Тэкст, набраны дробным шрыфтам, да вывучэння не абавязковы Усяго 72 пытанні
| Вид материала | Документы |
- Крыніцы вывучэння. Канцэпцыі гістарычнага працэсу, 1915.94kb.
- Файл утрымлівае канчатковы варыянт спісу пытанняў на які вы мусіце адказвуць у час, 734.26kb.
- Требования к оформлению докладов, 11.58kb.
- Статьи, 65.84kb.
- Пытанні да ккр па прадмеце "Гісторыя Беларусі", 924.59kb.
- Пытанні да заліку па спецкурсу "вялікая айчыная вайна савецкага народу", 28.31kb.
- Актуальнасць І неабходнасць вывучэння гісторыі Беларусі. Перыядызацыя гісторыі Беларусі, 36.86kb.
- Правила оформления исследовательских работ (рефератов курсовых, контрольных, диссертационных), 228.26kb.
- Пытанні да экзамену па курсу “гісторыя беларусі”, 43.15kb.
- Экзаменацыйныя пытанні па курсу «гісторыя беларусі» для студэнтаў інжынерна-эканамічнага, 46.46kb.
10. Утварэнне ВКЛ і пашырэнне яго тэрыторыі ў ХІІІ – пачатку ХV стст. Роля ўсходнеславянскіх зямель у працэсе ўмацавання дзяржавы.
Прычыны ўзнікнення. Як вядома, на пачатку ХIII cтагоддзя беларускiя зем-лi ст. уяўлялi сабою каля 20 самастойных дзяржаўных утварэнняў. Магутнае i адзiнае калiсьцi Полацкае княства перажывала час феадальнай раздробленасцi, з цяжкасцю процiстаяла нямецкiм крыжакам i не магло ўжо выконваць функцый кансалiдуючага цэнтра. У новых умовах гэты цэнтр перамясцiўся ў Наваградак – сталiцу ўдзельнага княства ў верхнiм i сярэднiм Панямоннi. Таму паспрыялі –
Эканамічны фактар: (урадлівая глеба, добра развітае земляробства, развітае рамяство, замежны гандаль;
Палітычны фактар: выгаднае геаграфічнае становішча, адсутнасць пагрозы крыжакоў – мангола-татар).
Менавiта Наваградская зямля разам з суседнiмi ёй лiтоўскiмi стала ядром новай дзяржавы, якая пазней атрымала назву Лiтоўскае княства.
Варта адзначыць, што лiтва - гэта назва ўсходняга балцкага племенi, якое пражывала на паўднёвым усходзе сучаснай Рэспублiкi Лiтва i ў прылеглых ра-ёнах Беларусi, памiж рэкамi Нёманам i Вiлiяй. Вядома, што яшчэ Яраслаў Муд-ры ў 1040-1044 гг. разбіў літву на палях слонімскіх і заснаваў Новагародак. Ста-ражытная Літва, калі мець на ўвазе тэрыторыю, размяшчалася паміж Менскам і Наваградкам (з усходу на захад) і паміж Маладзечнам і Слонімам (з поўначы на поўдзень). Заўважым таксама, што да часу апiсваемых намi падзей гэтае племя не асiмiлявалася ў вынiку славянскай каланiзацыi i захавала сваю самабытнасць.
Па ўзроўнi сацыяльнага развiцця лiтоўцы адставалi ад славян: не мелi дзяр-жаўнай арганiзацыi, монатэiстычнай рэлiгii, развiтай гаспадаркi. У той самы час племя вызначалася сваёй ваяўнiчасцю i яго войска часта скарыстоўвалася сусед-нiмi славянскiмi княствамi ў мiжусобнай барацьбе або ў заваёўных паходах. Ма-ла таго, з пачаткам перыяду феадальнай раздробленасцi апошнiх лiтоўцы здзяй-снялi супраць iх, а таксама супраць нямецкiх крыжакоў ваенныя паходы.
