Апануе рубрыку "Новыя правілы беларускага правапісу", мэта якой растлумачыць тыя змены І ўдакладненні, што ўводзяцца ў беларускую пісьмовую мову гэтым законам

Вид материала

Закон

Содержание 20. Правапіс абрэвіятур Правапіс некаторых марфем

Подобный материал:

• Т. А. Валуевіч // Бібліяпанарама. 2002. Вып. С. 29-36, 64.36kb.
• Янка Купала вялікі нацыянальны паэт беларускага народа, 823.13kb.
• Ігнат Абдзіраловіч. Адвечным шляхам. Дасьледзіны беларускага сьветагляду. – Мн., 1993, 137.61kb.
• Прадмова, 4637.99kb.
• Асобы аляксандр тамковіч, 1567.34kb.
• Уводзіны, 209.61kb.
• Адрасуецца студэнтам Vкурса стацыянара І vi курса завочнай формы навучання філалагічнага, 262.95kb.
• Урок-падарожжа, 89.36kb.
• Сцэнарый пазакласнага мерапрыемства, 79.71kb.
• Беларуская мова праграма ўступных іспытаў для асоб, якія маюць агульную сярэднюю адукацыю, 459.19kb.

§ 20. Правапіс абрэвіятур

1. У абрэвіятурах скарочаныя часткі пішуцца так, як у адпаведных поўных словах: гарсавет (гарадскі), прафсаюз (прафесійны), дзяржцырк (дзяржаўны), прамкамбінат (прамысловы), галоўурач (галоўны), генплан (генеральны), Еўрасаюз (еўрапейскі), заапарк (заалагічны), музвучылішча (музычнае), Белдзяржпраект (беларускі дзяржаўны), Беллітфонд (беларускі літаратурны), райбудкантора (раённая будаўнічая), педфак (педагагічны факультэт), камбат (камандзір батальёна), ваенкамат (ваенны камісарыят), эсмінец (эскадраны мінаносец), прафкам (прафсаюзны камітэт), ваенкам (ваенны камісар), гарвыканкам (гарадскі выканаўчы камітэт), член-кар. (член-карэспандэнт), лясгас (лясная гаспадарка), рыбгас (рыбная гаспадарка), інтэрпал (інтэрнацыянальная паліцыя), лінкар (лінейны карабель).
   
2. Літарныя, гукавыя абрэвіятуры і абрэвіятуры змешанага тыпу звычайна пішуцца вялікімі літарамі без кропак, злучкоў і апострафаў: БДУ (Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт), ВНУ (вышэйшая навучальная ўстанова), ЗША (Злучаныя Штаты Амерыкі), РВУ(рэдакцыйна-выдавецкая ўстанова), УА (установа адукацыі), ЖЭС (жыллёва-эксплуатацыйная служба), СНД (Садружнасць Незалежных Дзяржаў), НАН Беларусі (Нацыянальная акадэмія навук Беларусі), ЗАТ (закрытае акцыянернае таварыства), СМІ (сродкі масавай інфармацыі), МАЗ (Мінскі аўтамабільны завод), МТЗ (Мінскі трактарны завод), ЦУМ (цэнтральны ўніверсальны магазін), УП (унітарнае прадпрыемства), ГА (грамадскае аб'яднанне), ТАА (таварыства з абмежаванай адказнасцю), ААН (Арганізацыя Абяднаных Нацый).
   

Калі да абрэвіятуры дадаецца лічба, то яна пішацца праз злучок: ВАЗ-21, МАЗ-200, МТЗ-82.

Калі абрэвіятура скланяецца, канчаткі пішуцца разам малымі літарамі: у нашым ЖЭСе, працаваў на МАЗе, рамонт ЦУМа, дысертацыя ў ВАКу.

Дапускаецца напісанне малымі літарамі агульнавядомых абрэвіятур, калі слова ўспрымаецца як простае: схадзіў у жэс і інш.

Малыя літары могуць уваходзіць у камбінаваныя абрэвіятуры: ЛіМ, БелТА, УП "Белкніга", БелНДВІ (Беларускі навукова-даследчы ветэрынарны інстытут).

