірсе кейін жүгері, асбұршқ, кендір, т.б. сондай – ақ бау – бақша өсімдіктері кеі көлемде өсіріледі. Жемшөптік мал азықтары егіледі. Ауыл шаруашылығанда бұрын қолданылып келген ортағасы құралдары ығыстырылап шығарылды. Польшадағы 30 ж астамырақ уақыттың ішіндегі болып отырған саяси, экономикалық әлеуметтік және мідени өзгерістер Чехославакия(1989 ж бастап Чехия мен Славакия), Болгарияғ Руминия, Венгрия жіне т.б. шығыс Еуропадағы елдердің бәріне ортақ өзгерістер.
Ежелгі кезден егіс құралыдарынлағы айтарлықтай өзгешіліктеріне қарамастан, барлық жерде жерлік Еуропада жерді аударып жырту әдісі кең тараған. Бүкіл Еуропада жалғыз, кейіннен бірнеше тісіт соқалар пайдаоанылады. Еккен егінді күтуде, өнім жинауда, оны сақтауда,қол күші кеңінен қолданылған.
Мал шаруашылығында Еуропада ерте заманде пайда болды. Аборигендер сауын және еттік бақтағы малдарды көп өсірген. Оңтүстікте күш көлік ретінде ірі қара малдары пайдаланса, солтүстік аудандарда жылқы түрін кеңінен қолданды. Қой мен ешкі жүні мен еті үшін өсірді. Егістік дамыған жерлерде мал саны азырақ болса, керсінше, Альпі Карпат, Балқан үстіртіндегі биік жерлерде мал шаруашылығы жақсы дамыды. Балықшылық кәсібі Еуропаның теңіз жағалауынд, Скандинавия, Англия елдеріне ежелден тән. Бұл жерлердің тұрғындарының өмірі, тіршілігі теңізбен тығыз байланысты.
Болгарияның мал шаруашылығын қысқаша тоқталйық. Болгарлардың тұрмысында мал өсіру ісі әсіресе, түрктердің қол астында болған кезеңдерінде дамыған. Болгария патшалығы кезінде де мал шарушылығы айтарлықтай қолға алынбағын. Бұл шаруашылыұтың интенсивтік жолмен өсуіне тек Болгариы Республикасы құрылғаннан бастап жағдай жасалды. Малдардың тұқымын асылдандыруға тұрақты жемшөппен қамтамасыз етуге және ауыр жқмыстарды машинані күшімен істеуге үкімет айрықша көңіл бөлді. Бұл елде қой, ешкі, ірі қара малдарды ьжәне шошқаны өсіруге айрықша көңіл бөледі. Қара малдардан – сиырлар, буйволдарды өқсіреді. Буйволды өсәркден Болгария Еуропады бірінші орынға ие. Ал сиыр өсруде Болгария Венгриямен парапар келеді. Қой ешкіні өсіруден Болгария Еуропада 1 орынға ие болса, шошқа, үй құстарынан; тауық, қаз, түйе тауық, үйректерде болгарлдар ертеден – ақ баға білген. Болгарияда бал арасын өсіруге және жібек құртын өсіруге айтарлықтай көңіл бөлінеді.
Мал шаруашылығымен айналысу ісінен венгрлер де қалыспайды, бірақ венгрлер ерте кезден бастап жылқыны өсірген. Олар малдарды 3 түрі жолмен жайып, жартылай жайып және қолданы бағып өсіреді. Әр түлікті бағатындарды: жылқышыны – «чокош», сиыршыны – «гуияш», шопанды - «юхас», шошұаны – «каиаз» тдеп атаған. Мл бағушылардың киімі сол жердің табиға географиялық жағдайына бейімделген. Жаңбырдан желден сақтану үшін малшылар шашацн, бетін, қолын сиырдың тоң майымен майлаған. Жылқы мен ірі қараға таңба басқан.
Орта ғасырдың алғашқы дәуірлерінен бастап Еуропада қолөнер кәсібі кең өсті. Бұл кәсіп ауылда, қыстақта және қалада кең өріс алып, диқандардың тұрмысына керекті бұйымдардй көптеп шығарған. Сөйтіп, қолөнершілер мен шаруалардың өмірі бір – бірімен тығыз байланыста болған. Капитализмнің ірі өндіріс орындарының батыста күшті дами бастаған кезеңдері 18 ғ 2 жартысына 19 ғ басына тура келеді. Осы дәуірде Англия мен Францияда өндіріс орындары күшті жетілген болса, кейін басқа да Еуропа елдері осындай даму жолына түсті.
