1. /не ям т\пек\
Вид материала | Документы |
- Бизнес-ланч c 12. 00 до 15., 59.77kb.
- бу пек меракълы икяе, сен исе оны окъумадынъ?; присоед исе; в нашей деревне одна, 5365.46kb.
- Морган Скотт Пек, 6615.72kb.
- Гуманитарный университет (г. Екатеринбург) Объявляет о проведении, 252.93kb.
- Xiv переработка каменноугольной смолы, 270.44kb.
- И Д. Гловер в фильме Смертельное оружие 2' ричард доннер: мастер рассказ, 59.63kb.
- Криминологическая характеристика и профилактика рецидивной преступности, 309.69kb.
Ч=ваш ч\лхи кафедрин
пуёл=х\: Ю.М.Виноградов
профессор
Тупмалли.
Кърт\м 1
Топонимика тата ун=н пай\сем 1
Топонимика пай\сен аталан=в\ 3
^
Микротопонимика тата ойконимика 5
Ёар=мсан юхан шыв=н т=р=х\ 7
Аксу т=р=х\нчи ойконимсем 11
Аксу т=р=х\нчи микротопонимсем 30
В=рман уёланк= яч\сем 30
С=рт-ту яч\сем 33
Шыв-шур, ёырма-ёатра яч\сем 37
Ёул яч\сем 41
С\нче т=р=х\нчи микротопонимсем 43
Ё=лсемпе пус=сен яч\сем 48
Асл= С\нчелти кас= яч\сем 49
В\ёлев 51
Ойконимсемпе микротопонимсен список\ 53
Ус= курн= литература 63
1.
^
Кърт\м
Топонимика тата ун=н пай\сем.
Ё\р ёинче т\рл\рен ял-хуласем, в=рмансем, шыв-шурсем, с=рт-тусем, уй-хирсем, ёырма-ёатрасем, ёул-й\рсем тата ытти географи обьекч\сем шутс=р нумай. В\сен кашнин тен\ пекех х=йсен яч\сем пур. Яч\сене, паллах, ёав=нта пур=нн= е пур=накан хал=х х=й ч\лхипе пан=. Ёав=нпа та в\сене т\пчес \ё пит\ пыс=к п\лтер\шл\, м\нш\н тесен ёав ятсем х=ш\сем \л\к-авалах ёир\пленсе юлса фонетика т\л\ш\нчен улш=нман. Ку в=л ч\лхе наукиш\н пыс=к пуянл=х. Тахёанах калаён= ч\лхесем ёинчен п\лме май парать, ч\лхе аталан=вне й\рлеме те пул=шать. Кунс=р пуёне выр=н яч\сене т\пчес \ё историпе географи наукисемш\н те ус=лл=. Ёав=нпа та п\р-п\р обьект ятне т\пчес \ёе ч\лхеё\сем те, историксем те, географсем те п\рле хутш=нса \ёлемелле. Ку к=на та мар: обьекта п\р ч\лхе урл= т\пчени ёител\кс\р. П\р енчен авалхи ч\лхесенчи с=махсене чухламалла, ют ч\лхесене п\лмелле е ур=х хал=х учен=й\сене яв=ётарса \ёлемелле. Ёак условисене пурн=ёласан к=на \ё результач\ обьективл= та тух=ёл= пулма пултарать
2.
Географи обьекч\сен яч\сене наук=ра топонимсем теёё\. «Топоним» с=мах грек ч\лхинчен тухн=. В=л ик\ с=махран т=рать:
topos-выр=н, onoma-ят тенине п\лтереёё\.Выр=н яч\сене т\пчекен наука вара топонимика пулать. Топонимика науки ёич\ пайран т=рать:
1.Ойконимика- ял яч\сене т\пчекен пай.
2.Урбонимика- хула яч\сем.
3.Хоронимика- область яч\сем,
4.Дромонимика- ёул яч\сем,
5.Оронимика- с=рт-ту яч\сем,
6.Микротопонимика- ё\р ёинчи п\ч\к выр=н яч\сем,
7.Гидронимика- шыв-шур яч\сем.
Шыв-шур яч\сене т\пчекен пай х=йне 4 ушк=на пайланать:
1.Потамонимика- юхан шыв яч\сем,
2.Мемнонимика- къл\ яч\сем,
3.Пелагонимика- тин\с яч\сем,
4.Геланимика- шур, лачака яч\сем.
«Топонимика» термин пир\н ё\ршыври литератур=ра п\ррем\ш хут ХХ \м\р\н 20-м\ш ёул\сенче т\л пулма пуёлан=. Ёак с=мах=н синоним\ «топономастика». Ку термин наук=на каярах к\н\. Х=шп\р учен=йсем топономастика с=махпа «ономастика» термин выр=нне те ус= кураёё\. Мускаври =славё= Н.В.Подольская шутлан= т=р=х, «топономастика» с=мах наук=ра кирл\ термин мар.
3.
^ Топонимика пай\сен аталан=в\.
Топонимик=н ёълерех ас=нн= пай\сем в=рё= хыёё=н ёир\пленн\. С=махран, «микротопонимика», «гидронимика»
терминсемпе 1959-м\ш ёулхи Киеври ономастика конференций\нче анл=н ус= курн=.
Ёав=нтах 1965-м\ш ёул иртн\ конференцире вара п\т\мпех гидронимика проблемисене анчах сътсе явн=.
Топонимика ономастик=н п\р пай\. Ономастика- пай=р ятсем ёинчен в\рентекен наука. Ун=н шутне топонимик=с=р пуёне антропонимика (ёын яч\сем ёинчен в\рентенкен пай), этнонимика(т\рл\ хал=хсен яч\сем), теонимика (тур= яч\сем), астронимика (т\нче уёл=х\нчи обьект яч\сем), зоонимика (выль=х-ч\рл\х яч\сем), хрематонимика (хаёат-журналсен, кинофильмсен, пароходсен, к\некесен, т\рл\ учрежденисен, уявсен, ёак=н ев\р ытти ятсем ёинчен в\рентекен пай).
Ономастик=н отраё\л\сенчен в=йл= аталанн= пай хальхи в=х=тра, паллах, топонимика шутланать. Топонимик=ра вара п\ррем\ш выр=нта шыв шур яч\сене т\пчес \ё малти выр=нта т=рать, ун хыёё=н микротопонимика, кайран ойконимика. Ку в=л терминологи т\л\ш\нчен п=хсан.
4.
Ономастик=ра ытларах грек ч\лхинчен к\н\ с=махсемпе ус= кураёё\, латин с=мах\сем те тър килеёё\.
Микротопонимсем ё\р ёинче ытти пай=р ятсемпе танлаштарсан пит\ те нумай. В\сене
пурне те шута илсе т\пчеме те май килмест. Ёав=нпа та топонимик=ра п\ч\к выр=н яч\сем
ёинчен материал, п\т\м\шле илсен, сахал, в\сене т\пчес \ё те ёител\кс\р аталанн=-ха.
Микротопонимсемпе материал пухса т\пчес, словарьсем й\ркелес \ё ёинчен 1896-м\ш ёултах И.П.Фалевич историк хускатн= пулн=. Ёак пуёару паянхи кун та х=й\н в=йне ёухатман.
П\ч\к выр=н яч\сене пуётарасси ХХ \м\р варринче сар=ла пуёлан=. Ёак ёулсенче уйр=м регионсенче пуётарн= микротопонимсене ч\лхе т\л\ш\нчен тишкерн\ т\пчев \ё\сем туха пуёлан=.
60-м\ш ёулсенче урбонимсем ёинчен статьясем тухн=. С=махран, «Лингвинистическая терминология и прикладная топономастика». (М., «Наука», 1964г.) сборникри А.В. Суперанская ёырн= «Применение метода лингвинистической статистики к изучению топономастической системы г.Москвы» статья.
5.
^ Микротопонимика тата ойконимика.
1964-м\ш ёулта Мускаври Патшал=х Университеч\пе п\рле Совет Союз\нчи географи обществин Мускаври филиал\ хат\рлесе микротопонимипе п\т\м Союзри канашлу ирттерн\. Ёак=нта микротопонимсем ёинчен п\ррем\ш хут ятарл= калаёу пулн=. Каярахпа микротопонимсем ёинчен докладсем т\рл\ регионсенчи ономастика конференций\сенче вулан=. В\сем 1967-м\ш ёулта Ч\мп\рте, 1969-м\ш ёулта Чулхулара, 1971-м\ш ёул /пхъре, 1973-м\ш ёул Саранскинче иртн\. Пур=на киле ёак=н ев\р
конференцисем ирттересси й=лана к\рсе кайн=, в\сем т=т=шах иртме пуёлан=. С=мах май, 1997-м\ш ёулхи чък уй=х\н 13-14-м\ш\сенче «Ономастика и языки Урало-Поволжья» конференци Шупашкарта иртн\.
Микротопонимсен шутне ё\р ёинчи ёак=н пек п\ч\к выр=н яч\сем к\реёё\: с=рт-ту, т\меске, шырлан, вар, ёырма, ё=л, къл\, ёыран, путл=х, шур, юхан шыв кукри, п\ве, пус=, утрав, ав=р, уй-хир, ё\р лапт=к\, ёаран, к\тъ к\текен выр=н, в=рман, уёланк=, уйр=м ларакан йыв=ё, урам, кас=, т=к=рл=к, ёул, ёул юппи, уйр=м ёурт, сукмак, ё\р х=в=л\, к\пер, каёма тата ытти те.
6.
П\р-п\р микротопонимпа ёав выр=нта, ёав обьект тавраш\нче пур=накан хал=х к=на ус= курать. Аяккарах пур=накансем ун ёинчен п\лмессе те пултараёё\. Ёав в=х=трах Пълер ё=л\, Валем хуёа т=в\, Лакрей в=рман\ тесен, ёак пай=р ятсене п\лмен ёын сахал.
Топонимик=н п\р пай\ ойконимика. В=л ял яч\сем м\нле пулса кайни, аталан=в\, в\семпе м\нле ус= курни ёинчен в\рентекен наука пай\. Ойконимсене т\пчес \ё те микротопонимсенни ев\рех п\р в=х=тра аталанса пын=. Ойконимсене пуётарса классификацилес \ё ансатрах, анчах ят м\нрен тухнине т\пчесси микротопонимсен те, ойконимсен те п\решкел.
^ 7.
Ёар=мсан юхан шыв\н т=р=х\.
Аксу район\ Тутарстан=н к=нт=р ен\нче, К\ё\н Ёар=мсанпа Асл= Ёар=мсан хутл=х\нче вырнаён=. Кунти хура т=пралл= ё\рсем ака-суха тума аван, ёав=нпа та тыр-пул акса т=васси ёак выр=нсенче Ат=л ёи П=лхар патшал=х\ в=х=т\нчех й=лана к\н\. Ёар=мсанпа ун=н юппи С\нче т=р=х\сем \л\кренех пит\ илемл\, ул=х\-ёаран\сене ытармалла мар пулн=. П=лхар патшал=хне тутар-монгол эшкер\сем килсе аркатса т=кн= хыёё=н темиёе \м\р хушши авалхи п=лхар-ч=вашсен ял\семпе хулисен выр=н\нче тал пиёенпе в\лт\рен кашлан=. ХУ1-ХУ11 \м\рсенче анчах ёак ё\рсем ёине ёынсем каялла килсе вырнаёа пуёлан=. Аякран килн\ в\сем кунта: Ат=л урл= каёса с\м в=рмансем, ёеёен хирсем урл=, каялла, х=йсен м=н аслашш\сен, п=лхар-ч=вашсен ё\р\сем ёине. Паллах, ёул\сем ё=мал пулман в\сен, ёав=нпа та чи хастаррисем ёеё ур=х выр=нсене куёма пултарн=. Ё\н ё\ре куёакансем ытларах в=рманл= Ёар=мсанпа С\нче юхан шыв\сен х\ррисене к=м=ллан=. Кунта в\сене, п\р енчен, т=шман куё\ търех ас=рхайман, теп\р енчен, в=рман\ те, шыв\ те ал ай\нчех.