3. Напісанне няўласнабеларускіх (запазычаных) абрэвіятур вызначаецца па слоўніку; поўны сэнсавы беларускі адпаведнік перадае значэнне такіх запазычанняў, а не расшыфроўвае іх: заўгас (загадчык гаспадарчай часткі), завуч (намеснік дырэктара па вучэбнай рабоце), спецназ (атрад спецыяльнага прызначэння), АСУ (аўтаматызаваная сістэма кіравання), ЮНЕСКА (Камісія Арганізацыі Аб'яднаных Нацый па пытаннях адукацыі, навукі і культуры).

4. У некаторых абрэвіятурах напісанне можа не адлюстроўваць натуральнае вымаўленне: ТЮГ - Тэатр юнага гледача (вымаўляецца [ц'ух]), РІВШ - дзяржаўная ўстанова адукацыі "Рэспубліканскі інстытут вышэйшай школы" (вымаўляецца [рыўш]).
   
5. Літарныя абрэвіятуры не трэба блытаць з умоўнымі графічнымі скарачэннямі, якія ўжываюцца на пісьме, але заўсёды чытаюцца поўнасцю.
   

Скарачэнне слоў рэгламентуецца наступнымі правіламі:

нельга скарачаць на галосную літару, на ь, на й і на ў;

пры спалучэнні дзвюх аднолькавых зычных скарачэнне робіцца пасля першай зычнай: насен, фонд;

пры збегу дзвюх або некалькіх зычных скарачэнне робіцца на апошнюю зычную: народн. творчасць;

калі імя або імя па бацьку пачынаюцца з дыграфа Дз, то ініцыялам выступае толькі літара Д. Дзмітрый Дзмітрыевіч - Д. Д.

Пры графічных скарачэннях ставіцца кропка і захоўваюцца тыя ж знакі і пачатковыя літары, якія ўласцівы поўнаму напісанню: В.-Д. к. (Волга-Данскі канал), с.-д. партыя (сацыял-дэмакратычная партыя), чл.-кар. (член-карэспандэнт).

6. Стандартныя скарочаныя абазначэнні метрычных мер пішуцца без кропак: га (гектар), см (сантыметр), кг (кілаграм), км (кіламетр) і інш.

Ніжэй прыводзяцца агульнапрынятыя скарачэнні, якія не патрабуюць спецыяльнага тлумачэння.

Напрыклад:

акад. - акадэмік;

б.- былы;

дац. - дацэнт;

бухг. - бухгалтэрыя;

гр. - грамадзянін;

заг. - загадчык;

в. - веска;

зб. - зборнік;

в.а. - выконваючы абавязкі;

і г. д. - і гэтак далей;

і да т. п. - і да таго падобнае;

в-аў - востраў;

вобл. - вобласць;

і інш. - і іншае;

воз. - возера;

і пад. - і падобнае;

г.- год;

нам. - намеснік;

г.-город;

напр. - напрыклад;

гг. - гады;

н. ст. - новы стыль;

г. зн. - гэта значыць;

н. э. - наша эра;

гл. - глядзі;

параўн. - параўнай;

ст. - стагоддзе;

стст. - стагоддзі;

ст. ст. - стары стыль;

т. - том;

тав. - таварыш;

т-ва - таварыс-тва;

т. зв. - так званы;

тт. - тамы.


Каментарыі: 1. У адпаведнасці з пунктам першым параграфа часткі складанаскарочаных слоў пішуцца так, як яны пішуцца ў поўных словах. Такім чынам, рэгламентуецца аднастайнае напісанне ўсіх складанаскарочаных слоў і здымаецца выключэнне, што ў некаторых складанаскарочаных словах з часткамі іншамоўнага паходжання пад націскам аднаўляецца этымалагічнае о. Згодна з гэтым правілам неабходна пісаць гарвыканкам (гарадскі выканаўчы кaмiтэт), прафкам (прафсаюзны камітэт), лінкар (лінейны карабель), інтэрпал (інтэрнацыянальная паліцыя) і г. д. Паводле Правіл правапісу 1959 г. гэтыя словы пісаліся наступным чынам: гарвыканком, прафком, лінкор, інтэрпол.

