Қазақстан тарихы кафедрасы

Вид материала

Документы

Содержание Негізгі әдебиеттер тізімі Курстың құрамдас бөліктері және оны игерудегі негізгі талаптар. Лекция 2. Этнология теориясының негізі және бағыты. Эдуард Тэйлор Льюис Морган Тарихи географиялық бағыт Геолиталық мектеп. Американдық мектеп. 5. Ресей этнологиясының дамуы. 3.Лингвистикалық класификация. 4.Шаруашылық – мәдени класификация.

Подобный материал:

• Г. Н. Потанин және қазақ зиялылары: саяси және рухани көзқарастарды тарихи талдау >07., 944.02kb.
• Диссертациямен М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ғылыми, 618.1kb.
• Түркістан ұлттық элитасының қалыптасуы мен қызметінің тарихы (1900-1924 жж.), 841.93kb.
• Диссертация қорғаған мамандығының шифры аталып, 2403.71kb.
• Қазақ шаруаларын отырықшылыққа көшірудегі мемлекет саясаты (ХХ ғ. 20-30-шы жж.), 406.09kb.
• Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты, 1584.64kb.
• Теория-композиторлық факультет Музыка тарихы кафедрасы бакалавриат, 358.01kb.
• Шортанова алшайым ахылбековна, 497.8kb.
• Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі, 1034.54kb.
• Ұсынылып отырған көрсеткіш Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы-теңгеге арналған, 187.8kb.

Негізгі әдебиеттер тізімі

1. Шалекенов У.К. Әлем халықтарының этнографиясы. Алматы, 1994
   
2. Этнография /Под.ред. Ю.В. Бромлея и Г.Е.Маркова. М.,1982.
   
3. Этнология /Под.ред Г.Е. Маркова и В.В. Пименова. М.,1994.
   
4. Итс.Р.Ф. Введение в этнографию. Л.,1991.
   
5. Атлас народов мира. М., 1964.
   
6. Брук С.А. Население мира. М.,1981.
   
7. Народы мира. Историко-этнографический справочник. М.,1988.
   
8. Население мира. М.,1992.
   
9. Артықпаев Ж.О. Этнология и этнография. Астана.2001.
   
10. Садохин А.П. Этнология. М.2004.
    
11. Таводов Г.Т. Этнология. М.2003.
    
12. Қосымша
    
13. Бромлей Ю.В. Современные проблемы этнографии. М.,1981.
    
14. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М.,1983.
    
15. Леви-Стросс К. Структурная антропология. М.,1983.
    
16. Марков Г.Е. История хозяйства и материальной культуры. М.,1993.
    
17. Пучков П.И. Современная география религии. М.,1976.
    
18. Токарев С.А. История зарубежной этнографии. М.,1983.
    
19. Токарев С.А. История русской этнографии. М.,1966.
    
20. Токарев С.А. Истоки этнографической науки (до середины XIX в.). М.,1978.
    
21. Этнические процессы в современном мире. М.,1987.
    
22. Артемова О.В. Личность и социальные нормы в раннепервобытной
    общине по австралийским этнографическим данным . М.,1987.
    
23. Бутиков Н.А. Папуасы Новой Гвинеи (хозяйство, общественный
    строй). М.,1988.
    
24. Кабо. В.Р. Происхождение и ранняя история аборигенов Австралии.
    М.,1968.
    
25. Пучков П.И. Население Океании. М.,1967.
    
26. Пучков П.И. Формирование населения Меланезии. М.,1968.
    
27. Пучков П.И. Этническое развитие Австралии. М.,1987.
    
28. Пучков П.И. Этническая ситуация в Океании. М.,1983.
    
29. Аристова Т.Ф. Материальная культура курдов XIX-первой пол. XX веков. М.,1990.
    
30. Еремеев Д.Е. Этногенез турок. М.,1971.
    
31. Кочнев В.И. Шри-Ланка. М.,1976.
    
32. Курылев В.П. Хозяйство и материальная культура турецкого
    крестьянства. М.,1976.
    
33. Марков Г.Е. Кочевники Азии. М.,1976.
    
34. Шпажников Г.А. Религии стран Западной Азии. М.,1976.
    
35. Кашмадзе Н.И. Индонезия: Острова и люди. М.,1987.
    
36. Марков Г.Е. Народы Индонезии. М.,1965.
    
37. Чеснов Я.В. Историческая этнография народов Индонезии. М.,1978.
    
38. Шпажников Г.А. Религия стран Юго-Восточной Азии. М.,1980.
    
39. Арутюнов С.А. Современный быт японцев. М.,1968.
    
40. Васильев Л.С. Культы, религии, традиции в Китае. М.,1970.
    