8.
Ёар=мсан юханшыв ятне 922-м\ш ёултах П=лхар патшал=хне килсе кайн= Ахмед ибн
Фадлан ёул ёъревё\ тата элч\ х=й\н кунч=к\нче ас=нса х=варн=: «Эпир вара Пушк=ртсен
ё\ршыв\нчен тухса кайр=м=р та Джарамсан шыв\ урл=, … каёр=м=р»,*- тен\ в=л унта. Апла
пулсан, Ёар=мсан юхан шыв\н ятне 11 ем\р каярахах ёапларах калан= пулать.
«Ёар=мсан» ят халь пир\н литература ч\лхи норминче ёир\пленн\. Тишкерсе п=хар-ха ёак юхан шыв тар=х\нчи ч=ваш ял\сенче, ытти ё\рте пур=накансем ахаль калаёура ёак ята епле каланине. Ёар=мсан район\нчи Кив Й\лмелпе Ё\н Й\лмел тавраш\нче «Ёар=мсам»** («Ёар=мсам=н, ай, кукр\нче маттур й\к\тсем ут= ёулаёё\»), П\к\лме тавраш\нче «Ёар=мсем»*** («Ёар=мсем юхать ёав ёав=р=нса, каять ёыран\ т=ршш\н»), Асл= С\нчел тавраш\нче «Ёар=мсен»**** («К\ё\н Ёар=мсен леш енче й\пк\н хура уч\ к\ёенет»), теп\р т\рл\ «Ёарм=ёан»***** («Ёарм=ёан т=р=х ёърен\ чух шур пул=чч\ ёим\ёл\х») теёё\.
_________________________________________________________
* Революциченхи ч=ваш литератури. Ш., 1984. 1-м\ш том, 33 м\ш стр.
** Ашмарин Н.А.. Ч=ваш с=мах\сен к\неки. 11-12 м\ш том, 65 стр.
*** Ёав=нтах. ***** Ёав=нтах.
**** Ёав=нтах.
9.
Ёар=мсан яч\ выр=сла Черемшан. Кунашкал ятл= юхан шыв Тутарстанра тата та пур. В=л Апас район\нче, С\вене юхса к\рекен пыс=ках мар ёырма. Ч=вашсем =на Ёар=м теёё\. Т=х=рьял тавраш\нчи ч=ваш юррисенче ёак=н пек ёавр=м тър килет: «Ёар=м ёинче сар чечек, епле к\рсе татам-ши?»* Самар облаё\нче Клявлино ятл= ял пур. В=л Асл= Ёар=мсан пуёланакан выр=нта вырнаён=. Ун=н яч\ ч=вашла Ёар=мпуё. Апла пулсан, Ат=ла юхса к\рекен Ёар=мсан ятне те Ёар=м тен\. Ч=ваш юррисенче ёапла с=махсем илтме пулать: «К=вакал\ ула, м=й\ х=ла каёаймасть Ёар=м шыв урл=»**.
Географи т\л\ш\нчен илсен Ёар=мсан
т=р=х\нче в=рмансем сахал, ытларах ёаранл= выр=нсем. Эппин, ёак=н пек п\т\млетъ тума пулать. Ёар=мсан «Ёар=м шыв\» с=мах майлаш=в\нчен, «Ёар=м» с=мах «ёаран» (ёерем) с=махран пулн=. П=лхар патшал=х\нче ёак юхан шыв ятне ё=л шыв\, хир шыв\, в=рман шыв\, ёум=р шыв\ ев\р ёаран шыв(\) (ёерем шыв(\)) теме пултарн=. Ахмед ибн Фадлан элч\ те х=йне Пълер хулине ертсе пыракан п=лхар-ч=вашсенчен «Ёаран шыв» тесех илтн\ пуль ёак юхан шыв урл= каён= чух.
В=х=т иртн\ май май ёак с=мах майлаш=в\ «река» п\лтер\шпе ёъреме пултарн=. Куна ёапла ёир\плетме пулать. П\р енчен, Асл= Ёар=мсанпа К\ё\н Ёар=мсан п\р п\ринчен
10.
самаях аякра. Ытти ё\рсенче кун пек юхан шывсем с\м ур=х ятсемл\. П=лхар патшал=х\ в=х=т\нче ик\ юхан шыв хутл=х\нчи хал\ Асл= тата К\ё\н С\нче ятл= Ёар=мсан юппине те ёаран шыв\ теме пултарн=, м\нш\н тесен араб элчи х=й\н кунч=к\нче П=лхар ё\р\сенче м\нле юхан шывсем урл= каёнине пурне те ас=нн=, анчах та ун=н ёул\ С\нче урл= иртн\ пулсан та =на ас=нман. Теп\р енчен, хальхи т\сл\х. С\нче т=р=х\нче пур=накан ч=вашсемш\н С\нче юхан шыв яч\ пай=р мар ят. В\сен =нлав\пе «С\нче» с=мах юхан шыв п\лтер\шл\. Ёакна ХХ \м\р\н 30-м\ш ёул\сенчех Асл= С\нчелте ёуралса ъсн\ ч=ваш ёыравёи Еллиев Е.В., Ильин С.С. профессор пал=ртса х=варн=. Ку т=р=хри ч=вашсемш\н Ёар=мсан та, С\ве те Ат=л та, ытти юхан шывсем те «с\нчесем». С=махран, камран та пулсан: «Атал м\н в=л?»- тесе ыйтсан, в\сем: «Ат=л в=л пыс=к с\нче»,-тесе хуравлама пултараёё\. Паллах, ёакна ытти ё\рти ч=вашсем илтсен т\л\неёё\.
П=лхар Патшал=хне аркатн= хыёё=н ч\р\ юлн= п=лхар-ч=вашсем Ат=л урл= каёса с\м в=рмансенче пур=на пуёласан С\вене юхса к\рекен п\ч\к ёырмана та «река» п\лтер\шл\ с=махпа «Ёар=м» тесе калан= пулмалла.
* Ашмарин Н.А. Ч=ваш с=мах\сен к\неки. 11-12 м\ш том, 66 м\ш стр.
** Ёав=нтах.
11.
^ Аксу т=р=х\нчи ойконимсем.
Аксу район\нче т\рл\ хал=х пур=нать: ч=вашсем, тутарсем, выр=ссем, украинецсем, м=кш=сем тата ыттисем те. Шут т=р=х ытларах ч=вашсем, унтах тутарсем.
Ку таврари ялсем м\нле пулса кайнисем ёинчен т\рл\рен легенд=сем сыхланса юлн=. В\сене тишкерсе тухсан ёак=нти ойконимсем авалхи ч=ваш яч\семпе ёых=ннине пал=ртма пулать. Ак=, с=махран район центр\н ятне илер. Авалах Аксу выр=н\нче п\т\мпех в=рман кашлан=. С\нче х\ррисенче уёланк=семпе \шнесем пулн=. Кунта патша пан= ярлыкпа п\р ч=ваш килн\. Ёак=нти ёыран х\ррисене к=м=лланипе в=л х=й\н виё\ ыв=л\пе пур=нма юлн=. Ыв=л\сенчен п\ри Аксупай, тепри Илтерек, виёё\м\ш\ Енрус ятл= пулн=. В\сем виёё\ш\ те п\р-п\ринчен 5-6 ёухр=мран ё\р лапт=к\сем йыш=нса х=йсем валли ёурт-й\р ёав=рн=, сунарпа утар, ё\р \ё\пе пур=на пуёлан=. Ял яч\сем те вара в\сен яч\сенченех тухн=: Аксу (Аксубаево), Илтерек (Ильдеряково), Енрусьел (Енорускино). Илтерек те, Енрус та, Аксупай та авалхи ч=ваш яч\сем. Анчах та ч=вашсем райцентр ятне Аксу теёё\, тутарсем вара Аксупай. Ёак ойконимсем Аксупай ятран пулса кайн= пулсан ч=вашсем те ёаплах калан= пул\чч\ё. Райцентр ятне
12.
ч=вашсем «Аксу» тесе калани вара тутарларан ч=вашла куёарсан «шур= шыв» тени пулать. Ч=нах та, тутарсен т\пчевёи Р.Г.Фахрутдинов, Аксуран аякрах мар вырнаён= П=лхар тапх=р\нчи хула ёинчен ёырса к=тартн= чухне, хула Ак-су ёыран\ х\ррине вырнаён= тесе ёир\плетет. Ёавнашкал ёырма хула ёум\нче в=там \м\рсенче ч=ннипех пулн=. Халь в=л ёук, типн\. В=л С\нче юппи пулн=. Апла пулсан, Аксу ялне тутарсем ник\слен\ пулать. Ёак выр=нта малтан тутарсем пур=ннине В.И.Волков таврап\лъё\ х=й\н т\пчев\сенче ёир\плетет.* В=л \нентерн\ т=р=х, Аксу тутар\сене ч=вашсем х\с\рлесе к=ларн= та в\сем кунта ХХ \м\р\н 50-м\ш ёул\сенче, райцентр й\ркеленсен к=на килсе вырнаёа пуёлан=. Аксу ят та ч=ваш ч\лхине тутар ял\ ят\нчен куён= пулать. Ёав в=х=трах, легенда й\р\пе кайсан, Аксу ялне Аксупай ятл= ч=ваш ник\слен\. В.И.Волков х=й\н «Край родимый, Аксупай» ятл= к\некинче Аксупай историре ч=н ёын пулнине т\рл\ аргументсем илсе ёир\плетет. Унс=р пуёне Аксу тавраш\нче ёак ёын яч\пе микротопонимсем сыхланса юлн=. Ч=вашсем в\сене Аксупай \шни, Аксупай ул=х\ теёё\. Ёаксене шута илсен, тутарсем кунтан кайса п\тсен в\сем Аксу ятне в=х=т иртн\ май ас=нма п=рахн=.
_______________________________________
* Волков В.И. Край родимый, Аксубай. 1993, 59 м\ш стр.
13.
Таврари тутарсем вара ч=вашсем пур=накан выр=на ёынсене х=й ир\кне п=х=нтарма пултаракан Аксупай яч\пе кала пуёлан=.
Ёапла вара , Аксу, Аксупай ятсем п\решкел илт\неёё\ пулсан та в\сен пул=в\ расна. П\ри ёырма ят\нчен, тепри авалхи ч=ваш ят\нчен пулн= тесе п\т\млетъ тума пулать.
Аксу ял\нче христианство сара пуёласан, ё\н\ т\нпе кил\шменнисем 5-6 ёухр=м х\вел тух=ёнелле кайса ё\н\ ял ник\слен\- Ё\н\ Аксу. Кунти ч=вашсем хал\ те авалхи т\н й\ркипе пур=наёё\. Каярах, ё\р ёитмен пирки, теп\р ял уйр=лса тухн= - К\ё\н Аксу.
С\нче юхан шыв\ ёинче вырнаён= С\нчел, М=кшел, Ъсел ял\сене те, легенда т=р=х, виё\ п\р т=ван С\нчек, Мукша, Уёи ятл=скерсем ник\слен\ им\ш.
С\нчел ялне Шупашкар уес\нчи вирьял ч=ваш\сем килсе ник\слени ёинчен каласа панине х=й\н м=н аслашш\сенчен 1897-м\ш ёулта ёуралн= Саврукова Пелагея илтн\.
Ёак ял пуёланса кайни ёинчен легенд=сенчен п\ринче ёапла калан=. С\нчек ятл= ч=ваш х=й\н т=ван\семпе кунти ё\рсем пур=нма юр=хл=-ши тесе п=хма килн\ тет. Пуян та илемл\ выр=нсем кил\шнипе пур=нмах юлаёё\ пулать. П\р ёулхине, ёуркунне, шыв в=йл= тулса сар=лсан С\нчек шывпа юхса кайн= тет. Вара юхан шывне те,
14.