Ере дәуірде – ақ Еуропада қалалар қыстақта, селодан бөлініп шыққан. Б.з.д 2000 ж Герцияда, Римде қалар өсіп олар қолөнер кәсібінің мәдени дамудың орталығына айналды. Сол кезде салынған қалаларлың көпшілігі әлі күнге дейін бар. Ауылдық жердің тұрғындарының орналасуы әр түрлі. Олардың салыну жүйесінде өзара ұқсастық бар. Қыстақтар көше – көше болып та, хутар болыпта салынды. Капитализм формациясы кезінде ауылдық жердерде фермалар көбейді. Қыстақтар ұзынша не қораланып орналаса береді. Еуропалықтардың дәстүрі үй салу тәртібі оны салардың құрылыс жағдайына, жұрттың ежелден қалыптасқан дәстүріне байланысты. Еуропаны оңтүстінгінде үйлерді тастан көп салса, солтүстігінде ағаштан салатын болған.
Еуропалықтардың киімдері де халықтай тарихи дамуына сай өзгеріп отырған. Мұндай процесті барлық дүние жүзі тұрғындары бастан өткерген. Палеолиттен бастап қазіргі күнге дейінгі киім кию салты сан мәрте өзгерген. Бұл елдердің киімдерінің өзгеруі нәтижесінде ұлттық белгілеріде жойылып барлық еуропалықтарға отқ киім үлгілері қалыптасқан.Батыс Еуропа капиталистік елдерінің отаршылық саясатының салдарынан еуропалық кастюмдер ауа – райының ыстығына қарамастан Африка, Азия елдеріне тараған. Еуроплықтардың отбасы кіші жұптық отбасы. Ол капиталистік жеке меншікке негізделіп, христиан дінінің мораліне сүйенеді. Еуроаплық отбасыда ескі көзқарастар, діни сенімдер, негізінен, өзгеріске ұшыраған. Оларлы сирек болсада ертеден қалыптасқан патриархаттық, патриархаттық – рулық отбасының қөалдықтары кездеседі.
Польшада феодалдық кейін капиталистік қоғамдар кезінде халық арасында әр түрлі топқа шлихта, мешндар, място,қала тұрғыны хлоптар сияқты бөлулер орын алған. Бұрын жастарды үйлендіргенде эгзогамияны сақтай отырып осы бүлінушілікті сақтауға тырысқан. Осы күні яғни демократиялық қоғам үстем болған кезде былайша сославияға бөліну жойылды. Жастар үйленгенде өздерінің тілегі, сүйңспеншіңлігі негізінде қосылды. Чехосавакияның тұрғындары да үйленуге экзогамиялық тәртіптеп сақтаған. Жұптық отбасы кең тараған. Жастар үйленгеннен кейін оларды өз алдына бөліп шығарып, өз шаруашылығын өздері жасауға жағдай жасаған. Чехтер жастар үйлену тойын үлкен салтанатты мереке ретінде өткізген. Ескі үйлену тәртібі көнеріп, жаңа қоғамның негізінде пайда болып, жаңа тәртіптер халық тұрмысынан кең орын алуда. Еуропалықтардың қоғамдық тұрмысында ауылдық қауымға бірлесідің қалдығы біртінге дейін сқталып келген. Мысалы болгарлардың сербо – харваттардың, албандардың, норвегиялықтардың аралдарында мұндай салт жиі ұшырасады. Капитализм күштірек дамыған елдерде бұл қалдықтар жойылып, товарлы капиталистік түрлер пайда болған. Капитализм алға өрлеуіне байланысты қалаларды қолөнер қалдықтары жойылып, тауарлы капитлистік қатынас түрлері пайда болған. Кпитализмнің алға өрлеуінде қолөнер қалдықтары дойыоып, жеңіл өндірістер күшейе түсті.
Еуропалықтардың басым көпшілігі христиан дініне сиынды. Мұндағы аз ғана еврейлер мен мұсілмандардың діндері басқа. Б.д.д 1 – 2 ғ христиан діні зор беделге ие болып, Рим империясынан кейін 9 – 8 ғ Еуропа елдерін толық қамтыған. Бұл дін феодолизм қоғамын нығайтуға көп жәрдемін тигізді. Христиан діні батыс католик шікеу және шығыс правослаыиялық шіркеу болып екіге бөлінген. Біріншісі Рим епископына бағынса, екіншісі ұлттық шіркеулерге бөлініп, әр мемлекеттің патшаларына императорларына бағынып, феодалдық – крепостнойлық құылысты сақтауға қызмет еткен. Мұсылман дінін Еуропаға түрктер мен арабтр әкелген.