41. Крюков М.В. Система родства китайцев. М.,1972.
    
42. Чебоксаров Н.И. Этническая антропология Китая. М.,1982.
    
43. Дэвидсон Б. Африканцы. Введение в историю культуры. М.,1975.
    
44. Исмагилова Р.Н. Этнические проблемы современной Тропической
    Африки. М.,1973.
    
45. Львова Э.С. Этнография Африки. М.,1981.
    
46. Америка после Колумба. М.,1992.
    
47. Галич Мануэль. История доколумбовых цивилизаций. М.,1990.
    
48. Кинжалов. Р.В. Культура древних майя. Л.,1971.
    
49. Народы Америки. Т. 1,2 //Серия «Народы мира». М., 1959.
    
50. Этнические процессы в странах Карибского моря. М.,1982.
    
51. Этнические процессы в странах Южной Америки. М.,1981.
    
52. Алексеев В.П. Происхождение народов Кавказа. М.,1967.
    
53. Волкова Н.Г. Этнонимы и племенные названия Северного Кавказа.
    М.,1972.
    
54. Акынжанов М.Б. Казактың шығу тегі туралы. Алматы,1957.
    
55. Кисляков А. Очерки по истории семьи и брака у народов Средней
    Азии и Казахстана. М.,1972.
    
56. Казахи. Историко-этнографическое исследование. Алматы,1994.
    
57. Мұқанова Г.Қ. Этнология. Оқу-әдістемелік құрал. А.2005.
    
58. Садохин А.П. Этнология: Учебный словарь. М.2002.
    

Курстың саясаты:

- Сабаққа кешікпей қатысу.

- Сабақ үстінде сағыз шайнауға болмайды.

-Сабақ үстінде газет-журнал оқымау.

-Сабақ үстінде айнаға қарамау. (қыз балалар)

-Сабақ үстінде артық сөйлемеу.

-Сабақ үстінде ұялы телефонды сөндіру.

-Сабаққа тиісті киіммен келу.

-Қалдырған сабақ тапсырмаларының қарызын өтеу.(сабақтан тыс уақытта)

-Берілген тапсырма орындалмаса, қорытынды балыңыз кемиді.

-Оқу процесіне белсенді қатысу.

-Курстастарыңа, оқытушыға іззетті, ашық бол.

-Бағалау саясаты обьективтік принциптерді икемді жоғары саралауда негізделеді.

-Әрбір сабаққа міндетті дайындық:

-Берілген тапсырмаларды оқып меңгеру.

-Барлық тапсырмалар уақытылы қойылған мерзімінде орындалуға тиіс.

-Сабақты жіберген жағдайда барлық өтілген тапсырмаларды орындауға жауаптысыз.

-Егерде жіберілген сағаттар саны дәлелсіз болса (ауырмасаңыз немесе басқа да дәлелді себептердің анықтамасы болмаса) кредит сағат санының курс бойынша екі есеге артса, біз сізді курстан қалдырамыз.

-Сіз барлық топтың оқуына септігіңізді тигізуге тиістісіз.

-Сіз өзіңіздің оқуыңызға ден қойып жақсы білім алуға талапты болуға тиістісіз.

Оқу жылы барысында өзіңізге тиісті міндеттерді орындауға жауапкершілікпен қарауға тиістісіз.

-Оқу процесіне сіздің тек келіп кетуіңіз емес, сапалы қатынасыңыз маңызды екенін естен шығармаңыз.


Курстың құрамдас бөліктері және оны игерудегі негізгі талаптар. Сіздер пәнді белсенді және ынтызарлықпен оқып, үйренулеріңіз керек. Әрбір негізгі тақырыптардың материалдары күні бұрын үлестірілді. Сіздер сол материалдармен және тақырып бойынша негізгі оқулықтың материалдарымен танысып, оқып келуге тиістісіздер. Оқу сабақтарында тақырып бойынша білімгерлер тарапынан сұрақ қою, жауап айтып, пікірталасқа қатысу керек. Осы тұрғыда сіздердің оқығандарыңыздан түсінгендеріңізді, оқулықпен жұмыс істегендегі ойтүсініктеріңізді жазбаша, ауызша немесе тест сұрақтары бойынша алдын-ала ескерту жасамай-ақ тексеріп, оның нәтижесі қорытынды бағаға қосылады. Ол тақырыптар оқу сабақтарының кестесінде көрсетіледі.

Сонымен қатар оқулық пен тақырыптық материалдарды тек тапсырманы орындаған кезде ғана емес, семестр аяқталғанға дейін үзбей оқып жүру керек. Сондай-ақ әрбір сабаққа мұқият дайындалу қажет. Сіздің сабақтардан қалмауыңыз, сабақтарға жақсы дайындалуыңыз, белсенділік танытуыңыз, тапсырмаларды мерзімінде және сапалы орындауыңыз- қажетті балл алудың кепілі болып табылады.