ялне те ун яч\пех кала пуёлан= пулать: С\нчек, С\нчел.
С\нчел ятл= ял Ч=вашьенре, Сунчэли ятл= ял Тутарстанри Зеленодольск район\нче пур.Самар облаё\нчи Тольятти ёум\нчи п\р ял Санчелеево ятл=.
Тутар т\пчевёи Т.Ф.Саттаров Сунчэли ёын ят\нчен пулнине ёир\плетсе Сныйт Сунчелей поэт ятне, Сунчалин, Сунчалиев, Чунчалиев тутар-мишерсен хушамач\сене, ёак=н ев\р ятсем ч=вашсен, пушк=ртсен, удмуртсен, Ат=лпа Урал т=р=х\нче пур=накан ытти хал=хсен пуррине ас=нать. Ёакнашкал ят т\р\к ч\лхинче анл= сар=лнине пал=ртать.*
С\нчел авалхи ч=ваш ял\. Кунта ч=вашсем ёак=нти ё\рсем ёине ытти ёынсем килсе вырнаёичченех килме пултарн=, м\нш\н тесен С\нчел тавраш\нче авалхи ч=ваш яч\сенчен пулн= микротопонимсем нумай. В\сем Алмушар, Имкки, Ерей, Теверук, Сапат, Малле, Тиман, Ахмат, Сикки тата ытти ятсенчен пулн=. Аксу т=р=х\нчи ур=х выр=нсенче вара авалхи ч=ваш яч\сенчен пулн= микротопонимсем ёукпа п\рех. Ёав=нпа та легенд=сем т=р=х, ял ятне те, юхан шыв ятне те каярах ёак таврана куёса килекен ч=вашсем С\нчек ял\, юхан шывне Менч\ шыв\**, Этем шыв\*** ев\р С\нчек шыв\ теме пултарн=.
* Саттаров. Татарстан АССРнын антропотонимнары. Казан, 1973.
** Ашмарин Н.А. Ч=ваш с=мах\сен к\неки. 7-8 м\ш том, 226 стр.
*** Ашмарин Н.А. Ч=ваш с=мах\сен к\неки. 3 том, 37 м\ш стр.
15.
XVIII \м\р\н 40-м\ш ёулсенче С\нчелтен провослави т\нне йыш=нманнисем туха-туха кайн=. П\рисем С\нче т=р=х ёълелле 4 ёухр=мра в=рман ай\нче вырнаён=. Теприсем, т=ват= п\р т=ван, 5 ёухр=ма аялалла кайса ё\р пъртсем чавса пур=нма тыт=нн=. Ёълтисем патне каярахпа тутарсем килн\, вара лешсем ислам т\нне йыш=нн=. Христианство т\н\ сар=лн= в=х=тра чиркъ к\некисенче ёак ял яч\ Новопоселенное Сунчелеево ятпа ёырса хунисем пур. Пур=на киле, ёав ялта мусульман т\нне йыш=нн= ч=вашсем х=йсен т=ван ч\лхине те манн=, тутарла калаёа пуёлан=.Ял Тутар С\нчел\ (Татарское Сунчелеево) ятпа ёир\пленн\.
Мусульман т\нне кил\штерменнисем Тутар С\нчел\нчен т=ват= п\р т=ван пур=накан ё\ре куён=. В=л в=х=та унта пыс=ках ял пулма \лк\рн\ - К\ё\н С\нчел (Малое Сунчелеево). Ёапла майпа С\нчек килсе вырнаён= ялтан виё\ ял пулса т=н=: Асл= С\нчел, К\ё\н С\нчел, Тутар С\нчел\. Асл= С\нчел ёыннисем кърш\ ялсене Тутарьел, Ё\ньял теёё\. Ё\ньялсемш\н Асл= С\нчел – Кивьял, \л\крех Тепьял тенине те илтме пулн=.
Асл= С\нчелти чиркъ яч\ - церковь Вознесения Господня. Ёав=нпа та \л\кхи в=х=тра, революциччен, ун=н официалл= яч\ Сунчелеево – Вознесенское пулн=. Ч=вашла
16.
Чиркъл С\нчел тен\. Каярах “Вознесенское” с=маха к=ларса п=рахн= та хальхи в=х=три официалл= ят выр=сла – село Сунчелеево пулса т=н=, ч=вашла Асл= С\нчелех юлн=.
Аксу район\нче Киремет ятл= ялсем пур. В\сем Киремет ёырми т=р=х ш=рёаланн=. Ёак ёырма – С\нче юппи. Ял яч\сем ёырма ят\нчен пулни куёк\ретех.
Кив\ Тутар Киремеч\пе Ч=ваш Киремеч\ ёырма пуё\нче вырнаён=. Сылт=м ёыран\нче тутарсем, сулахай\нче ч=вашсем пур=наёё\. Ёак= п\р ял шутланать. Кунта ч=вашсем йышлах пур=нмаёё\. Анаталларах Ё\н\ Тутар Киремеч\ ятл= ял. +на Кив\ Киреметрен тухн= тутарсем ник\слен\.Выр=с Киремеч\ те пур ёак ёырма т=р=х\нче. Выр=ссем кунта ч=вашсемпе тутарсенчен самай каярах килн\. Апла ч=вашсенчен е тутарсенче тухн=-ши ёак ят? “Киремет” с=маха ёапла =нлантарнисене тупма пулать:
“Киремет – рел 1. Киремет (место, где приносили жертву злому духу)”*,
“Кирэмэт – сущ 1. ист. миф. кереметь, идол, божок (место или предмет языческих поклонений у некоторых народов Поволжья)**.
* Скворцов М.И. Ч=вашла выр=сла словарь. Мускав.1985. 179 м\ш стр.
** Ганиев Ф.А. Татарско-русский словарь. Казань 2002. Стр 160.
17.
“Киремет – место пребывания злого духа; место, где совершали моления духам, языческим богам (араб. щедрость, великодушие, благородство, чудо; перс.- карамат, щедрость, --великодушие, чудо; тат.- кирэмэт; мар. удм. - керемет; морд.- керэметь – место пребывания злого духа”*.
Ч=вашсем пур=накан выр=нсенче Киремет ятл= ялсем тата та пур. С=махран, Ёар=мсан район\нче, С\нче пуё\нчи ял яч\ В=т=р юман Киремет (Ульяновка). Микротопонимсем те пит\ йышл=. Ашмарин словар\нче киреметпе ёых=нн= 21 микротопоним илсе к=тартн=. Ёав шутра Киремет ёырмисем ёичч\. В\сем ёинчен словарьте ёапла =нлантарн=; “Киремет ёырми, овраг, где находится киреметь. ЧС. Эс\ киремет ёырмине ахаль ёырма курат=н пул\ (считаешь за обыкновенный овраг). Название оврагов около селений, например, у Н.-Айбесь, б Буинск. у., Тайбы, Б.Аксы, Каменного оврага. В.Тим.Киремет ёырми (хал\ Тур= ам=ш\ ёырми теёё\) Название местности. Орау.
_______________________________________
* Федотов М.Р. О арабских и персидских заимствованиях в чувашском языке. НИИ языка, литературы, истории и экономики при Совмине ЧАССР. Ученые записки. Вып.ХХУ1. 1963 г. стр 89.
18.
Киремет ёырми - \л\к унта ч=вашсем чък тун=. Ун шыв\пе хал\ шыва к\меёё\. Тыр= вырн= чух унтан сив\ ё=л шыв\ илеёё\. Унта п=ртак шикленсен те чъклеёё\*
Кусемс\р пуёне тата Аксу район\нчи Хурашыв ял\ ёум\нче, унта хал\ тутарсем анчах пур=наёё\ пулин те, \л\к ёак ялта авалхи т\нпе пур=нн= ч=вашсен Киремет картине упраса пур=наёё\. Хурашывсем, мусульмансем пулсан та, ёак выр=на куллен тирпейлесе т=раёё\, картине юсаёё\, с=рлаёё\, т\рл\рен т\шм\шле й=ла-й\ркесем ирттереёё\.
Апла-т=к Аксу район\нчи Киремет ёырми яч\ те, ун=н т=р=х\нчи ял яч\сем те, в\сенче хал\ тутарсемпе выр=ссем ытларах пур=наёё\ пулин те, ч=ваш с=мах\нчен ёир\пленсе юлн= теме пулать.
Аксу т=р=х\нче тыт=м\ енчен гидроним яч\сенчен пулса кайн= ойконимсем те т\л пулаёё\. С=махран, выр=нти хал=ха хут=штарса выр=слатас т\ллевпе патша правительстви Кук=р къл ёум\нчи ё\рсене выр=ссене валеёсе пан=. В\сем килсе ларсан ялне те ёав ятпах калан=. Халь ял\ С\нче х\ррине куён= пулсан та ун=н яч\ ёаплах т=рса юлн=: выр=сла – Кривоозерки, ч=вашла – Кук=ркъл, тутарла – Кэкрекул.
- Ашмарин Н.А. Ч=ваш с=мах\сен к\неки. 6 м\ш том. 239 стр.
19.
Ёав къл\ халь ёук: п\т\мпех типсе ларн= та, сухаласа хир тун=, анчах ун=н яч\ \м\рл\хех ял ят\нче упранса юлн=.
Кук=ркълтен т=ват= ёухр=мра Хурашыв ятл= тутар ял\ вырнаён=. /л\к кунта ч=вашсем те, выр=ссем те пур=нн=. Хал\ унта в\сем пачах ёук тесен те юрать. Ёак ял яч\ тутарла Карасу. Ч=вашла куёарсан Кара- хура, су- шыв. Ял=н выр=сла яч\ тутарла вариант\нчен ёир\пленн\: Караса.
/л\к-авал ку ял т\л\нче шарлак пулн=. Ёак таврари торфл= ё\р шывра ир\лн\рен ёиеле тухн= та, ёырмари тата таврари къл\сенчи шыва хура т\с ёапн=. Ёав=нпа ял ятне ч=вашсем Хурашыв, тутарсем Карасу тен\.
ХХ \м\р пуёлам=ш\нче Хурашыв ч=вашсем унтан тухса ик\ ял й\ркелен\: Ч\рмел\ (хушма ятран пулн=, каярах Чернышов хушамат) тата Котловка. Икк\м\ш ял яч\ «Котлык» тутар с=мах\нчен пулн=. Ч=вашла куёарсан в=л «х=тл=х» тенине п\лтерет. Котловка ял\, ч=нах-та илемл\ выр=нта. С\нче юхан шыв\н сылт=м ёыран\нчи ё\м\ртл\хл\ ул=хра вырнаён=. Кам та пулсан: «+ёта каят=р?»- тесе ыйтсан, тутарсем: «Котлыкка, Котлыклы урынга барабыз»,- тен\ пулать. «Котлык» с=махран Котловка пулн= ойконим Тутарстанра тата Елабуга район\нче пур. Кунс=р пуёне выр=сла
20.
«благодать» с=махран пулн= ойконимсем те тър килеёё\: Азнакаево район\нче- Благодатное,
Анат Кама район\нче- Благодатная. Асл= С\нчелте пур=накан Крюков А.Д. сунарё= шух=ш\пе- в=л кулленех ёак выр=нсене с=наса ёърен\ пирки- Котловка ял яч\ «хутл=х» ч=ваш самах\нчен пулн= пулать.
Ч=вашсем пур=накан ёак п\ч\к ял яч\ ч=вашла та, тутарла та, выр=сла та п\рех- Котловка.
Киремет ёырми С\нчене юхса к\н\ ё\рте Анатри Паланн= ял\ вырнаён=. Кунта ч=вашсемпе выр=ссем пур=наёё\. Ял ник\слен\ чух ку выр=нта паланл=х пулн=ран ун=н яч\ те ёаплах юлн=. Пур=на киле ёълерехри выр=на выр=ссем килсе ларсан, в\сен ялне те Паланн= тен\. Каярах ч=ваш ял\ Анатри Паланн=, выр=ссен ял\ Тури Паланн= ятпа ёир\пленн\. Ытти ч\лхесене те фонетика т\л\ш\нчен к=шт улш=нарах ч=вашла вариант к\рсе юлн=: Нижняя Баланда, Верхняя Баланда.