Шетелдік Еуропа халықтарының рухани мәдениеті тым ертеден бастлады. Олардың арасында батырлар жыры кең тараған. Ерте дәуірлдегі Гомер дастандары «Илиада» және «Одессей» орта ғасырдаң бас кезінде герман тайпалрынң қиялынан туған «Нибелунктар туралы жыр», «Гурдун туралы жыр» секілді эпикалық шығармалар озық мәдениет үлгілері. Осындй бай, терең фольклорлық мұраны өзге халықтардан жиі кездестіруге болады. Орт ағсырдың соңғы кезеңінде балладалар, семья, солдат тұрмыстарынан алынған өлеңдер аңыздар, мақал – мәтелдер көптеп шығарылады. Олады тек қана ғасырдың аяғынан бастап, Францияда одан кейін басқа мәдениетті елдерде халық фольклорын жианп, жарыққа шығару үрдісі қолға алынды. Біздің зманымызда Еуропа елдерінің Халық шығармашылығы жақсы зерттелген. Алуан – алуан өнер түлері Еуроап елдерінде ерте дамыған. Ерте заманға халықтық театрлар Герцияда, Римде болғаны мәлім. Мәдениеттің адан әрі шырқап, дамыған кезеңі кейінгі капитализм дәуіріне ұласады.
Лекция 9. Қазақстанның этникалық тарихы
1.Қазақтар. Қазақтарды этнологиялық зерттеу тарихы.
2.Қазақтардың этногенезі мен этникалық тарихы.
Лекция 10. Қазақ этнологиясы
1.Шаруашылық – мәдени типтері.
2.Аңшылық. Аңшылықтың түрі мен әдісі:
3.Материялдық мәдениеті.
4.Әлеуметтік – нормативтік мәдениет және салт – дәстүр.
1.Шаруашылық – мәдени типтері. Дәстүрлі қазақ шаруашылығының құрылымы. Көшпелі шаруашылық. Көшпелілік генезисі және эволюциясы. Көшпелі шаруашылық типологиясы: көшпелі, жартылай көшпелі, отырықшы шаруашылықтар. Көшпелі шаруашылық ұйымы. Жайылымдылық мал шаруашылығының техникасы және әдістері. Малдарға арналған шаруашылық құрылым типтері. Халықтық мал дәрігерлігі. Мал шаруашылығымен байланысты ғұрыптар мен сенімдер. Жер өндеу. Шаруашылықтың түрлі типтеріндегі жер өндеудің маңызды орны. Жер өндеу мінездемесі және жер өндеу. Жерді пайдаланудың формасы мен синтезі. Жер өндеу шаруашылығындағы еңбек ұйымы. Жер өндеу саймандары және жасалған мәдениет құрамы. Жер жырту техникасы. Жыртылатын жерді өндеу және құралдары. Егіс жинау, оны ұнтақтау әдістері, бидайды сақтау әдістері. Бау – бақшалық және көкініс бақшасы. Жер өндеу жұмыстарының халықтық календары. Жер өндеуге байланысты салт – дәстүр, ғұрып және мерекелер.
2.Аңшылық. Аңшылықтың түрі мен әдісі: аңшы құстарымен, қабаған иттермен (тазы), оларды аулау әдістері. Дәстүрлі және өзіндік қызығушылықпен аңшылық. Аңшылықпен байланысты дәстүрлілер, ғұрыптар мен әдеттер. Балық аулау және т.б. этностың өзін - өзі қамтамасыз ету жүйесі.
3.Материялдық мәдениеті. Елді – мекен және тұрғын жер. Елді мекеннің пайда болуының уақыты және есебі. Қоныстанудың дәстүрлі типі. Қоныстанудын қазіргі заманғы типі және оның генетикалық байланысы. Дәстүрлі тұрғын үй: киіз үй, күрке, қос, жолым және т.б. Тұрақты үйлер мен шаруашылық құрылыс типтері. Дәстүрлі және қазіргі үйлердің азды – көпті ұқсастығы. Құрылыс материалы және салу технологиясы. Қоғамдық құрылыстар. Халықтың және қазіргі архитектура. Дәстүрлі интерьер және жиһаз. Үймен байланысты наным – сенім.