Сіз екі аралық бақылаудан өтесіз. Аралық бақылау тек өткен материалдар негізінде жүргізіледі. Оқу процесінің соңында сіздер міндетті түрде емтихан тапсырасыздар. Кейбір кездері ескертпестен сізден ауызша немесе жазбаша жауап алынуы мүмкін. Ол жауаптарда бағаланып, қорытынды бағаға қосылады.

Аралық бақылау межелерінің уақыттары:

1. 
   ші аралық бақылау межесі- 7- ші апта
   
2. ші аралық бақылау межесі- 14- шы апта
   

Айып баллдарын межелік бақылау алдында қосымша тапсырмалар алып жоюына мүмкіндік беріледі.

Мәтінге қосымша белгілер жасап кейбір қорытындылар жасау- бұл негізгі тақырыптарды игеруге шығармашылық ізденсіек шығармашылық ізденіске бағытталған жұмыс, сондықтан ондағы жасаған белгілеріңіз сіздің сол тақырыпта жұмыс істегеніңізді көрсетеді, кейіннен оларды тәрбие жұмысының жоспарын жасауда пайдалануыңыхзға болады.

Қорытынды бақылау- емтихан тест түрінде өткізіледі.

Барлық тапсырмалар уақытылы орныдалуы керек, мерзімнен өтіп кетекндер үшін төмендетілген балл қойылады. Өткізілген тапсырмалар сізді емтиханға кіру рұқсатымен қамсыздандырады. өтетін материалдар туралы сұрақ қойып және сол туралы әңгіме сөз құру үшін барлық сабақтарға дайындалып келулеріңіз керек. Осы тұрғыда да сіз балл жинайтындығыңызды естен шығармаңыз.


Білімгер танысуы қажет:

• Этнология пәнінің мақсаты мен міндетімен;
  
• Этнология пәнінің ерекшеліктерімен;
  
• Этнология пәнінің зерттеу әдістерімен;
  

Білімгер білуге тиісті:

• Әр түрлі елдердің этникалық құрамы мен этногенезін зерттеп, білу;
  
• Этникалық тарихына көңіл аудару;
  
• Олардың тілдік топталуын, шаруашылығын, дінін білу;
  

Білімгер жасай білу қажет:

• Оқу барысында алған теориялық білімдерін практика жүзінде қолдана білуі;
  
• Өз бетінше іздене білуі.
  

Қостанай мемлекетік педагогикалық институты

Тарих және өнер факультеті

Қазақстан тарихы кафедрасы


«Этнология» пәнінен

Лекция сабақтарының әдістемелік нұсқаулары


Қостанай, 2010.


Лекция 1. Кіріспе.

Жиі кездесетін сөздер. Этнология, этнография, мәдени антропология, этнос.

Жоспар:

1. Этнология пәні және міндеттері.

2.Этнология ғылымын зерттеудің әдісі, деректері және функциялары.

Мақсаты: Этнология пәні мақмасы , міндеті және тәрбиелік функцияларымен таныстыру.

1. Этнология пәні және міндеттері.

Этнология – негізгі зерттеу объектісі әлем халықтары туралы тарихи пән. Оның ерекшелігі – этнологияны гуматитарлық және жаратылыстық ғылымдарға бірдей жатқызуға болады, себебі этнос тек қана әлеуметтік емес, сонымен бірге биологиялық феномен.

Курстың мақсаты - этносты, адамдардың еркі бойынша емес, табиғи-тарихи процес негізінде пайда болған әлеуметтік топтың ерекше түрі ретінде көрсету.

Пәнді оқыту барысында келесі мәселелер шешіледі:

• Этнологияның әдістері мен ұғымдық аппараты зерртеледі;
  
• Әлемнің этникалық көрінісі, этностардың географикалық, антропологиялық, тілдік және шаруашылық-мәдени топтасуы зерттеледі;
  
• Әлем халықтарының шығу тегі, этникалық тарихының негізгі кезеңдері зерттеледі;
  
• Дәстүрлі мәдениеттің негізгі сипаттамаларын, әлемдегі этномәдени, этнодіни процестердің негізгі заңдылықтарын зерттеу.
  

Тарихи ғылымдардың жалпы жүйесінде этнологияға, оның жалпығылымдық ролін шектемей, жеке дербес дүниетанымдық (әдіснамалық) мағна беру керек.