2. У пункце другім параграфа рэгламентуецца напісанне ініцыяльных (гукавых і літарных) абрэвіятур. У дадзеным выпадку трэба звярнуць асаблівую ўвагу на напісанне абрэвіятур, што ўтвораны з намінатыўных спалучэнняў, у склад якіх уваходзяць словы з пачатковыму. У складзе абрэвіятуры пішацца тая літара, якая павінна пісацца ў асобна ўзятым слове незалежна ад яго напісання ў намінатыўным словаспалучэнні: Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт - БДУ (зыходнае слова - універсітэт), Вышэйшая навучальная ўстанова - ВНУ (зыходнае слова - установа).
   
3. У пункце трэцім параграфа асобна агаворваецца напісанне запазычаных абрэвіятур, якія па сваей структуры не суадносяцца з зыходным намінатыўным словаспалучэннем, хаця знешне захоўваюць усе прыкметы абрэвіятур: ЮНЕСКА (Камісія Арганізацыі Аб'яднаных Нацый па пытаннях адукацыі, навукі і культуры).
   
4. Асаблівую ўвагу неабходна звярнуць на некаторыя абрэвіятуры, перадача якіх на пісьме фармальна супярэчыць прынятым у беларускай мове правілам напісання спалучэнняў зычных і галосных літар, аднак дазваляе дакладна суадносіць іх з адпаведным намінатыўным словазлучэннем: ТЮГ - Тэатр юнага гледача (вымаўляецца [ц'ух]), РІВШ - дзяржаўная установа адукацыі "Рэспубліканскі інстытут вышэйшай школы" (вымаўляецца [рыўш]). Такое напісанне дазваляе правільна суадносіць падобныя абрэвіятуры з зыходным намінатыўным словаспалучэннем і дакладна іх расшыфроўваць, што ўрэшце садзейнічае адэкватнаму разумению пісьмовага тэксту.
   

5. Дадатковых каментарыяў патрабуе напісанне ініцыяльных (гукавых) абрэвіятур, што ўтвораны ад словаспалучэнняў, у складзе якіх ёсць словы на дз [дз']: Дзяржаўная экзаменацыйная камісія - ДЭК (а не ДзЭК ці ДЗЭК), таму што ў слове дзяржаўны пачатковая літара д. Дыграфы дз, дж, як вядома, літарамі не з'яўляюцца. Такая норма напісання абрэвіятур - абавязковая, а адступленне ад яе лічыцца арфаграфічнай памылкай.

Toe ж самае датычыцца і скарочанага напі-сання аналагічных імёнаў і імёнаў па бацьку (гл. пункт 5 параграфа): Дзмітрый Дзям'янавіч Задарожны - толькі (!) Д. Д. Задарожны.

На строгае засваенне гэтай нормы неабходна звярнуць увагу, паколькі ў сучаснай пісьмовай практыцы існуе пэўны разнабой як у напісанні абрэвіятур, так і ў скарачэнні імёнаў і імёнаў па бацьку, напрыклад, чамусьці БДПУ (Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт), СНД (Садружнасць незалежных дзяржаў), МДЛУ (Мінскі дзяржаўны лінгвістычны ўніверсітэт), але часта ДзЭК (Дзяржаўная экзаменацыйная камісія).

6. Пры засваенні правіл напісання разнастайных скарачэнняў неабходна асаблівую увагу звярнуць на пастаноўку кропкі ў скарачэннях формаў множнага ліку. На множны лік указвае паўтор скарачэнняў, аднак кропка ставіцца толькі адзін раз - пасля апошняга скарачэння. Напрыклад: стагоддзі - стст.; гады - гг.; тамы - тт.

Калі такое скарачэнне выкарыстоўваецца ў пісьмовым тэксце ў канцы сказа, то другая кропка (канца сказа) не ставіцца. Іншыя знакі канца сказа захоўваюцца. Напрыклад:

У мінулым стагоддзі для развіцця беларускай моеы вызначальнымі сталі 20-я гг.

Як Вы ацэньваеце з пункту гледжання развіцця беларускай нацыянальнай мовы ролю XIX -XX стст.?

Toe ж самае датычыцца і напісання скарачэнняў унутры сказа перад іншымі знакамі прыпынку. Напрыклад:

Даследуючы XX ст., мы павінны пільную увагу звярнуць менавіта на 20-я гг., калі беларуская мова фактычна набыла правы дзяржаўнай і актыўна ўкаранялася ў разнастайныя сферы ўжытку.


ПРАВАПІС НЕКАТОРЫХ МАРФЕМ