Киім және сәндік әшекей. Дәстүрлі және қазіргі киімдер. Киім типінің шығуына географиялық ортаның әсері. Ерлер, әйелдер және балалар киімдерінің негізгі құрамды бөліктері. Күнделікті, және мерекелік, қыстық және жаздық той және қаралы киімдері. Қалалық еуропалық киімдердің пайда болуы. Иноэтникалық ықпал. Бас киімдер. Тері және пималық аяқ – киім. Белдіктер. Әшекейлер. Әшекей бұйымдарының формасы мен әдістері. Амулеттер. Киім мен әшекейлерге байланысты сенімдер мен ғұрыптар.
Тамағы. Тамақтану жүйесі: ет, сүт, өсімдік, аралас. Күнделікті, арнайы, мезгілдік мерекелік, қонақтық, дәстүрлі және ғұрыптық ұлттық тағамдар. Тамақтану уақыты. Тиым салынған тағамдар. Трапеза этикасы. Азық – түлікті өндіру, консервілеу және сақтау әдістері. Ыдыс – аяқ саймандары: металдық, керамикалық, ағаш, тері және т.б. тамақпен байланысты дәстүрлер мен ғұрыптар. Үй – жайлық қолөнер. Қазақтардағы қолөнердің дамуы туралы археологиялық және жазба куәліктері. Ағаш өндеу. Ұсталық қолөнер. Зергерлік өнер. Терілік өнер. Сүйек өндеу. Үй – жайлық қолөнер шаруашылықтың мал шаруашылық типінің жалғасы ретінде. Тері илеу өндірісі. Тоқымашылық. Кілем тоқу. Кесте тігу.
4.Әлеуметтік – нормативтік мәдениет және салт – дәстүр. Той (үйлену) ғұрпы. Балалар ғұрпы. Жерлеу – еске алу ғұрпы. Қазақтардың отбасы – некелік қатынастары. Балаларды тәрбиелеуде этникалық дәстүр жүйесі. Қазақстанның әлеуметтік – нормативті этикеті. Дәстүрлі музыка. Халық мереклері және ойындары. Қазақтардың діни көзқарастары, сенімдері мен білімі. Исламға дейінгі наным – сенім. Тәңірге табыну. Шаманизм және бақсылық. Бабалар аруағына сенім. Қазақтарда исламның таралуы. өмірдегі түрлі халықтық білімдері – календарь, аурудың емі, малды емдеу туралы түсінігі.
Әдебиет:
Негізгі
Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
Қосымша
Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
Арғынбаев Х.А. Қазақ халқындағы семья мен неке А, 1973.
Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
Қоңыратпаев Ә. Қазақ фолклорының тарихы А.1991
Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. А.1994.
Қазақстан тарихы. Ежелгі уақыттан қазіргі кезеңге дейін. Очерк. Бас.Ред. М.Қ.Қозыбаев. Алматы, Дәуір, 1993.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық, 1-том, Алматы, Атамұра, 1996.
Қазақстан тарихы.(көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық, II-том. Алматы, Атамұра,
Масанов Н.Э. и др. История Казахстана: народы культуры. Учебное пособие. Алматы, Дайк-Прес, 2000.
Лекция 11. Этностар арасындағы қарым-қатынастар.
Жиі кездесетін сөздер. Тарихи фактор, әлеуметтік фактор, саяси фактор, ассимияция, консолидация, адаптация, интеграция, абориген, геноцид, апартейд, сегрегация, дискриминация, акультурация.
1.Этностар арасындағы байланыс және оның нәтижелері.
2.Жергілікті халықтар және этникалық азшылдық.
3.Этностар арасындағы қатынастың түрлері.
4.Этностар арасындағы қарым-қатынастың теориялары.
Мақсаты: Этностар арасындағы байланыс, қатынас, азшылдық теорияларын қарастыру.
1.Этностар арасындағы байланыс және оның нәтижелері.
Адамның күні адаммен дегендей, адамдар бір-бірімен араласпай өмір сүре алмайтыны сияқты, этностар да бір-бірімен қарым-қатынаста болады. Бұл қатынастардың жақсы және жаман жақтары да бар. Этностар арасындағы қатынастар өмірдің барлық саласын қамтиды. Мәдени, психологиялық, экономикалық, отбасылық тұрмыстық деп кете береді. Бұған бірнеше факторлар әсер етеді:
Тарихи фактор. Этностар тарихында әртүрлі жағдайларда, белгілі бір кезеңдерде байланыста болады. Ерікті, күштеу, арқылы байланысып жатады. Халық жадында тарихи оқиға жаулап алу, соғыс естерінде ұзақ сақталады. Бұл оқиғаларды әрқилы қабылдауы мүңкін.