Этностарды бүкіл жиынтығында зерттеп, этникалық және әлеуметтік тарихтың байланысына назар аударып, мәдениеттің бүкіл салаларындағы өзгерістерді көрсетіп, этнология жеке елдер мен халықтарды тарихи, археологиялық, экономикалық-географиялық тұрғыдан зерртеу барысына ұлттық-мәдени өзгешіліктерді сипаттауға маңызды мәлімет береді. Бұл жағдайда басқа ғылым өкілдері этнологиялық материалдарды тарихи, экономикалық-географиялық немесе басқа ой-желістерін ашуға көмектесетін қосымша мәлімет ретінде пайдаланады. Сонымен, этнология өзінің дәстүрлі мағынасында көмекші тарихи пән ретінде болып шығады. Ақырында, этнологияға әртүрлі континенттердегі болып жатқан кәзіргі саяси процестердің ең қалың ортасына, әсіресе өзінің коллизиялары мен салдарынан аса шиеленіскен ұлтаралық қатынастар мәселелеріне қатысу тән. Кәзіргі саяси процестердін этнодіни негізінде жандандырылу жағдайында объективті этникалық тарихты, мәдени интеграция мен ассимиляцияның заңдылықтарын, этникалық территориялардың мемлекеттік шекараларға сәйкестігін білудің практикалық маңыздылығы сөссіз.

Сонымен, этнология оның жалпығылыми және әлеуметтік мағнасы тұрғыдан келесі түрлерде қарастырылады::

4. адамзат және жеке (ең алдымен өз жазуы жоқ) халықтар тарихының маңызды әдіснамалық мәселелерін жеке мәселелерін шеше алатын дүниетанымдық ғылым ретінде;
   
5. адам және қоғам жөнінде басқа ғылымдарға ерекше этникалық мәлімет беретін көмекші пән ретінде;
   
6. саяси маңызды білім саласы.
   

Этнологияны оқытудың алдында келесі жалпыгуманитарлық пәндер оқытылады: Қазақстан тарихы, Философия, Мәдениеттану. Осы пәнмен келесі жаратылыстық пәндер: Экология, Кәзіргі жаратылыстану концепциялары және профилдік пәндер: Алғашқы қоғам тарихы, Археология тікелей байланысты.


Лекция 2. Этнология теориясының негізі және бағыты.

Жиі кездесетін сөздер. Эволюционизм, диффузионизм, функционализм, этнопсихология, этноцсоциология, постмодернизм.

Жоспар:

1. Эволюционизм.

2. Диффузионизм.

3. Функционализм.

4. Қазіргі этнология.

5. Ресей этнологиясының дамуы.

6. Қазақстанда этнологиялық ғылымның қалыптасуы және дамуы.

Мақсаты: Этнология теориясының бағыттары және мектептерімен танысу.

1. Эволюционизм.

Эволюция латын сөзі «бірте-бірте даму» бұл мәдениетті зерттеудің бағыты. ХІХғ ортасында эволюция термині қалыптасты. Этнография ғылым ретінде қалыптасты. Теология - дін туралы ғылымның ықпалына қатысты табиғаттың мүлде өзгермейтіндігі туралы басым болатын. Эвалюцмялар –адамзат мәдениетінің жалпы даму заңдылықтарын ашты. Тарихи мәдени бағыт – бұл бағыт өз еңбектерін қоғамдық өмірдің өзіндік сферфсының дамуын қарастырады.

Эдуард Тэйлор ағылшын ғалымы эволиция классигі ХІХғ. ортасы ХХғ. Басында өмір сүрген» Ежелгі мәдениет», «Антропология» атты еңбектері 1881жылы жарыққа шықты. Тэйлор адамзат мәдениетінің тарихын «табиғат тарихының бір бөлігі» ретінде қарастырып, мәдениеттің әр түрлі формаларын біртіндеп даму сатылары деп түсінді. Оның ойынша, мәдени сатылардың әр қайсысы өткеннің жемісі болып табылады және болашақты қалыптастыруда елгілі рөл атқарады.

Льюис Морган американдық адвокат(1818-1881) этнология ғылымына қосқан үлесі мол. «Ежелгі қоғам» атты еңбегі бар. Адамзаттың бүкіл тарихын 2 кезенге бөледі: 1.Рулар – тайпаларға негізделген ертедегі әлеуметтік ұйым. 2.Белгілі бір аймақтарда меншікке негізделген соңғы кездегі саяси ұйым.

Отбасы дамуының жүйелі сатылы дамуы.

1.Туысқандық қатынасқа негізделген отбасы.

2.Пунуальдық отбасы.

3.Жұпты немесе «синдиасмикалық» отбасы.

4.Патриархалдық отбасы.

5.Моногамдық отбасы.