Асл= Ёар=мсан х\рринче вырнаён= Чиешне ял яч\ те Паланн= ев\рех йыв=ё ят\нчен пулн=- чие \шни. Выр=сла- Вишневая Поляна.
Столыпин реформи в=х=т\нче Асл= С\нчелтен в=рман х\рринчи уёланка уйр=лса тухн= ял яч\ /шне. Официалл= ят- Паномаревка ёынн=н хушма ят\нчен пулн=.
21.
Х=ш п\р ойконимсем ял=н м\нле те пулсан уйр=мл=хне кура ёир\пленсе юлн=. С=махран, Менч\. Ёар=мсан тавраш\нче Ч=ваш Менчи тата Выр=с Менчи ятл= ялсем пур. Ашмарин словар\нче ёапла ёырса к=тартн=: «Ч=ваш Менчи тесе ак м\нш\н калан=: унта пирваях т\не к\мен ч=вашсем пур=нн=. Ёав Ч=ваш Менчинчен \л\к тутарсене х\рсем качча кайн=. В\сем вара тутарах тухса кайн=.»* Ёакна шута илсен «Менч\» ят «менчет»**(венчет) с=махран пулн= пулать.
Е тата теп\р т\сл\х. Аксупа Пълер хушшинче Шеме ятл= ял пур. Ё\н\ Аксура пур=накан 82 ёулхи С.Охотников каласа пан= т=р=х \л\к ёак ялта тухатм=шсем нумай пулн=. В. Мартынов таврап\лъё\, ялти мучи каласа панине шута илсе, ёак ял яч\ м\нрен тухнине ёапла =нлантарать: Шеме(выр=сла яч\ Шама) выр=с ч\лхинчен к\н\ «шаман» с=махран пулн= тет.*** Х=й\н шух=шне ёир\плетме в=л Н.И.Шелепи ёырн= легенда сып=к\сене илсе к=тартать: Ак=, кунта п\р ялта
П\р пит чапл= асам=ё
Ч=ваш карч=к пур=нать.
М\нле мелпе Пълере
Илмеллине п\лет тет,
В=л карч=кран =с ыйтма
Таёти ёын та килет тет.****
* Ашмарин Н.И. Ч=ваш с=мах\сен к\неки. 7-8 том. 226 стр.
** Ашмарин Н.И. Ч=ваш с=мах\сен к\неки. 7-8 том. 225 стр.
*** «Сувар» хаёат 2 №, 10.01.03, 6 стр.
**** Шелепи Н.И. С=в=семпе легенд=сем. 81 стр.
22.
Аксу район\нче Савр=ш ёырми т=р=х Савр=шпуё, Савр=ш, Кив\ Савр=ш ятл= ч=ваш ял\сем ларса тухн=. Тутарсен тепчевёи Г.Ф.Саттаров профессор ёак ойконим м\нле пулса кайнине легенд=на т\пе хурса ёапла =нлантарать. П\ррехинче ёак выр=нти ыраш хир\сене п=р ёапса кайн= пулать. П=р тивмен ыраш ани в=рман х\рринче к=на юлн= пулн=. Вара ёав выр=на тутарсем «Сау арыш» («Сыв= ыраш») теме пуёлан= тет. Анчах та, ун=н шух=ш\пе, «Савр=ш» ят авалхи палл= п=лхар ёынни ят\нчен пулн= пулать.*
Ёар=мсанпа С\нче т=р=х\сенче авалтанах сыхланса юлн= ойконимсен шутне тата ёаксене к\ртме пулать: Пълер(Билярск), Меречен(Новое Мокшино), Шупашкар(Ч=ваш тата Выр=с Шупашкар\, Русская, Чувашская Чебоксарка), П=лхар(Булгар), С=вар. Пълер ят м\нле пулса кайнине т\рл\рен =нлантарса паракансем пур. Юхма Мишши, с=махран, ёапла ёырать: «Выр=ссен палл= т\пчевёин Ключевскин историне вулан= чухне час-часах п\рре «боляр» тепре «бояр» тенине курма пулать. Славянсен т\н ч\лхин (церковнославянский) пал=к\ шутланакан упранса юлн= хайлавсенче ытларах «боляр» тен\. Балкан ёинчи п=лхарсем пат\нчен килн\ хайлавсенче болер тени т\л пулать.
* Саттаров Г.Ф. Татарстан АССРнын антропотопонимнары Казань, 1973, 66 стр.
23.
Енчен те ян=ракан хуп= сас= выр=нне ян=раманни каласан… полер пекрех илт\нмест-ши ёак=? Пъ тахёан ёар, ёар ёыннине п\лтерекен сып=к пулн= пуль. /мпъ, ё\рпъ- асл= ёар ёынни, ё\р ёар ёыннин пуёл=х\; ер, ар – арёын, хан ёум\нче т=ракан ар. Ку с=маха т=ваннисем- к\рнекер, нукер…»*
Х=й\н \ё\сенче Юхма Мишши Меречен ял яч\ «мерчен» с=махран пулн= тесе =нлантарать.Ч=нах та, Меречен ял\ тавраш\нче авалах П=лхар патшал=х\н хули пулн=. +на ёак=нти уй-хирсене сухалан= чух \л\кхи япаласен, х\ё-п=шал пай\сем, ёын шаммисем тухкалаёё\. Унти микротопонимсем те ёавна ёир\плетеёё\: В=рё= хускалн= выр=н, Хула ёырми. Мереченрен аякрах мар святтуй ё=л пур (К=мака ё=л\). Унта таврари хал=х ваттисене ас=нма, чиртен сывалма, турра пуё ёапма ёърет. К=мака ё=л\ ёинчен легенд=сем те сыхланса юлн=.
Легенда т=р=х, Ч=ваш Шупашкар ялне ник\слекенсем Шупашкартан килн\ пулать. Кунта в\сем провослави т\нне йыш=нса ХУ11 \м\рте килсе вырнаён=. Х=йсем ник\слен\ ял ятне те в\сем Шупашкар ят пан=. В=л в=х=тра ёак таврана авалхи т\нпе пур=накан ч=вашсем те куён=. В\сем п\р-п\ринпе кил\штерсе пур=нсан та, ё\р\сем уйр=м ё\рте пулн=.
* «Т=ван Ат=л» журнал, 4 № 1988, 66 стр.
24.
Ёав=нпа та в=л в=х=тра Ч=ваш Шупашкар\н ик\ официалл= ят пулн=: «Чувашская Чебоксарка», «Выселки Новая Чувашская Чебоксарка».*
Ёак авалхи ойконимсемпе урбонимсене п=хса тухар-ха: П=лхар, Сувар, Шупашкар, Пълер, Ч\мп\р, Самар, Чар. Пурте в\сем «ар» сып=кпа в\ёленеёё\. Ёак т\сл\хсенчи сып=к арёын тенине п\лтермест-ши? Апла пулсан, «Шупашкар» с=маха тишкерсе п=хар. «Шупаш» с=мах «суваз» ев\р, е хальхи в=х=тра та «ч=ваш» с=маха тутарсем «щуваш» тен\ пек илт\нет. Эппин, «Шупашкар» с=мах «суваз ар\», «щуваш ар\», ур=хла каласан, ч=ваш арёыннисем т=ракан выр=н тенине п\лтермест-ши? Ёаксене шута илсен тата теп\р шух=ш ёуралать. «Сувар» с=мах та к\скелсе «сувар ар\» с=мах майлаш=в\нчен пулман-ши? Ёак хуласенче ёар ёыннисем т=н=. Сувар хулинче, с=махран, Пълер элт\пер\сем утл= ёар тытн=. Апла «ёар» с=мах та ас=нн= с=мах майлаш=в\сенчен тата к\скелсе пулма пултарн=: «суваз ар» – «сувар» – «ёар» (с=мах май, кунта Чар хулине те ас=нса х=вармалла). Хал\ вара ёак=н пек п\т\млетъ тума пулать. Шупашкар, Сувар, ёар с=махсем, этимологи енчен илсен, пурте ч=ваш ар\сене п\лтерекен п\р тымартан пулн= с=махсем пулса тухаёё\.
* Список населенных мест по сведениям 1859 года. Казанская Губерния, №№ 3249, 3250.
25.
Самар* авалхи ч=вашсен яч\. Аксу район\нчи Кив Тимушкел ял\ ёум\нче ёак ятран тухн= Самар \шни** микротопотим пур, М=кшел ял\нче Самаренкин хушаматл= ёынсем пур=наёё\. Е.В.Еллиев ёыравё=н «Ч\н тилхепе» калаври т\п с=нар Самай*** ятл=. Апла, Самар, Алмушар- Алмуш ев\р, Самай ятран пулман-ши? Маларах ас=нн= Шеме (Шама) ял яч\ те ёакнашкал илт\нет.
ХХ \м\р пуёлам=ш\нче пыс=к ялсенчен ир\крех выр=нсене ёамр=к ёемьесене ё\рсем уй=рса пама тыт=нн=. В\сем ёав=нта куёа-куёа ларн= та, п\чекрех ялсем й\ркеленн\. Ытларах унашкал ял яч\сене кам малтан пырса вырнаён= ёав ёын яч\пе калан=: Владимировка, Сулпай, Ч\рмел\, Ахметзяновка, Алексеевка, Федоровка, Беловка, Садыковка тата ытти те.
Ир\к выр=нсенче ялсем й\ркелесси революци хыёё=н та пулн=. В=т=рм\ш ёулсенче Аксу т=р=х\нче МЮД (Международный Юношеский День), Пионер, Сталин, КИМ (КоммунистическийИнтернационалМолодежи)
_______________________________________
* Ашмарин Н.И. Ч=ваш с=мах\н к\неки 11-12 том, 42 стр.
** Ёав=нтах.
*** Еллиев Е.В. Калавсем, 1963, 3 стр.
26.
СБМ-Санно-бричная мастерская (60-70-м\ш ёулсенче ч=вашсем ёак ял ятне ч\лхисене хуёкаласа Самапришни тетч\ё) ятл= ялсем й\ркеленн\. Кусен ур=хла ятсем ёук. Ч=ваш\ те, тутар\ те, выр=с\ те ёаплах калать ёак ойконимсене, м\нш\н тесен коллективизаци в=х=т\нче ёеёен хирте е в=рман х\рринче ник\сленн\ ял яч\сене влаёра ларакансем ёав выр=нта ёурт-й\р лартма п\ррем\ш шалча ёапичченех решени к=ларса ёир\плетн\. Ку к=на та мар. Маларах никесленн\ ялсен хал=хран тухн= яч\сене те ул=штара пуёлан=. Х=ш п\р чухне ун=н с=лтав\ ял пуёарса яракансем м\нле й=хран пулнине шута илн\. С=махран, ХХ \м\р пуёлам=ш\нче ёар х\смет\нче лай=х т=н=ш=н патша указ\пе Ульдяков Федор Захарович офицера ё\р уй=рса пан=. В=л ч=ваш ёынни пулн=. Ёав ё\р ёинче патвар салтак т\рекл\ хуёал=х й\ркелесе ян=. Уч\сене мала ярса кълн\ лавсемпе кулленех аякри Чистай хулине суту-илъ \ё\пе ёъре пуёлан=. Ёакна кура т=ван\сем те ун ё\р\ ёине килсе вырнаён=. Анчах та революци хыёё=н =на шур= гвардеец тесе х\с\рлеме пуёлан=. Ват=лас кун\нче х=й лартн= ёурт\нчен хуса к=ларн=. Ёав=нпа ял ник\слекене с\м в=рмансенче пытанса пур=нма тивн\. В=л пуёарса ян= Ульдяковка ял ятне вара власть хушнипе Трудолюбово ят пан=. Пур=на киле Ульдяков яч\ ман=ёа тухн=.