Әлеуметтік фактор. Байланысушы этностың әлеуеттік статусы саяси, мәдени, шаруашылығы тең болғанда қатынастар қалыптасады. Бірақ іс-жүзінде бұндай байланыс түрлері кездесуі қиын. Көзқарастары әртүрлі, тең емес байланыс жиі кездеседі. Дискреминация жиі кездеседі. Бұның соңы этникалық жанжалға алып келіп жатады.
Саяси фактор. Саяси құрылымына байланысты саны басым этнос, аз этностарға мемлекеттік этникалық саясатты қалыптастырады.
Ахуалдық фактор. Этностар өмірінің әлеуметтік, саяси, экономикалық жағдайлар тоғысы нәтижесінің әсерінен ахуалдық фактор шығады. Нақтылы жағдау этностар арасында жанжал тудыруы мүмкін. Этностар арасындағы байланыстың нұсқалары:
Қосылуы: бір мәдени іс-әрекетті игеріп жетістікке жеткен этностардың бір-бірімен байланысының нәтижесі. Мысалы: Ұлы географиялық ашылулар нәтижесінде еуропалықтар мәдени өсімдіктерді, шаруашылық жетістіктерін қабылдады.
Қиындауы (усложнение) немесе асқынуы. Бұрын пайда болып, дамыған мәдениеттің әсерінен екінші этнос мәдениетінің өзгеруі. Мысалы: Қытай мәдениетінің жапон мәдениетіне әсері.
Азайуы. Басқа бір этностың дамыған мәдениетімен байланыс нәтижесінде, өз мәдени дағдыларынан айрылуы. Мысалы: Дәстүрлі қолөнер маңызының жойылуы.
Эрозия немесе обеднение. Екінші мәдениет әсерінен басқа этнос мәдениетінің біртіндеп жойылуы. Мысалы: Аз халықтар өмір сүру жағдайының өзгеруіне байланысты, өз мәдениеті мәнінің жоғалуы.
Сонымен этнос мәдениетінің жоғары болуына этномәдени әсерлер тәуелді. Этностар арасындағы мәдени байланыстар үш түрге бөлінеді. Ассимиляция, адаптация және интеграция.
Ассимиляция – бір-бірінен пайда болуы мәдениетті және тіпті жөнінен ажыратылатын этностардың этникалық арақатынастар үрдісі. Ассимиляцияның нәтижесінде бір этностың өкілдері екіншісінің тілін және мәдениетін меңгереді және бұрынғы этникалық белгілерінен толық айырылды.
Бұл этностардың, субэтностардың немесе шағын этникалық топтардың басқа этностың ортасына араласып, сіңіп жеке этностықтан айрылуы болып табылады. Ұлыбританиядағы уэльстіктер франциядағы автохтонды бретандықтар және италияндық мигранттар осыларға жатады. Ассимиляцияның табиғи (ерікті) және зорлықты түрлері болады. Бұл әсіресе қалаларда көбірек байқалады. Кейбір зерттеушілер ассимиляцияны консолидацияның құрамды бөлігі деп санайды.
Консолидация (нығайу)- біршама тәуелсіз халықтардың және олардың ірі топтарының әдетте тілі, және мәдениеті бойынша туысқан біріңғай тұтас этникалық ортақтыққа қосылу үрдісі.
Адаптация-бейімделу адамдардың жаңа этникалық ортада өмірге бейімделуі, немесе осы ортаның экономикалық және әлеуметтік салаларында солармен өзара қатар өмір сүру.
Интеграция бірігу-әртүрлі этнстардың негізгі этникалық белгілерді сақтай отырып, этникалық мәдени байланыс орнату үрдісі.
2.Жергілікті халықтар және этникалық азшылдық.
1989 жылғы Халықаралық еңбекті ұйымдастыру конвенциясы бабына сәкес тәуелсіз елдегі халық, бұл географиялық облыс немесе елде алғаш өмір сүрген адамның дәстүрлі шаруашылықпен айналысқан халықты жергілікті дейді. Міндетті түрде жері болу керек. Жерсіз жергілікті халық болмайды. Материялдық және рухани белгілерінің жермен байланысы болу керек. Жергілікті халықты абориген деп те атайды. Келімсектерге дейінгі жерде өмір сүрген халық. Негізінен абориген терминін Африка, Америка, Австралияның жергілікті халқын атайды. Жаңа уақытта бұл территориларды еуропалықтар ашып, байырғы тұрғындар дейді.