Биологиялық бағыт – қоғам эвалюция заңдылықтарына, жаратылыстану ғылымдарының принциптерін енгізді. А.Бастиян 1826ж.-1905ж. өмір сүрген. Герман рэвалюциянизмінің негізін қалаған. Еңбегі «Общий основания этнологии».

Әлеуметтік бағыт- негізін қалаушылар: Хонд, Дюргейм, К.Штарке.

• Неке отбасының дамуы
  
• Қоғамдық еңбектін бөлінуі
  
• Жекеменшіктін шығуын зерттеді.
  

Географиялық бағыт - тарихи географиялық аспектілерін пайдаланды. Географиялық фактрдың маңыздылығына тоқталды. Андре, Надеждин негізін қалағандар. ХІХғ аяғында антропологиялық тарихи мектептін ашылуынан жабылды.

2. Диффузионизм.

Диффузиянизм- физикадан алынған ұғым, араласу, сіңу, бірігу деген мағына білдіреді. Негізін қалаған Фридрих Рацель лепциг университетінің профессоры, еңбегі «антропогеография». Адамның жер бетіне таралуын қарастырады. Мәдениет дамуының жалпы көрінісін географиялық жағдайда зерттеуге тырысады. «Халықтар, тілдер, рассолар жоғалады, пайда болады». Этнографияны зерттегенде заттар рөл ойнайды. Әшекей, киім, есірткі бір халықтан екінші халыққа ауысып отырады. Ат әбзелдері, металл өз иелерімен бірге жүреді.

Тарихи географиялық бағыт-Скандинавия елдерінде тарады, мәденет таралуын зерттейді.

Мәдени шеңберлер мектебі. Алғашқы қоғам тарихын ғаламдық негізде қалпына келтіруге тырысты. Фриц Глебнер неміс этнологы ХІХғ. аяғы ХХғ. Бірінші жартысына дейін өмір сүрді. Этнология «Мәдениет шеңберлері» еңбегі бар. Вена өкілі, католик пастері Вильгелм Шмидт. Гребнердің идеясын жалғастырушы. Еңбегі «құдай идеясының шығуы». Ғылыми әдіс көмегімен биологиялық дәстүр бойынша моногамияның ежелден келе жатқаның, әке құқығының және тек бір құдайға сенушіліктің анық ақиқат екендігін айқындай түсті.

Геолиталық мектеп.

Бүкіл мәдениеттің шығуын Ежелгі Мысырмен байланыстырады. Негізін қалаушы дәрігер-невропотолог Уильям Риверс ағылшын диффузионизмінің өкілі болып табылады. Еңбегі: «Меланезия қоғамының тарихы». Эволюциялизммен диффузионизмнің ортасын қарастырды. Эллиот-Смит мәйітті мумиялау, күнге, отқа, жыланға табыну, пұтарды жасау, тоқыма кәсібі, сүндетке отырғызу, құлақты тесу және созу салты.

3. Функционализм.

Функциянализм ілімі: Англиядағы әлеуметтану мектебінің идеялық жалғасы және оның принциптерінің дамуы. Бронислав Малиновский ХІХғ аяғы ХХғ бірінші жартысы. Еңбегі:

• «Тынық мұхитының батыс бөліктерінің аргонафтары»
  
• «Тағылық қоғамдағы қылмыспен әдет- ғұрып»
  
• «Мәдениет теориясы»
  

4.Қазіргі этнология.

Француз әлеуметтану мектебі. Бұл ағымның ірі өкілі және негізін қалаушы-философ, педагок, әлеуметтанушы Эмиль Дюркгейм 1858-1917 жж өмір сүрді. Қоғамның аһуалын, жалпы адамзаттық қоғамды емес, нақты адамзат бірлестігін зерттейді. Олардың әрқайсын дербес, басқа тәуелсіз бірлік ретінде қарастырды. Дюркгейм «жеке қоғамдар» үлгілерін жасауда оның негізін алғашқы орда, ру тәрізді ең қарапайым қоғамды алды.

Американдық мектеп. ХІХғ. аяғы АҚШ-та эволюционистік бағыттан басқа тарихи этнологияның «Американдық мектебі» деп аталған Франс Боас негізін құрған мектеп пайда болды. Ғылыми жұмыспен қатар қоғамдық істермен де айналысты, отаршылдық, нацизм, алалаушылыққа қарсы шықты. Ғылымның жалпы міндеті әлеуметтік өмір құбылыстарының барлық жиынтығын (тіл, әдет-ғұрыптар, көші-қон, физикалық белгілер) зерттеу болып табылады және бұл зерттеу жалпы алғанда тек өркениетті ұлттардың ғана емес, барлық адамзат баласы тарихының мұз дәуірінен бастап, қазіргі уақытқа дейінгі бүкіл кезеңдерін, яғни «адамзаттың тарихын» жасап шығу. Бұл үшін әрбір жеке халықтың тарихын оның ұлттық ерекшеліктерімен қоса алып зерттеу қажет.

