Апануе рубрыку "Новыя правілы беларускага правапісу", мэта якой растлумачыць тыя змены І ўдакладненні, што ўводзяцца ў беларускую пісьмовую мову гэтым законам

Вид материала

Закон

Содержание Правілы напісання разам, праз злучок i асобна

Подобный материал:

• Т. А. Валуевіч // Бібліяпанарама. 2002. Вып. С. 29-36, 64.36kb.
• Янка Купала вялікі нацыянальны паэт беларускага народа, 823.13kb.
• Ігнат Абдзіраловіч. Адвечным шляхам. Дасьледзіны беларускага сьветагляду. – Мн., 1993, 137.61kb.
• Прадмова, 4637.99kb.
• Асобы аляксандр тамковіч, 1567.34kb.
• Уводзіны, 209.61kb.
• Адрасуецца студэнтам Vкурса стацыянара І vi курса завочнай формы навучання філалагічнага, 262.95kb.
• Урок-падарожжа, 89.36kb.
• Сцэнарый пазакласнага мерапрыемства, 79.71kb.
• Беларуская мова праграма ўступных іспытаў для асоб, якія маюць агульную сярэднюю адукацыю, 459.19kb.

Каментарыі. 1. Правілы правапісу вялікай і малой літар у назвах з двукоссем засталіся фактычна без змен. Аднак трэба звярнуць увагу на асаблівасці напісання вялікай і малой літар некаторых назваў тэхнічных вырабаў. Напісанне вялікай або малой літары ў гэтых словах зале-ыць ад таго, якое слова паслужыла назвай для пэўнага вырабу. Калі для назвы вырабу выкарыстоўваецца агульны назоўнік, то і назва вырабу ў двукоссі таксама пішацца з малой літары: "масквіч", "вольва", "боінг", "гарызонт". Аднак калі ў якасці назвы выкарыстоўваецца ўласнае найменне, якое пішацца з вялікай літары (Мінск, Волга), то і назва вырабу ў двукоссі таксама пішацца з вялікай літары: "Мінск" (халадзільнік), "Волга" (аўтамабіль). У побытавым выкарыстанні назвы сродкаў перамяшчэння могуць ужывацца і без двукосся: прыехаў на масквічы.

2. Трэба таксама адрозніваць напісанні назваў гатункаў він, мінеральных вод і інш., якія сталі агульнымі назвамі і пішуцца з малой літары і без двукосся. Напрыклад: партвейн, кагор, шампанскае, кока-кола, фанта; але: віно "Кагор", напой "Фанта". Таксама з малой літары і без двукосся пішуцца назвы харчовых і іншых тавараў у побытавым ужыванні: купіў кобрынскі сыр і малочныя сасіскі; але: сасіскі "Малочныя", сыр "Кобрынскі".
   
3. З малой літары пішуцца ў двукоссі назвы відаў і гатункаў сельскагаспадарчых культур, гародніны, кветак і іншыя: маліны "мальбара", бульба "журавінка", агуркі "зязюля", цюльпан "чорны прынц". Не выдзяляюцца двукоссем і пішуцца з малой літары агульнавядомыя назвы раслін і іх гатункаў: вяргіня, белы наліў, антонаўка.
   

ПРАВІЛЫ НАПІСАННЯ РАЗАМ, ПРАЗ ЗЛУЧОК I АСОБНА


Каментарыі. У главе 7 выкладзены асноўныя правілы напісання слоў разам, праз злучок і асобна. Гэтыя правілы ў беларускай мове рэгламентуюць правапіс слоў розных часцін мовы (назоўнікаў, прыметнікаў, лічэбнікаў, прыслоўяў і г. д.) і практычна застаюцца нязменнымі ў параўнанні з "Правіламі беларускай арфаграфіі і пунктуацыі" 1959 г.

У § 34 выкладзены агульныя правілы напісання разам, праз злучок і асобна. Разам пішуцца складанаскарочаныя словы і вытворныя ад іх (газпрам, фізфак, прадмагаўскі), складаныя словы і вытворныя ад іх з пачатковымі іншамоўнымі часткамі (аўдыявізуальны, веласпорт), словы з першай часткай поў- (паў-) (поўнач, паўяблыка), словы з прыстаўкамі і падобнымі да прыставак пачатковымі элементамі (архіважны, контрагент, міжраённы, панславізм, сінгармонія), словы з першай часткай лічэбнікам (двухбаковы, чатырохразовы). Праз злучок пішуцца словы з часткай паў-, якая спалучаецца з уласнай назвай (паў-Слуцка), а таксама слова-выключэнне контр-адмірал.

Адпаведна праз злучок пішуцца ўтварэнні з паўторам слова для ўзмацнення яго значэння (сіні-сіні, хадзілі-хадзілі), з паўторам слова ў іншай лексіка-граматычнай форме (братка-брацейка, калі-нікалі), спалучэнні блізкіх або супрацьлеглых па значэнні слоў (шум-гам, больш-менш, там-сям). Таксама праз злучок пішуцца складаныя словы, першай (або апошняй) часткай якіх з'яўляецца літара або літарная абрэвіятура любога алфавіта, а таксама лічба любога злічэння (а-часціца, Q-код, мода-2008). Усе гэтыя правілы сфармуляваны дастаткова выразна і не павінны выклікаць цяжкасцей пры карыстанні пісьмовай мовай.