27.
Ытти ял яч\сене те ёакнашкал ш=па к\тн\. Ч\рмел\рен Октябрь пулса т=н=, Х\рл\ Ёыртан- Сталин (Аксу район\нче Сталин ятл= ялсем икк\ пулн=. Маларах ас=нн= Сталин поселккин ур=хла варианч\ ёук), Сулпайран- Культура, Выр=с поселккин яч\ малараххи Троцкий, каяраххи 111 Интернационал, Садыковка- Алга, Нургалеевка- Тукай. Анчах та ёак ятсем хал=х =с-т=нне к\рсе ёир\пленеймен. Культура, 111 Интернационал, Алга, Тукай ятсемпе терл\ документсенче тата хаёатсенче ёеё ус= кураёё\. Ёав в=х=трах Октябрь, Сталин ойконимсене калаёура т=т=шах илтме пулать. В\сен \л\кхи Ч\рмел\, Х\рл\ Ёыр яч\сем ман=ёа тухса пыраёё\. Сталин ял\сем халь п\тн\, в\сенче никам та пур=нмасть, ёав=нпа та в=л ятсем микротопоним шутне анчах к\реёё\ темелле.
Аксу т=р=х\нчи ойконимсем ёинчен тишер\ве в\ёлен\ май ёакнашкал п\т\млетъ тума пулать. Ёак таврари авалах й\ркеленн\ ялсем пурте юхан шывсемпе ёырмасем т=р=х вырнаён=. В\сем п\р-п\р ёын яч\ ёумне «ял» с=мах хутш=нса пулн=: С\нчек ял\- С\нчел, Илтерек ял\- Илтрекьел, Енрус ял\- Енрусьел, Мукша ял\- М=кшел, Ъси ял\- Ъсел, Тимушка ял\- Тимушкел, Утлаш ял\- Утлашьел, Якуркка ял\- Якурккел.
^ 28.
Ёав в=х=трах гидронимпа ёых=ннисем т\л пулаёё\: Кук=ркъл, Хурашыв, Савр=шпуё, Кикл\пуё, Пълеркъл, С\нчепуё.
Йыв=ё яч\сенчен пулнисем: Ё\м\ртл\, Паланн=, Чиешне, Хыр\шне.
^ С=рт-ту, шырлан яч\сенчен пулнисем: Хуралту, Тар=нвар.
Ёапла майпа й\ркеленн\ ойконимсенче п\ринче те «ел» («ял») сып=к ёук. В\сем нумай=ш\ ик\ с=махран пулн=: чие \шни, кук=р къл, хура шыв, тар=н вар. Аффикс хуш=нса пулнисем те тър килеёё\: палан-л=х, ё\м\рт-л\х.
Теп\р ял ят\нчен пулн= ойконим- Пълеркъл. /л\к Пълер хули ёыв=х\нчи кълле «Пълер кълли» тен\ пулать, каярах ёак выр=на ял пуёарса ярсан =на та ёаплах калан=-Пълеркъл.
^ ХХ \м\р пуёлам=ш\нче й\ркеленн\ ч=ваш ял\сен яч\сем выр=сла майл= й\ркеленн\: Васильевка, Беловка, Алексеевка, Федоровка, Медянка, Сергиевка.
Авалах ник\сленн\ ял яч\сем ч=вашларан выр=с ч\лхине те к\рсе ёир\пленн\: Илтрекьел- Ильдеряково, Енрусьел- Енорускино, Утлашьел- Атлашкино, С\нчел- Сунчелеево, М=кшел- Мокшино, Паланн=- Баланда. Тутар челхинче те ёапларах: Илдерэк, Енорус, Баланда, Узи, Сончэле, Мокше.
29.
^ Кук=ркъл ял ятне кашни хал=х х=й ч\лхипе калать: Кривоозерки- Кэкрекул. Тутар ч\лхинчен ч=ваш тата выр=с ч\лхисене к\рсе ёир\пленн\ ят- Котловка.
Ёар=мсан т=р=х\нче «касси» сып=кпа в\ёленекен п\ртен п\р ял- /некасси. Апла пулсан та ун=н официалл= яч\ выр=сла пачах ур=хла с=махран тухн=- Абляськино.
Ёапла вара, Аксу т=р=х\нче т\рл\ ч\лхелл\ хал=х пур=нн=ран, авалл=хпа ёых=нн= палл= выр=нсем пулн=ран, ир\к ё\рсене кура т=т=шах ё\н\ ялсем й\ркеленсе пын=ран ойконимсен пул=в\ те ытти ё\ртинчен уйр=лса т=рать, х=йнеев\рл\х\ пал=рать.
30.
Аксу т=р=х\нчи микротопонимсем.
В=рман, уёланк= яч\сем.
В=рмансен официалл= яч\сем Аксу т=р=х\нче ял яч\сенчен пулн=: Аксубаевское лесничество, Вишне-Полянское лесничество, Чебоксарское лесничество, Ибрайкинское лесничество, Билярское лесничество. В\сен ч=вашла варианч\сем ёук, анчах та ёав в=рмансенчи уйр=м лапт=ксен, уёланк=сен яч\сем вара йышл=. В\сем ял, ёын яч\сенчен пулн=, ёав выр=нти п\р-п\р \ё п\лтер\шне, м\нле йыв=ё ъснине, вар-шырлансем м\нлине кура ёир\пленн\.
П\р-п\р лесничеств=на к\рекен в=рман лапт=к\ самаях пыс=к, теп\р чухне 15 пин гектартан та иртет. +на кварталсем ёине паласа тухн=. Кашни квартал=н х=й\н номер\ пур. Вишне-Полянский в=рман\н 1-10-м\ш квартал\сем, с=махран, Пионер ял\ т\л\нче. Ёав=нпа в=л енчи в=рмана Пионер в=рман\ теёё\. Ёапла майпах ытти ё\рте те в=рман лапт=к\сене Ахматка, Октябрь, Меречен в=рман\сем тенине илтме пулать. Унс=р пуёне в=рмансенче П=лхав=р, Чартак, Сапат микротопонимсем пур.
^ Ёар=мсан=н сулахай ен\- таёта ёити сар=лса выртакан търемл\х. Унта в=рмансем
31.
ёук. Ёав=нпа ёурё\ререх, в=рманл=рах ё\рте пур=накансем ёак ё\рсене Хирё\р ен\ теёё\.
Юхан шыв=н сылт=м енчи с=ртл=х\ ёинче П=лхав=р в=рман\ кашлать. Патша ёак=нта \л\к куёса ёърекен эшкерсенчен чик\сене хураллама сыхч=сем тытн=. Ёар=мсан х\рринче с=рт ай\нче вырнаён= ял яч\ Хуралту та ёакна ёир\плетет. Ку ял ятне выр=ссем Караульная Гора, тутарсем Кэреултауы теёё\.
Паллах, П=лхав=р тавраш\нче хаяр ёап=ёусем те пулса иртн\ в=л в=х=тра. Пугачев п=лхав\ те ёитн\ Ёар=мсан х\ррине. Легенд=сем т=р=х, ёак с\м в=рман ч=тл=х\сенче пуянсенчен т=п=лтарса илн\ ылт=н-к\м\л пытарн= выр=н пулмалла, анчах =на халиччен никам та тупайман.
^ Т=ван ё\ршыв=н Асл= в=рёи в=х=т\нче те П=лхав=рта тарк=нсем пытанса пур=нн=. В=рё= в=х=т\нче в\сем ёак в=рман х\ррипе иртсе ёърекенсене туха-туха ёаратн=.
Ёаксене шута илсен в=рман яч\ авалл=х ахр=м\пе п\решкел пулса тухать. Выр=сла Болгаур та ч=вашла «п=лхав=р» с=махран пулн=.
ХХ \м\р пуёлам=ш\нче п\р тип\ ёул Трудолюбово ял\ т\л\нчи в=рманта пушар тухн= та, ик ё\р гектара ях=н в=рман ёунса к\лленн\. Ёулсем иртсен ёак ё\рсене ё\н\рен в=рман пусса илн\. Анчах ёав в=рман яч\ хал\ те Ёунн= в=рман.
32.
^ Ёын, тискер кай=к яч\сенчен ёир\пленн\ в=рман яч\сем Енрусьел тавраш\нче т\л пулаёё\: Андриян ен\, Лазер \шни (п\ч\к в=рман яч\), Упа ен\.
В=рмансенче Хур=нл=х, Ёир\кл\х, Юманл=х, Ч=р=шл=х йышши микротопонимсен шуч\ пуринчен те иртет.
^ Кусемс\р пуёне в=рмансенче Х=ва, Юман к\перри, С=мсах, Й\к\р юман йышши ятсем те пур Аксу т=р=х\нчи в=рмансенче.
Уёланк= яч\сем те ёав мелсемпех пулн=. Вишне-Полянский лесничеств=ра ёын яч\сенчен пулн= уёланк=сем: Унки \шни, Макар \шни, Картамай \шни тата ытти те. Ёак уёланк=сенче п\рисенче ёав ятл= ёын е ут= ёулса пур=нн=, е утар тытн=, теприсенче е тарса пытанса пур=нн=, е аташса кайса вилн\, виёё\м\ш\сенче к\тъ к\тн\. Ёырла \шни ев\р уёланк=сем те т\л пулаёё\.
33.
С=рт-ту яч\сем.
^ Аксу район\ географи т\л\ш\нчен илсен търемл\хл\ выр=н шутланать, ёапах та унта юхан шывсемпе ёырмасем т=р=х\нче с=ртл= выр=нсем пур.
Тутар С\нчел\ т\л\нчи С\нчен сылт=м ёыран\ самях аякран кур=накан с=рт. Унта авалхи хула выр=н\. Ч=вашсем =на «Х\р-ту», тутарсем «Кыз-тау», выр=ссем «Девичья гора» теёё\. Ёак ят м\нле майпа пулса кайни ёинчен авалтанах килекен легенда пур. П\р пуян ёын х\рне х=й\н пекех пуяна качча парасш=н пулн=, анчах х\р\ юратман ёынна тухас темен. Ашш\ вара =на ир\кс\рлесех пама шут тытн=. Ёакна п\лсен х\р\ кил\нчен тухса тарн= та с\м в=рмансенче пытанса ёърен\. П\ррехинче в=л С\нче х\ррине килсе тухн=, кунти выр=нсене к=м=ллан=. Кил\нчен тухса тарн= чухне унран х\р-тарёисем те юлман. Ёак=нта в\сем пурте п\рле п\р ё\мье пек пур=на пуёлан=. М\н пуррине п\р пек уй=рн= х=йсен хушшинче. Каярах таврари телейс\р х\рсем татах та хутш=нн= ёак ушк=на. Ыр= ёынсем в\сене пул=шн=, кураймансемпе =мсанакансем те пулн=. Х=ш\сем тап=нма та х=тланн=, анчах х=юлл= х\рсем т=шмансене хир\ё т=рса х=вала-х=вала ян=. Т=н=ёл=хш=н \м\тленсе в\сем х=йсем пур=накан выр=на й\ри-тавра хъме тытса ёав=рн=, тар=н канав чавса вал тун=.
^ 34.
Пур=на киле ёак=нта никам пырса к\рейми ёир\п т\рек пулса т=н=.
П\ррехинче ашш\ х=йне х=й ир\к\пе п=х=нма хушн=, анчах леш\ кил\шмен. Ёак=н хыёё=н ашш\ т\рек й\ри-тавра ёар т=ратн= та тап=нса к\рсе в=йпах пар=нтарма хушн=. Х\рсем х=йсен хулине х=юлл=н хът\лен\ пулсан та хисепс\р нумай арёын ёарне хир\ё т=райман. Арёынсем х\рсене тытк=на илн\. Ашш\ хушнипе в\сене пурне те в\лерсе хула иш\лч\к\сем айне чавса чикн\.