Релиятивизм- барлық моральдық белгілердің салыстырмалы екенің және барлық халықтың мәдениетін салыстыруға келмейді.

5. Ресей этнологиясының дамуы.

ХІХ ғасырдың 40 жылдары К.М. Бэр, Н.И. Надеждин, К.Д. Кавелин деген орыс ғалымдары этнография ғылымынң негізін қалады. Бұлар Орыс география қоғамыны этнография бөлімінің мүшелері еді.

Орыс география қоғамыны құрылтайшысы Н.И. Надеждин (1804-1856), ол 1848 жылдан этнография бөлімінің басқарды. Ол орыс халқының этнографиясын зерттуді мәселе етіп көтереді. Этнографияның алдына міндеттер қойып, негізгі үш бағытын тілін, физикалық этнографиясын және психикалық этнографиясын қояды.

Этнография және этнология ғылымының қалыптасуы мен дамуына академик Д.Н. Анучин 1843-1923 жж. Өз үлесін қосты. Ол Мәскеу университетінде антропология кафедрасын құрып, басқарады. Сонымен қатар Этнология курсынан лекция оқыды.

Н.Н. Миклухо-Маклай 1846-1888 жж. Ол Оңтүстік-Шығыс Азия, Австралия және мұхит аралдарының жергілікті халықтарын зерттеді.

Орыс этнография ғылымына ағалы-қарындасты Н.Н. Харузин және В.Н. Харузин өз үлестерін қосты. Н.Н. Харузин Мәскеу және Лазерев институттарында этнография курсынан сабақ берді. Фин, түрік, монғол халықтарына арналды. Қайтыс болғаннан кейін Этнография деген жалпы атаумен жарыққа шықты. В.Н. Харузин діни сенім және фольклор мен айналысты. Мәскеу археология институтында этнографи курсынан сабақ берді.

Лекция 3. Әлем халықтарының негізгі класификациясы.

Жиі кездесетін сөздер. Расса, морфология, физиология,тілдік мемья, мәдени-шаруашылық.

Жоспар

1.Географиялық класификация.

2.Антропологиялық класификация.

3.Лингвистикалық класификация.

4.Шаруашылық – мәдени класификация.

Мақсаты: Әлем халықтарының негізгі классификациясымен қарастыру.

1.Географиялық класификация.

2.Антропологиялық класификация.

Оларды антропологиялық жағынан қарау деп атаймыз. Антропологиялық нышан белгілеріне қарап, дүние жүзі халықтарының еуропоидтық, монғолдық және негроидтық деп үш үлкен топқа бөлуге болады. Жер шарындағы халықтарды өзара нәсілге бөлгенде, олардың ерте заманнан бері ата – бабасынан сақталып келген сыртқы көріністерінің ( физикалық, дене және тіс қыртыстарының) ерекшеліктеріне қарайды. Бұл белгілеріне анығырақ тоқталсақ, шаштың сыртқы көрінісі, беттегі тыныс жолдарының даму дәрежесі, шаштардың түсуі (пигмейтация), тері мен көздерінің түстері, бойдың ұзындығы, бас сүйектің құрылыс тұрпаты, әсіресе, жақ сүйектің, жақ еттерінің орналасу нышаны бойынша ажыратылады. Адамдардың мұндай нәсілдік белгілері палеолит (тас) ғасырында пайда болған сияқты.

Дүние жүзі халықтарын діни тұрғыдан да топтауға болады. Бірақ халықтарды дін жағынан топқа бөлу өте жасанды, сондықтан да бұл сала этнографтарға айтарлықтай жәрдем ете алмайды. Себебі дін дүние жүзінде ұлттар немесе мемлекеттер бойынша таралған емес. Жер шарын мекендеушілер негізінен: христиан, будда және ислам атты үш үлкен дінге бөлінеді. Бұл діндерді мойындаушылардың ішінде көптеген рулар, ұлыстар, тайпалар, халықтар және мемлекеттер бар.

3.Лингвистикалық класификация.

Халықтарды топтастырудағы есепке алатын негізгі ерекшеліктердің бірі – тіл. Ол басты этникалық белгілердің бірі. Осы белгілерге қарай отырып, халықтардың арасындағы тарихи өзара байланысын, туысқандығын, әрі шығу тегінің жақын – алыстығын, шаруашылық, мәдени ұқсастығын байқауға болады. Осы сияқты жан – жақты жақындық байланыстарды тосыннан пайда болған құбылыс деуге болмайды. Олар халықтардың ғасырлар бойғы қарым – қатынастарының негізінен келіп шыққан.