Асаблівую ўвагу трэба звярнуць на правапіс праз злучок літарных скарачэнняў складаных слоў: сельскагаспадарчы - с.-г., індаеўрапейскі - і.-е. У дадзеным выпадку назіраецца разыходжанне ў напісанні поўнага складанага слова (пішацца разам) і яго літарнага скарачэння, якое ўяўляе сабой першыя літары абедзвюх частак (пішуцца праз злучок).

Таксама неабходна цвёрда засвоіць асаблівасці ўжывання "вісячага дэфіса", які выкарыстоўваецца пасля першай часткі складанага слова пры ўжыванні рада аднародных складаных слоў з аднолькавай другой часткай (газа- і водалічыльнік).

У § 35 выкладзены асноўныя правілы правапісу назоўнікаў разам, праз злучок і асобна. У дадзеным выпадку асаблівую складанасць уяўляе правапіс уласных геаграфічных назваў і іншамоўных уласных імён. Неабходна цвёрда засвоіць правапіс геаграфічных назваў з элементамі на, дэ, сюр (Растоў-на-Доне, Па-дэ-Ка-ле, Булонь-сюр-Мэр); іншамоўных уласных імён з канцавымі часткамі -хан, -паша, -бей і інш. (Асман-паша, Ізмаіл-бей), уласных назваў асоб і геаграфічных назваў з пачатковымі часткамі Ван-, Сен-, Сент- і інш. (Ван-Дэйк, Сан-Себасцьян, Сан-Марына і інш.), а таксама ўласных назваў з артыклямі і часціцамі да, дэ, ла, ле і інш. і словамі дэр, дон, фон, ван (Леанарда да Вінчы, Анарэ дэ Бальзак, Ван дэр Мейлен, Людвіг ван Бетховен і інш.). Асаблівая цяжкасць у гэтым выпадку заключаецца ў тым, што ў іншамоўных назвах іншы раз складана адрозніць, якая частка з'яўляецца, напрыклад, часціцай, а якая – часткай складанага слова. Акрамя таго, згодна з традыцыяй сустракаюцца выпадкі, калі розныя найменні з аднолькавымі часткамі пішуцца па-рознаму (Ван-Дэйк, але: Ван дэр Мейлен, Людвіг ван Бетховен). Фактычна напісанне падобных назваў вызначаецца па спецыяльных даведніках, у тым ліку энцыклапедычных.

Наибольшую цяжкасць у напісанні разам або праз злучок складаных прыметнікаў уяўляюць складаныя прыметнікі з першай часткай прыслоўем (цяжкаўспрымальны, але: дыяметральна процілеглы). Напісанні разам і праз злучок падобных слоў замацаваны папярэдняй пісьмовай традыцыяй, і іх правапіс вызначаецца па слоўніку.

Асобных тлумачэнняў патрабуе п. 4 § 36, што датычыцца правапісу субстантываваных (!) складаных прыметнікаў з першай часткай ваенна-, якія пішуцца разам (ваеннапалонны, ваеннаабавязаны і ваеннаслужачы). Усе астатнія складаныя прыметнікі з першай часткай ваенна- пішуцца праз злучок (ваенна-палявы, ваенна-марскі, ваенна-спартыўны і інш.).

Правапіс лічэбнікаў разам, праз злучок і асобна не складае асаблівых цяжкасцей. Неабходна толькі выразна размяжоўваць ужыванне дэфіса пры напісанні спалучэнняў простых лічэбнікаў для абазначэння прыблізнага ліку (восем-дзевяцъ гадоў, 2-3 гады) і ўжыванне працяжніка пры напісанні спалучэнняў складаных і састаўных лічэбнікаў у аналагічных выпадках (трыццаць пяць - трыццаць сем гадоў, 50 - 60-я гады).

Найбольш складанымі з'яўляюцца правілы правапісу разам, праз злучок і асобна розных груп прыслоўяў, таму іх вывучэнне патрабуе асаблівай увагі на ўроках беларускай мовы ў школе. Пры неабходнасці вызначыць правільнае напісанне разам, праз злучок ці асобна прыслоўяў неабходна звяртацца да спецыяльных слоўнікаў.

Правапіс разам, праз злучок або асобна службовых часцін мовы, часціц і выклічнікаў (§ 39) сфармуляваны дастаткова выразна і не выклікае асаблівых складанасцей.

У цэлым правілы правапісу слоў разам, праз злучок і асобна адносяцца да найбольш складаных у беларускай мове, паколькі тое ці іншае напісанне ў многіх выпадках абумоўлена толькі папярэдняй пісьмовай традыцыяй. Таму пры вывучэнні гэтых правіл неабходна прывіваць вучням навыкі карыстання спецыяльнымі слоўнікамі.