Темиёе ёултан хула выр=нне чечек пусса илн\. В=х=т иртсен ёак ту патне ёулсерен, ёут ёантал=к ешере пуёласан, таврари ялсенчен х\рсем пуётар=насси й=лана к\н\. В\сем патт=р х\р-пикесене ас=нн=, карталанса юр=сем юрлан=, в=й=сем вылян=. Унтанпа темиёе \м\р иртн\, анчах с=рт ёинчи хула иш\лч\к\ выр=нне халиччен Х\р-ту теёё\.
^ Ёак выр=н ХХ \м\р пуёлам=ш\нчех наука т\пчевёисене ил\ртет. С=махран, С.М.Шпилев-
ский х=й\н \ё\сенче хула иш\лч\к\ пирки ёапла ёырать: «…Город при деревне Малой Сунчелеевой. Это деревня на левом берегу Большой Сульчи, правого притока Большого Черемшана. Городище при этой деревне упоминает только Артемьев и называет его Кыз-кала (Девичий город)».*
* Шпилевский С.М. Древние города и другие болгаро-татарские памятники в Казанской губернии. Казань, 1910, стр27.
35.
1963-м\ш ёул А.Х. Халиков ученый ертсе пынипе ё\р чавса т\пчев \ё\сем ирттерн\ хыёё=н ёак хула выр=н\ Именьково культурин пал=к\ тесе пал=ртн=.
Пълер ял\ пат\нче, К\ё\н Ёар=мсан х\рринче, Валем хуёа т=в\ ятл= микротопоним пур. Ёак ту таврари м\нпур хал=хш=н с=вапл= ё\р шутланать. Кунта П=лхар патшал=х\н т\п хули пулн=. Легенд=сем т=р=х, ёак с=рт ёинче П=лхар элт\пер\сен пантеон\. Валем хуёан вил т=прий\ те, авалтан килекен с=махл=ха шанас пулсан, ёак=нтах пулмалла.
Пълер ёум\нчи с=рта та х=ш\сем Х\р-ту теёё\. Легенд=ра ёак ту ёинче ларакан мич\т т=ррине х=парса патша х\р\сем, т=шман хулана ё\нсе илн\ хыёё=н, ак=ш пулса в\ёсе кайн=. Тутар С\нчел\ пат\нчи Х\р-туран аякрах мар Меречен хули ёинчен те легенда ёавнах каласа парать. Апла пулсан, тен, \л\к-авал ёак хуласем п\р-п\ринпе тач= ёых=нса пур=нн=. Тутар т\пчевёисем Тутар С\нчел\пе Щербень ял\ урл= мал енчен Пълере асл= ёул иртн\ тесе ёир\плетеёё\.
Ёакнашкал хула выр=н\ Енрусьел ёыв=х\нчи С\нчен с=рл= ёыран\нче пур. Ун=н яч\ Хула-ту, х=ш\сем ёак ята Хура-ту та тесе калаёё\. Кунта \л\к хула пулнине авалхи чул пал=к ёир\плетет. Ун ёине авалхи п=лхар-ч=вашсен ч\лхипе ёырса хун= текст пур (м\н
^ 36.
ёырнине Аксури краеведени музей\нче тупма пулать). Унс=р пуёне ёак выр=нсенче хальхи в=х=тра та-ха т\рл\рен чул япаласем туп=нкалаёё\.
Ытти с=ртсен яч\сем т\рл\рен пулн=. С=махран, Ёар=мсан х\рринчи с=рт яч\ Хуралту т=в\. Т\р\ссипе, ту ят\нчен маларах ёак=нти ял яч\ пулса кайн= (Хурал т=в\- Хуралту), анчах та каярахпа с=рт ятне ял яч\пе калама пуёлан=- Хуралту т=в\.
Тутар С\нчел\ т\л\нчи С\нче юхан шыв\н ёълл\ ёыранне выр=нти ч=вашсем Тутарьел т=в\ теёё\. Пионер ял\ енчи с=рт Асл= С\нчел хал=х\ш\н Пионер т=в\ пулать. Ёак ят ХХ \м\р\н 50-м\ш ёул\сенче ёир\пленн\. Кивъселсемш\н Меречен енчи с=рт – Меречен т=в\.
Кив Ъсел т\л\нче, С\нчен сылт=м ёыран\нче, Ул=п т\м ятл= т\меске пур. Ёак=нта х=парсан Кив Ъсел ял\ ал тупан\ ёинчи пек кур=нать. Ёак т\меске Ул=п х=й\н ё=патинчи т=прине шаккаса х=варнипе пулн= им\ш.
Асл= С\нчел ёум\нче те ёакнашкал т\меске пур, анчах в=л Ул=п т\м\ ятл= мар. Кунта \л\кех ё\р хапхи пулн=. Авалхи т\нпе пур=накан ч=вашсем выль=х-ч\рл\хе, ёынсене мур ан ерт\р тесе ёак ё\р хапхи вит\р к=ларн=. Пур=на киле й=ла-й\рке п=рах=ёа тухсан
^ 37.
т\меске й\ри-таврашне Тимакка ятл= ёынна ё\р уй=рса пан=. Ёав=нпа т\меске яч\ те Тимакка т=в\.
Шыв-шур, ёырма-ёатра яч\сем.
Шыв-шур, ёырма-ёатра яч\сем ытти микротопонимсем ев\рех й\ркеленн\. Ёын яч\сенчен пулнисем- Малле, Теверук (К\ё\н С\нчел), Хасан, Лява, Тиман, Исак пыр\ (Асл= С\нчел), Какай (Октябрь), Ярмилле, Элекке, Кат\р (Кив Ъсел) ёырмисем; Энтри, Имкки (Асл= С\нчел) шур\сем.
Ваттисем каласа пан= т=р=х, в\сен яч\сене т\рл\ с=лтава пула пан=. С\нчел пуёланса кайн= в=х=тра Импике х\рар=м яч\пе Имкки шур\ пулса кайн=. Ку шур ял=н \л\кхи выр=н\нче. Ёак=нтах Ерей кукри, Алмушар кълли. Кусем пурте авалхи ч=ваш яч\сем. Апла, \л\кех ёав выр=нсенче Импике, Алмушар, Ерей ятл= ёынсем пур=нма пултарн=. Къл\семпе шурл=х\сем вара каярах пулса кайн=, м\нш\н тесен Асл= С\нчел тавраш\нче хальхи в=х=тра шурл=хпа лачака лапт=к\сен шуч\ ъссе пыни уёё=нах пал=рать.
^ Тиман, Какай (хушма ят) ёырмисен яч\сем те ёав майлах пулн=. /л\к ку ёырмасен
38.
т=р=х\сенче ёав ятл= ёынсем пур=нн=. П=лхав=р в=рман\нчи вун ик\ юпл\ Тарлав ёырми яч\ те п\р-п\р авторитетл= в=р=-хурах=н хушма ят\нчен пулма пултарн=.
^ Кив Ъсел\нчи Элекке ёырми яч\ Элексей ятл= ёын ёав=нта шыва кайса вилсен ёир\пленн\.
ХХ \м\р пуёлам=ш\нче К\ё\н С\нчел\нче Лява ятл= ч=ваш ёынсен пурл=хне ёаратса пур=нн=. В=л нъхрепсене к\ре-к\ре тустарн=, выль=х-ч\рл\хсене, ч=х-ч\псене в=рлан=, к\лет хуралт=сене т\р\слесех т=н=, аякран килекен лаша в=ррисемпе те ёых=ну тытн=. Таврари ялсенче =на ёав=нш=н курайман, пурте м\нле те пулсан т\п т=вас шутпа пур=нн=. П\ррехинче Ул=хра ёырма х\рринче вут хурса х=йне валли ёиме п\ёерсе ларнине п\р сунарё= курн=. В=р=-хураха систермес\р ун патне ёывхарн= та: «Лява, эс\-и ку? Т=р, п\тр\ сан=н пурн=ёу!»- тесе к=шк=рн=. Леш\ ёавр=нн=-ёавр=нманах п=шал к\р\слетсе те кайн=. Хураха в\лерни ёинчен ял хал=х\нчен п\ри те търе-шарана кайса евитлемен. Легенда мар ку, ч=н пулни. Ёак \ё пулса иртни п\р \м\ре ях=н \нт\. Апла пулсан та Лява ёырми тесен с\нчелсем ёак историе аса илеёё\. Лявана т\п тун= хыёё=н С\нчел тавраш\нче халиччен пулса ёынсем х=йсен ачисене Лява (Лев) ятл= хумаёё\, в=л пархатарс=р ят тесе шутлаёё\.
39.
Лява ёырми пуёланакан выр=на Сиккутти пуё\ теёё\. Апла, ёак ёырма яч\ те Лявана персе в\лериччен Сиккутти ёырми ятл= пулн=. Сикки- авалхи ч=вашсен яч\. Эппин, ёак ёырма т=р=х\нче Сикки ятл= ёын ут= ёулса пур=нн= пулать. Халь Сиккутти пуё\ текен выр=на вара \л\к-авал Сиккутти ёырми пуё\ теме пултарн=. П\р в=х=т ёак ёырма ик\ ятл= пулн= пулмалла: Сиккутти ёырми, Лява ёырми. Пур=на киле Сиккутти ят ман=ёа тухн=. Сиккутти ёырми пуё\ уйр=м микротопоним пулн=ран Сиккутти пуё\ ятпа халичченех упранса юлн=. Ёак т\сл\х выр=н яч\ улш=насси п\р-п\р пыс=к п\лтер\шл\ событипе ёых=нма пултарнине к=тартса парать.
Шыв-шур, ёырма-ёатра яч\сем географи т\л\ш\нчен =ёта вырнаёнине, ёав обьект ёынсемш\н м\нле п\лтер\шлине тата ытти уйр=мл=хсене кура пулса каяёё\. Т\пс\р кълле, с=махран, х\р\х тилхепе ярса ёитереймен, Хура къл\ре шыв\ хура т\сл\ кур=нать, М=кл= шурта \л\кренех ёурт лартакансем м=к ё=лн=, Ёут= къл ёуркунне, шыв кайса п\тсен, ёуталса выртни таётан аякран кур=нн=, Мунчала къллинче колхоз в=х=т\нче мунчала хутн=, Пуп къллинче ш=р=х кунсенче пач=шка шыва к\ме юратн=, Ак=ш къллине ак=шсем ларн= тата ытти те.
^ 40.
Ёырма, къл\ яч\сем ч=ваш ч\лхине тутар ч\лхинчен к\рсе ёир\пленнисем те пур. С=махран, Кив Ъселпе Ё\н\ Ъсел хушшинче
Якты къл («якты» тутарларан ч=вашла куёарсан «ёут=»), Кала ёырми (кала- тим\р) ятл= микротопонимсем пур.
^ Кала ёырминче п\р пуян тим\р арчара ылт=н-к\м\л пытарса усран= тет. Ёынсем ёавна сисн\ те арчине т=п=лтарса илсе хуёине в\лерн\ тет.
Шыв-шур, ёырма-ёатра яч\сенче т\н-т\шм\шрен тухн= ятсем те т\л пулаёё\. Кунашкаллисем С\нчел тавраш\нче Шуйттан вылякан ёырма, М=кшелпе Меречен хушшинче тытакан ёырма, Аксу енче Киремет ёырми.
С\нчел т=р=х\нчи х=ш п\р къл\, ёырма яч\сем м\нле майпа пулса кайнине =нлантарма ёук. С=махран, Улпушши. Ку с=мах е м\нле те пулсан с=мах майлаш=в\нчен («ул=х хушши»?) к\скелсе пулма пултарн=, е ёулсем иртн\ май с=махне ур=хларах кала пуёлан=.