Жер шарындағы халықтар екі мыңнан астам тілде сөйлейді. Тілші ғалымдар барлық халықтардың тілдерін морфологиялық және генеологиялық принциптеріне негіздеп тіл семьяларына бөледі.

Морфологиялық жолмен жіктегенде дүние жүзіндегі барша халық тілі грамматикалық құрылысының ұқсастығы бойынша бірнеше топқа бөлінеді. Бірақ морфологиялық жағынан тілді топтау әлі күнге дейін жеткілікті дәрежеде зерттеліп бітпеген іс. Себебі тілдердің грамматикалық құрылыстың ұқсастығын, олардың өзара туыстық қарым – қатынастың қайдан, қалай шыққандығын толық белгілеу мүмкін болмай келеді. Көптеген халықтар туысқандық жағынан бір – бірінен қашық болса да, олардың тілдерінің грамматикалық құрылысы ұқсас келуі әбден мүмкін. Мысалы, Вьетнам тілінің грамматикалық құрылысы, Судан халықтарының тілдерінің грамматикалық құрылысы өте жақын. Сондай жақындықты ағылшын және полинезиялықтар жөнінде де айтуға болады. Морфология бойынша дүние жүзі халықтарының топ – топқа бөлудің осындай қиыншылықтарына қарамастан, кейбір туыстық жағынан жақын халықтарды түбегейлі зерттеп тану үшін, оның керекті жақтары да баршылық.

Генеологиялық (қандас, туысқандық) жағынан тілді топтау бір тіл мен екінші тілдің туысқандық байланыстарын ғана көрсетіп қоймай, бір халық пен екінші халықтың арасындағы тарихи туысқандық жақындығын айқын ашып көрсететін белгілердің бірі. Тілдің генеологиялық жағынан жақындағы халықтардың шығу тегін зерттеуде этнографтарға үнемі көмекші құрал бола алады. Мысалы, орыс пен украин тілдері бір –біріне жақын болса, қазақ пен ноғайлар, қарақалпақтардың тілдері бір – біріне тіпті ұқсас және бұл халықтар бір – бірін еш қиындықсыз түсінісе алады. Ал орыс пен неміс тілдері бір –бірінен өте алшақ жатыр. Олар бір – бірінің сөздерін түсінбейді. Сондықтан да бұл халықтардың арасында генеологиялық байланыстар бар деу қиын.

Тілдердің ұқсастығына қарай, тамырының бір тектілігіне қарай дүние жүзіндегі 2000-нан астам тілдерді бірнеше тіл семьясына бөледі. Ал бір – біріне тамырластығы жақындау тілдерді «тамырлас, туыстас» тілдер деп аталса, бір –біріне тіпті жақын тілдерді кішкене бөліктерге, тармақтарға, тармақшаларға қосып жіктейді. Сөйтіп, дүние жүзіндегі халықтардың тілдері 10 үлкен тіл семьясына бөлінеді:

1.Үнді - еуропалық тіл семьясына Оңтүстік Азиядан Еуропаға дейінгі жерлерді мекендеуші халықтардың тілдері жатады. Кейінгі кездерде, әсіресе, халықаралық қарым – қатынас күшеюімен үнді – Еуропа тілінде сөйлейтін халықтар Америка, Оңтүстік Африка, Австралия мен Океания құрылықтарына көптеп таралған.

2.Семито-хамит тіл семьясында Солтүстік Африканы,Оңтүстік-батыс Азияны мекендеуші халықтар тілдері жатады.

3.Орал-Алтай тіл семьясында сөйлеушілерді угро-фин және алтай - деп екіге бөледі.Угрофин тілінде сөйлеушілер – Еділ өзенінің жоғарғы ағысын мекендеушілер және Венгрия мен Финляндия, Обь өзенінің төменгі жағына дейінгі жерлерді жайлаған халықтар.

Алтай тіл семьясындағы тілде Кіші Азияда Балқан жарты аралында, Якутинға дейінгі жерлерде тұратын халықтар сөйлейді. Анығырақ айтқанда,Орталық Азия,Еділ бойының,Оңтүстік Сібірдің кейбір халықтары осы тілде сөйлейді. Бұл тіл үш топқа бөлінеді: түрік, монғол және тунгус (тунгусманьжур) . Тунгус тілінде сөйлеуші кіші – гірім Азия халықтарына маньжурлар, эвенктер, тунгустар, нанай – гольдтер және басқа ұлт – ұлыстар жатады.