Автохтонды- дәстүрлі өмір сүру образын қолданатын жергілікті аз халықтарды жатқызады. Белгілі бір территорияны алғаш қоныстанғандарды айтады. Қазіогі таңда бұлтерминді этнологияда емес биологияда көп пайдаланады.
Тұрғындарды жергілікті және жергілікті емес халық деп бөлу, әрқашан жанжал тудырады. Жергілікті тұрғын дегенде елдің жердің иесі ол жергілікті емес келімсек, иммигигрант дейді. Мысалы қоңсы, кірме...
Жергілікті халық, жергілікті емес халықтарды және олардың хронологиясын анықтау критеясын табу қиындық туғызады.
Этникалық азшылдық. Өздерінің мемлекеттік құрылымдары жоқ, демографиялық потенциялы нашар, саны аз халық. 50 мыңға дейінгі саны бар этнос жатады. Қазір әлемде 800 саны аз этнос тіркелген. Ресейде 60. Бұл саны аз халықтар бір жерде жинақы немесе шашырай орналасып көшпелі, жартылай көшпелі өмір сүреді. Біз келесі белгілер арқылы саны аз халықтарар қатарына жатқызамыз.
-Мемлекетте саны аз.
-Билікте жоқ.
-Диаспора.
-Тәуелсіз мемлекеті жоқ, әр елдерде шашырай орналасқандар. Мысалы цыған, күрд.
-Келімсектерден саны аз, отарлауға ұшыраған жергілікті халық. Мысалы эвенки, чукча, саха.
-Жаппай миграцияға ұшыраудың нәтижесінде тұрақты жерге орналасқандар тобы.
3.Этностар арасындағы қатынастың түрлері.
Этностар арасындағы қатынастың түрлері геноцит, апартейд, сегрегация, дискриминация.
Геноцит- үстем етуші этникалық қауымдастықтың белгілі бір мақсатта діни, рассалық, этникалық топты, толығымен немесе жартылай жоюы. Келесі формада геноцит жүзеге асады:
- Этникалық азшылдық топ өкілдерін физикалық жою, жаппай репрессиялау.
- Қасақана этникалық топқа қырылатын жағдай жасау.
- Этникалық топқа бала тууға тиым салу.
- Бір этникалық топтан екінші этникалық топқа күшпен бала беру.
Апартейд- бір рассалық топтың екінші топқа жүйелі түрде жою мақсатында үстемдік ету формасы. Оның белгілері:
- Қаналушы рассалық топтың жеке бостандығы өмір сүру құқының болмауы.
- Рассалық топты жою үшін қасақана өмір сүру жағдайын жасау.
- Рассалық топ және оның мүшелерінің дамуының негізгі құқы мен бостандығының шектелуі.
- Рассалық белгісіне қарай резервацияда ұстау заңды түрде әртүрлі рассалық топтарға некеге тұруға тиым салу.
- Рассалық топ мүшелерін қара жұмысқа салу.
Сегрегация- Рассалық немесе этникалық белгісіне қарай жеке тұрғындар тобын күштеу арқылы этномәдени изоляциялау. Негізінен бұндай саясатты автономиялы елде жүргізеді. Мысалы Ресей, Англия, Қытай.
Дискриминация – мәдени белгі, рассалық түр сипаты этникалық шыққан тегі, діни сеніміне қарай адамдар тобын шектеу. Үстемдік етуші этнос өз жағдайын жақсартады.
4.Этностар арасындағы қарым-қатынастың теориялары.
Аккультурация концепциясын 1930 жылы американдық мәдени антрополог Р.Редфилдом, Р.Линтон, М.Херсковицтер шығарды.
Аккультурация – мәдениеттердің бір-біріне сіңісу үрдісі. Шетел этнологиясында көбінесе аккультурация еуропезизацияның синонимі ретінде қолданылады, өйткені Азия, Африка халықтарында еуропалық мәдениеттің элементтері шаруашылық формалары, әлеуметтік таралу үрдістері байқалады.
Қостанай мемлекетік педагогикалық институты
Тарих және өнер факультеті
Қазақстан тарихы кафедрасы
«Этнология» пәнінен
Көмекші демонстрациялық материял
Қостанай, 2009.