Пустирек ёырми яч\ м\нле майпа пулнине те =нлантарма йыв=р. Тен, ёак ята С\нче юхан шыв\ х\ррине к=м=ллан= ч=вашсем х=йсемпе п\рле илсе килн\? Ёак=н пекрех илт\некен «Постриккасси»* ойконим Ё\рпъ район\нче пур.
* Ашмарин Н.А. Ч=ваш с=мах\сен к\неки. 9-10 том, 14 стр.
41.
Ёул яч\сем.
Дромонимсем ытларах ёул х=ш еннелле кайнинчен тата ёул ятне паракасем =ёта пур=ннинчен килет. С=махран, с\нчелсемш\н Котловка ёул\ пулсан, ёав ёулах Котловка ёыннисемш\н С\нчел ёул\ пулать. Выр=нти хал=х м\нле ч\лхепе калаёсан та, ёул яч\сем реч\пех ёапла й\ркеленн\. Калаёура аксусемш\н Чистай ёул\, Н=рлат ёул\, Тимушкел ёул\ пулать. Ёулсен официалл= яч\сем вара выр=сла ёир\пленн\: Аксубаево-Чистополь, Аксубаево-Нурлат, Аксубаево-Тимошкино, е Читопольская трасса, участок дороги Аксубаево-Мамыково. Калаёура ч=вашсенчен час-часах Асл= ёул тенине те илтме пулать. Ёак ёул яч\сене Ёар=мсан т=р=х\нче пур=накансем пурте п\леёё\ пулсан, ытти п\ч\крех ятсене ютри ёын п\лмессе те пултарать. В=л е ку ёул яч\пе п\р-п\р ял тавраш\нче анчах ус= кураёё\. С=махран, Асл= С\нчелтен Пионера каякан ёула с\нчелсем Пионер ёул\ теёё\ т\к, унпа ёак ял ёыннисем к=на ус= кураёё\, анчах та М=кшел хал=х\ те х=йсен ял\нчен ёав=нта каякан ёула Пионер ёул\ тет. Яч\сем п\р пулсан та в\сем пачах расна ёулсем пулса тухаёё\.
^ Ёул яч\сем ур=хла майпа й\ркеленнисем те пур. Хурашыв ял\пе Асл= С\нчел хушшинче
42.
Тайл=к ёул ятл= выр=н пур. /л\к ёак=нтан Н=рлатран Чистая каякан Асл= ёул иртн\. Ёуркунне ейъ кайсан ёул=н п\р х\рри м\нле юсасан та ёулсерен анн=. Халь Асл= ёул ур=х ё\ртен иртет. /л\кхи ёул выр=н\нче вара къл\. Ик\ ял хушшине ёърекен ёул малтанхинчен аяккарах. В=л та пулсан сукмак ёеё, хутран ситрен лашасемпе те ёърекелеёё\. Сукмак яч\ те, \л\к ёул пулн= выр=н\нчи къл\ те Тайл=к ёул ятл=.
Асл= ёул Мам=к ял\нчен Акс=ва тър\рен каять. Унта п\р ял та лекмест. В=л ёула С\нчел т=р=х\нче Паккай ёул\ теёё\. Ё\н\ Асл= ёул хывиччен ёав т\лтен уй-хирсем , ёарансем урл= Бакай ятл= Хурашыв тутар\, тавар турттараканскер, х=й\н ял\нчен Мам=ка тър\рен ёърен\. Ытти ёынсем те в=л ёърекен ёула к=м=ллан=.
Ёын ят\нчен пулн= ёул яч\н теп\р т\сл\х\. Ё\н Ъсел пат\нче \л\к К=татти ёул\* пулн=. Ёак ёулпа х=ёан-т=р К=татти ятл= х\ре качча в=рласа кайн= пулн=. Хал\ ёак ёул яч\ ман=ёа тухн=.
* Ашмарин Н.И. Ч=ваш с=мах\сен к\неки. 7-8 том, 196 стр.
43.
С\нче т=р=х\нчи микротопонимсем.
Ч=вашсем пур=накан С\нче т=р=х\нче т\рл\ ятсем йышл=. Асл= С\нчелпе К\ё\н С\нчел хушшинчи айл=м яч\ Ул=х. Ёак пай=р мар ят ку таврари ч=вашсемш\н те, тутарсемш\н те, выр=ссемш\н те тахёан \л\кех пай=р ят пулса кайн=. Пурте =на Ул=х (Улох) теёё\. Кунта т\рл\рен уявсем ирттереёё\. Выр=н\сем вара, ч=нах та, пит\ илемл\, т\рл\рен йыв=ё ешерет, ёуркунне таврал=х ё\м\рт ёеёки ш=ршипе тулса ларать. Ул=хра уёланк=сем, къл\сем, ёырмасем нумай. В\сен кашнин х=й\н яч\ пулн=, хал\ вара нумай=ш\ ман=ёа тухн=. Ул=х урл= С\нче юхса выртать. Хал=х юррисенче ёак=н пек й\ркесем пур:
^ С\нче х\рри ё\м\ртл\х,
Ё\м\рт чечек\ т=к=нн= шыв ёине.
Ку, паллах, ёак Ул=х ёинчен с=мах пырать, м\нш\н тесен ытти т=р=хсенче ёак=н чухл\ ё\м\ртл\х ниёта та ёук. Е тата:
К=вакал\ х=ла, м=й\ ула,
^ Х=ш С\нче кукринче ёърет-ши?
Ч=нах та, С\нче юхан шыв\н кашни кукрин х=й\н яч\ пур. Кив Ъсел т\л\нчи п\р кук=р Малти кук=р ятл=. Апла, ял=н х\вел ан=ё\нче х=ёан та пулсан юхан шыв=н Кайри кук=р ятл= п=р=нч=к пулма пултарн=, анчах кивъселсем хал\ =на ас=нмаёё\.
44.
Асл= С\нчел ёум\нче вара кук=р яч\сем нумай. Арман кукри тесе калакан выр=нта \л\к шыв арман\ ларн=; Лесничи кукри- патша в=х=т\нче в=рман улпуч\ пур=нн= выр=н, Р=кк=шш= кукри ят РКШ (Рабоче-Крестьянская школа) ятран пулса кайн=. Революци хыёё=н ёак=нта С\нче х\рринче таврари ялсенчи ёамр=ксем в\ренмелли шкул пулн=. Ун чух РКШ ойконим пулн= пулсан, (м\нш\н тесен в=л в=х=тра унта пыс=ках мар ял й\ркеленн\ пулн=), хал\ вара микротопоним шутне анчах к\рет. Котловка ял\ ёум\нчи юхан шыв п=р=нч=к\ т\л\нчи ё\р лапт=к\ Котловка кукри тесе каланать. Ул=хра Чиш=к кукри пур. Ку кук=рта 30-м\ш ёулсенче совхоз пахчи пулн=. Унта т\рл\рен пахча ёим\ё туса илн\. Ёак=нти \ёсене й\ркелесе пыракан пахчаё= Чижиков Михаил ёав=нтах пур=нн=. Хал=х хушшинче в=л сумл= ёын пулн=. Ч=вашсем =на Чиш=к Михали тен\. Кук=р яч\ те вара хал=х =с-т=нне ун яч\пех к\рсе юлн=.
^ Ул=халла тата шаларах к\рсен теп\р кук=р т\лне тухма пулать. Ку- Кант=р кукри. /л\кех унта кант=р ъстерн\.
П\т\м\шле илсен, «кук=р» с=махпа ёых=нн= ё\р лапт=к\сем пурте юхан шыв х\ррисенче. Анчах та, авалах ёын ят\нчен ёир\пленсе юлн= Ерей кукри т\л\нче юхан шыв ёук. Куна ёапла =нлантарса пама пулать. /л\кех, ял пуёланса
45.
кайн= чухне, С\нче ур=х ё\ртен, Ерей кукри т\л\нчи с=рт ёум\пе юхн= пулмалла. Каярахпа юхан шыв х=й\н ёулне ул=штарсан та, выр=н яч\ ёаплипех юлма пултарн=. /л\к С\нче ёак=нтан юхса выртнин палли ёак выр=нтан аякрах мар тат=лса юлн= шыв ёул\- Кук=р къл.
Асл= С\нчел ёум\нчи Вил С\нчен (ку та юхан шыв ё\н\ ёул ёурса кайсан тат=лса юлн= къл\) теп\р енчи айл=м выр=н=н виё\ ят: малтанах калаканни Лешакки («леш аякки» с=мах майлаш\в\нчен), каяраххи Ур=лтатти («Урл= татти»), ё\нни- кунта колхоз пахчи пулн=ран- Огород. Хал\ шкул пахчи. Хальл\хе ёулл=рах ёынсем виё\ ята та ас=наёё\. Ур=лтаттинчи п\р к\тес Вил С\нче кукри ятл=.
Ёак таврара ё\р лапт=к\сем п\ч\к пулсан та микротопонимсем ёине ёинех: Часси ёерем\, М=кл= шур ёырми, Тимакка т=в\, Масар ай\, Иван тапри, Вил С\нче пуё\, Тиман ёырми,Тап=р, Тар=н ёырма, Ч=м=р х=ва.
С\нче юхан шыв\ т=р=х кайсан Асл= С\нчелпе К\ё\н С\нчел хушшинче ёак=н пек микротопонимсем пур: Остров, Пыс=к к\пер, Арман выр=н\, Лесничи, Тур шыва к\рекен выр=н, Учък хурами, Мудров аври, Котловка каёми, Ямаш, Учък, Х\рл\ ёыран,Тунк=с.
^ Кив Ъсел т\л\нче- Ав=р, Ч=нк= ёыран, К=ттьа айкки.
46.
Енрусьел т\л\нче; Чулкаё, Самилей ё=л\,Хура ё=л.
Кив Ъсел ё\р\ ёинче Т\пек ятл= хир пур. Ку ят ёак=нти выр=н таврари ытти выр=нсенчен ёълл\рехипе пулн=. Ахаль п=хсан =на апла калама ёук та, м\нш\н тесен с=ртл=х ваш=кк=н х=парать. Специалистсем калан= т=р=х, Кив Ъсел ё\р\сенчен ёак= чи ёълл\ выр=н шутланать. Ёав=нпа та ун=н яч\ те Т\пек (высокое место). Рельефа кура й\ркеленн\ микротопонимсем шутне тата ёаксене к\ртме пулать; Ик ёырма хушши, Кук=р ёерем\, /не ям т\пек\ (Кив Ъсел), Хутл=х (Котловка).
^ Ё\р лапт=к\сен яч\сем ытларах п\р-п\р \ёпе е ёын яч\семпе пулса кайн=.
Тик\т пусси ёерем\нче (Кив Ъсел) \л\к тик\т юхтарн=; Качака хулаппинче («качака х=ви лап\» с=мах майлаш=в\нчен) к\тъ к\тн\ (Ч=ваш Менчи); Тунк=с (К\ё\н С\нчел) –ача-п=ча вылякан выр=н; Третий Стан (Асл= С\нчел) колхоз в=х=т\нчи хирти стан выр=н\; В=рё= хускалн= выр=н (М=кшел) – авалхи ёап=ёусем пулн= ё\р; Хаяр п=рахакан выр=н (Асл= С\нчел), Уяв выр=н\, К=нт=рлахи уяв выр=н\, Каёхи уяв выр=н\ (Асл= С\нчел); С\нчел ёерем\ (Октябрь)- к\тъ к\текен выр=н; /не утти (К\ё\н С\нчел); Ё\н\ Масар (Къшъ) тата ытти те.
47.
Ёын ят\нчен пулнисем: Часси ёерем\ (хушма ят) (Асл= С\нчел), Шугай лагер\ (Тутар С\нчел\), Нуриёан лагер\ (К\ё\н С\нчел), Калюк утти (Ё\н\ Ъсел), Макар ар=мне ёакн= выр=н (Кив Ъсел) тата ытти те.