4.Қытай – тибет (сино-тибет) тілінде Шығыс, Оңтүстік – шығыс Азияның тұрғындары сөйлейді. Бұл семьяға қытай тілінен басқа да бірнеше кіші – гірім тан, мяо – яо т.б ұлыстар тілі жатады.

5.Малай –Полинезия тіл семьясында Үнді және Тынық мұхиттарындағы көптеген аралдардың, Мадагаскар мен Пасхи секілді аралдардың тұрғындары сөйлейді. Бұлардың ішіндегі ең ірі тілдің бірі – Индонезия, одан кейін Мальгаш тілдері. Меланезия, Полинезия және Микронезия тілдерінде сөйлейтін адамдар саны жағынан онша көп емес. Олардың тілдері оңтүстік –шығыс Азия халықтарының тіліне ұқсас келеді.

6.Дравид тіл семьясында Оңтүстік Үндістанның, Цейлон аралының бір бөлігінде мекендеушілер сөйлейді. Олар – тел, тамиль, каннар, малаяя және т.б.

7.Мунд тілінде (Орталық Индияны) мекендеушілер сөйлейді. Дравид пен Мунд тілдері алғашқы уақытта осы Индия жерінде пайда болған тілдер болуы тиіс.

8.Банту тіл семьясында Оңтүстік Африканың жарымынан көпшілігінде орналасқан халықтардың тілі жатады. Банту тілі Судан жерінде пайда болып, кейін сол жерден Оңтүстік Африкаға тараған болуы ықтимал.

9.Кавказ тілі Таяу Шығыста, Жерорта теңізінің төңірегіне тараған тілдердің бірі.

10.Мон –кхмер тілінде сөйлеушілер Үндіқытай, Камбудже жерін мекендейді. Кейбір тілшілер мон – кхмер тілін малая – полинезиялық тіл семьясына жатқан деседі.

Жоғарыда біз тоқталып өткен 10 тіл семьясынан басқа да алуан тілдер бар. әсіресе ондай тілдерді Американың, Азияның, Океанияның және Африканың аборигендерінің арасынан келістіруге болады.

4.Шаруашылық – мәдени класификация.

Барлық халықтардың мәдени –шаруашылығы жағынан ұқсастығына қарап топтауға болады. Бір табиғи – географиялық аймақта бірнеше тілдерде сөйлейтін ұлттардың мекендеуі мүмкін. Олардың тілдері бір –біріне ұқсас болмағанымен шаруашылықтары, тұрмыстары және заттай мәдениеттері ұқсас немесе мүлдем жақын болып келуі мүмкін. Міне, осындай ұқсастығына қарай отырып, дүние жүзіндегі халықтарды шаруашылық - мәдени тұрмысы жағынан топ –топқа таратып бөлуге болады. әрбір шаруашылық – мәдени бөліктерге өзінің әлеуметтік – экономикалық жағдайы бойынша, шамамен біркелкі дамыған және ұқсас табиғи географиялық жағдайда орналасқан, ертеден әр халыққа тән болған, тамырлас шаруашылығына және мәдени тұрмыс ерекшеліктеріне ие болған халықтарды бір топқа жатқызуға әбден болады. әр халықтың мәдени – шаруашылықтарының ерекшеліктері. Сол халықтардың тарихи дамуынан келіп шыққан. Мысалы, адамдар жер бетіне таралған кездерде олар әртүрлі табиғи географиялық орталыққа шоғырланып, сол жердің табиғи өзгешілігіне икемделеді. өздерінің өндіріс құралдарын жасап.шаруашылықтарын дамытады, заттай және рухани мәдениеттерін өркендеткен.

Шаруашылық – мәдени ерекшеліктерінің барлығы бір уақытта емес, олар әр түрлі жағдайда, әр түрлі кезеңдерде пайда болған. Кейбір халықтарда мәдени – шаруашылықтың дамуы алғашқы заманнан бастап қалыптасса, қайсы біреулерінде кейінірек пайда болған. Сөйтіп, дүние жүзін мекендеуші халықтарды шаруашылық – мәдени тұрмыс белгілерінің ұқсастығына қарай отырып, төмендегішіне топтауға болады. Олар: қарапайым аңшылар мен терімшілер, ірі өзендердің жағалауындағы отырықшылар мен балықшылар, тундраның бұғышылары, қоңыржай және тропиктік аймақтың егіншілері, көшпелі малшылар тағы басқа болып жіктеледі.

Халықтарды жоғарыдағы тоқталып өткен этнографиялық тұрғыдан топтаудың осындай жүйелерінен басқа да бірнеше топқа жіктеп бөлушілік белгілері бар.