Котловк=па Сулпай хушшинче Мулла Х\вет\р выр=н\ ятл= микротопоним пур. Ёак=нта Столыпин реформи в=х=т\нче Мулла Х\вет\р\ Анатри Паланн= ял\нчен куёса ларн=. «Мулла» хушма ят авалтанах килет пулмалла. Волков В.И. таврап\лъё\ х=й\н \ё\нче Аксу район\нче \л\к-авалах Муллино ятл= ял пулнине ас=нать: «Эта деревня существовала, очевидно, на месте нынешнего Нового Демкина … неизвестным остается и то, какой нации были люди, жившие в этой исчезнувшей деревне»*. Анатри Паланн= ял\нче Муллин хушаматл= ёынсем пур=наёё\. Мулла Х\вет\р\ те (каярах ун ачисем Королев хушамат йыш=нн=), Муллинсем те ч=вашсем. Ах=ртнех, ёак й=х Анатри Паланна ёав=нтан, 3-4 ёухр=мри Муллино ял\нчен, куёса ларн=. Апла, ёав т\п пулн= ялта ч=вашсем те пур=нн= пулать.
^ Т\н-т\шм\шпе ёых=нн= выр=н яч\сем кашни ял т\л\нчех пур: Й\р\хл\ выр=н (М=кшел), Хаяр п=рахакан выр=н (Асл= С\нчел), В=к=р Учук, Ё=м=л Учук (Ч=ваш
* Волков В.И. Край родимый, Аксубай. Казань. 1993, стр 56.
^ 48.
Менчи), Асл= к\л\ (Савр=ш), Ё\н\ к\л\ (Савгачево), Учук хурами (Асл= С\нчел), Киремет карти (Якаел, Хура шыв), Учук (К\ё\н С\нчел).
Ё=лсемпе пус=сен яч\сем.
^ Ёар=мсанпа С\нче т=р=х\сенче ё=лсем йышл=. В\сен хушшинче пыс=ккисем те, п\ч\ккисем те пур. Пурте в\сем микротопонимсен шутне к\реёё\.
Пыс=к п\лтер\шл\ ё=лсем – Пълер ё=л\ (Пълер т\л\нче), К=мака ё=л\ (Меречен т\л\нче). Ёак ё=лсем ёинчен маларах калан=чч\. В\сен патне кулленех хал=х таётан-таётан ёърет. Хал\ в\сене икк\шне те «Татнефть» акционер обществи т=р=шнипе й\ркене к\ртн\: асфальт сарн=, канмалли, шыва к\мелли, й=ла-й\ркене п=х=нса к\л тумалли выр=нсем майлаштарн=, ятарл= ёуртсем туса лартн=, ё=л патне анса х=пармалли картлашкасем тун=.
^ Ё=л- ч=вашсемш\н \л\кренех с=вапл= выр=н шутланн=. Ёав=нпа та в\сене ытти ё\рсенче те п=хса, юсаса т=раёё\.
Ё\н\ Тимушкел ял\ пат\нче Улька ё=л\ пур. Легенда т=р=х ёак ё=л пат\нче Улька ятл= х\р х=й\н савнипе т\л пулн=, анчах та в\сен юрат=в\ синкерл\ пулса тухн=.
49.
Ёын ят\нчен пулн= ятсем м\нле ёын ёав пусса алтн=, е ё=ла й\ркене к\ртн\ ёав=н ятне йыш=нн=: Самилей ё=л\ (Енрусьел), Кашаман пусси (каярах Кожеманов хушамат) (Кив Ъсел), Степанов пусси, Якуркка пусси (Асл= С\нчел), Киркка ё=л\ (К\ё\н С\нчел).
Ё=л\ м\нлине кура ёир\пленн\ ятсем: Т\пс\р ё=л (теп\р яч\ - Хура ё=л) (Савр=шпуё), Сив\ ё=л (Къшъ), Хура ё=л (Енрусьел) тата ытти те. Х=ш п\р чух ё=лсен яч\сем ёук. Ёав таврара ур=х ё=лсем пулмасан ёапла. Ун пеккисене Ё=л к=на теёё\.
Асл= С\нчелти кас= яч\сем.
^ Асл= С\нчелти кас= яч\сем ёаксем: Асл= урам, Чиркъ касси, Хир касси, Курак касси, Чей касси, Шур касси, Выр=с касси, Хапха касси, Анат кас ятл= кас=сем пулн=.
Кас=сен яч\сем м\нле пулса кайнине ёапла =нлантарма пулать. Асл= урам ыттисенчен самаях сарлака, ёав=нпа в=л яла икке уй=рса т=рать. Кунтан 50-м\ш ёулсенче Чистая каякан асл= ёул иртн\.
Ял ёак выр=на килсе вырнаён= чухне ёуртсене авалхи т\н й=липе ал=к\сене х\вел тух=ё енне туса С\нче ёыран\ т=р=х лартса тухн= пулн=. С\нчел\нче малтанхи в=х=тра ёак= п\ртен п\р кас= пулн=,
50.
ёав=нпа та ку кас яч\ пулман, хал\ те ёук. Ял ъссе пын= май Тиман ёырми т=р=х ёуртсем ларта пуёлан=. Ёак ёуртсене хир\ё Чиркъ лартасси те ёав в=х=трах тър килн\ пулмалла (1743 ёул). Ёав=нпа ё\н\ урам яч\ Чиркъ касси ятпа ёир\пленсе юлма пултарн=. Каярах т\п касса хир\ё теп\р кас= й\ркеленн\. Ку ик енл\ Т\пел кас. В=л в=р=мах мар, хальхи культура ёурч\ таран к=на. Т\пел кас хыё\нче Хыёалти кас, унтан Шур касси й\ркеленн\. Ик\ енл\ Хир касси хирте ёуртсем лартн=ран ёапла ятл= пулн=, Курак касси – хушма ятран.
Выр=с кассине пуёарса яракансем- Урал тавраш\нчен тарса килн\ выр=ссем. В\сем С\нчелтен инёех мар, ёурё\р енне килсе вырнаён=. Тарк=н выр=ссене илсе килекен ёын яч\ Петр пулн=, ёав=нпа выр=ссем пур=накан выр=на маларах Петровские Выселки тен\, каярах, хал=х йыш\ ъсн\ май, ёак ялсем п\рлешн\ те, выр=ссен ял\ кас= шай\нче анчах т=рса юлн=.
Асл= С\нчел\нче кас= яч\сене п\т\мпех ч=вашла калаёё\. Официалл= Ленин, Толстой,Молодежный, Еллиев, Маяковский, Малая, Карл Маркс урам\сем хут ёинче анчах. В\сене п\лекен те ялта п\р-ик\ ёынтан ытла мар.
^ 51.
В\ёлев.
Аксу т=р=х\нчи ойконимсемпе микротопонимсем ёинчен тишкер\ве в\ёлен\ май ёак=н пек п\т\млетъ тума пулать:
1. Ял яч\сен те, выр=н яч\сен те пул=в\сем п\решкел. В\сем ёын ят\нчен, географи термин\сенчен, гидронимсенчен, кай=к, йыв=ё яч\сенчен пулса кайн=.
2. Ойконимсемпе микротопонимсем ч=ваш, тутар, выр=с с=мах\сенчен пулн=. Х=ш п\р ч=вашла вариантсем ытти ч\лхесене к\рсе ёир\пленн\. Ч=вашсем пур=накан выр=нта тутар с=мах\сене йыш=ннисем те тър килеёё\. Выр=сла ятсем ч=ваш ч\лхине к\ресси каярах к=на пула пуёлан=. Х=ш\сем в\сем аббревиатура майл= к\н\. Теп\р т\рл\ ятсене кашни хал=х х=й\н ч\лхипе калать.
^ Ятсем хушшинче с\м авалтанах килекен ч=ваш с=махсем тър килеёё\.
3. Микротопонимсем нумай=ш\ ик\ е виё\ с=махран т=раёё\. С=мах майлаш\в\нчен й\ркеленн\ ятсем ёыран, \шне, выр=н, къл\, пуё, вар, ёырма, кук=р йышши с=махсемпе в\ёленеёё\. В\сен хушшинче хутл= с=махсем те т\л пулаёё\.
^ 4. Х=ш п\р микротопонимсем, в=х=т иртн\ май, ойконим шутне, ойконимсем микротопоним шутне куёаёё\.
52.
5. Теп\р чухне пай=р ят пай=р мар ят, пай=р мар ят пай=р ят формине йыш=нать.
^ 6. П\р-п\р ял=н е выр=н=н малтанхи яч\ кивелсе, ун выр=нне ё\н\ ят ёир\пленесси те пулать.
7. Выр=н яч\сем хал=х ас\нче упранасси ёав обьект п\лтер\ш\нчен, ч\лхе аталан=в\ м\нле шайра пулнинчен килет. Икк\м\ш с=лтав патне ойконимсе ч=вашла варианч\сене те к\ртмелле, м\ншен тесен Тутарстанра ч=ваш ч\лхи патшал=х ч\лхи пулманран ялсен ч=вашла яч\сем официалл= ятсем мар.
^ 7. Т\рл\ топонимсем ч\лхе пуянл=х\, в\сене т\пчени т=ван хал=х историне, \ёне-х\лне, культурине п\лме май парать
53.
Аксу т=р=х\нчи ойконимсем.
- Аксу Аксубаево
- Анатри Паланн= Нижняя Баланда
- Асл= С\нчел с. Сунчелеево
- Ахматка Ахматка
- Выр=с Киремеч\ Русская Киреметь
- Выр=с поселкки 111 Интернационал
- Енрусьел Енорускино
- /некасси Абляськино
- /шне Паномаревка
- Илтрекьел Старое Ильдеряково
- К\ё\н С\нчел Малое Сунчелеево
- Кив\ Тутар Киремеч\ Старая Тат. Киреметь
- Кив\ Ъсел Старое Узеево
- КИМ КИМ
- Кук=р къл Кривоозерки
- Мам=к Мамыково
- М=кшел Старое Мокшино
- Менч\ Менча
- Меречен Новое Мокшино
- МЮД МЮД
- Савр=шпуё Урмандеево
- СБМ СБМ
- Ё\н\ Аксу Новое Аксубаево
- Ё\н\ Тутар Киремеч\Новая Татарская Киреметь
- Ё\н\ Ъсел Новое Узеево
- Пълер Билярск
- Пълеркъл Билярозеро
- Тар=нвар Тарнвар
- Трудолюбово Трудолюбово
54.
- Тури Паланн= Верхняя Баланда
- Тутар С\нчел\ Татарское Сунчелеево
- Утлашьел Атлашкино
- Х\рл\ёыр Сталин
- Хуралту Караульная Гора
- Хурашыв Караса
- Ч=ваш Киремеч\ Чувашская Киреметь
- Ч\рмел\ Октябрь
- Чиркъл С\нчел Сунчелеево-Вознесенское
- Шеме Шама
Юхан шыв, ёырма-ёатра, шырлан яч\сем.
- Аксу ёырми
- Варри ёырма
- Елшанка
- Исак пыр\
- Какай ёырми
- Кала ёырми
- Кат\р ёырми
- Качинкке
- Киремет ёырми
- Кук=р ёырма
- Лява ёырми
- Машай ёырми
- М=кл= шур ёырми
- М=кшел к\тессинчен тухакан ёырма
- Менч\ шыв\
- Нарый ёырми
55.
- П=лхарл=х
- Пил\к пърне
- Пур ёырми
- Пустирек ёырми
- Савр=ш ёырми
- Сапат ёырми
- С\нче
- Стан ёырми
- Ёар=к ёырми
- Ёар=мсан
- Ёир\кл\ ёырма
- Тар=н вар
- Тар=н ёырма
- Тарлав ёырми
- Тиман ёырми
- Тытакан ёырма
- Урма ёырми
- Х=ва ёырми
- Хурама ёырми
- Хула ёырми
- Хура къл ёырми
- Шуйттан вылякан ёырма
- Шур ёырми
- Элекке
- Этем шыв\
- Ярмилле ёырми
56.
Къл\ яч\сем.