Невыпадкова таму, што ўтварэнне Лiтоўскай дзяржавы са сталiцай у Нава-градку прынята звязваць з iменем балцкага князя Мiндоўга (1195-1263). Да з’яў-лення ў Наваградку ён ва ўсiх крыніцах выступае ў ролi наёмнiка. У 1236 “Лiтва Мендога” знаходзiлася ў васальных або саюзных сувязях з галiцка-валынскiм князем Данiлам Раманавiчам у барацьбе супраць Конрада Мазавецкага. З Iпаць-еўскага летапiсу вядома, што прыкладна ў 1240-х гг. Мiндоўг парушыў ранейшы парадак кiравання лiтоўскiмi землямi i захапiў уладу ў свае рукi: “пачаў княжыцi адзiн ва ўсёй зямлi Лiтоўскай”. Крыху пазней яго ўлада распаўсюджваецца на сумежныя тэрыторыi Беларусi. Першай такой зямлёй стала Сярэдняе Панямонне – Чорная Русь з гара-дамi Наваградак, Ваўкавыск, Гародня, Здзiтаў i Слонiм. Якiм чынам яму ўдалося ўкня-жыцца ў Наваградку?
У 1246 г. ён быў запрошаны заходнебалцкiм племенем куршаў для барацьбы з Ордэнам, але пацярпеў паражэнне i быў вымушаны адступiць. Услед за iм кры-
жакi ўварвалiся ў яго ўладаннi i спусташылi іх. Гэта паражэнне аслабiла пазiцыi Мiн-доўга ў Лiтве, выклiкала супраць яго ўзброеную барацьбу, у вынiку чаго ён мусiў уцякаць “з многiмi сваiмi баярамi” у суседнi Наваградак.
Тут памiж Мiндоўгам i мясцовай знаццю была заключана дамова, паводле якой ён абiраўся князем i з дапамогай наваградскага войска ў 1248/ 1249 рушыў на Лiтву (“зане Лiтву”), расправiўся са сваiмi палiтычнымi працiўнiкамi (князямi Таўцвiлам, Эрдзiвiлам i Вiкiнтам) i далучыў свае землi да агульнай дзяржавы.
Такiм чынам, не Мiндоўг зрабiў Наваградак сваёй сталiцай, заваяваўшы яго, як гэта сцвярджаецца ў Гiстарычнай лiтаратуры (ЭГБ т. 5 с. 144), а Наваградак паставiў яго сваiм князем для больш паспяховага ажыццяўлення сваёй важнейшай дзяржаўнай мэты – заваявання Лiтвы. Пасля таго, як Мiндоўгам была “поiмана вся земля Лi-товьская”, пачаўся працэс утварэння ВКЛ (Наваградскі перыяд).
Прыкладна ў тыя ж гады ў Полацку, дзе абарвалася мясцовая дынастыя (апошнi з вя-домых полацкiх Рагвалодавiчаў князь Брачыслаў згадваецца ў летапiсах за 1239 г.), быў паса-джаны на княжанне Мiндоўгаў пляменнiк Таўцвiл. Няма нiводнага сведчання пра падпарад-каванне Полацка сiлай, таму з улiкам ролi полацкага веча можна меркаваць, што лiтоўскага князя хутчэй за ўсё запрасiлi самi палачане. Падобны саюз адпавядаў iх iнтарэсам. Перад пагрозай крыжацкага i мангола-татарскага нашэсця аб’яднанне раздробленых зямель у адну дзяржаву было выгадна не толькi лiтоўскiм князям, але i ўсiм усходнеславянскiм землям.
Iншая справа, што ўзмацненне Мiндоўга не задавальняла лiтоўскую знаць, а таксама суседзяў Лiтоўскага княства - Галiцка-Валынскае княства. У Мiндоўга ад-быўся канфлiкт са сваiм васаламi – Таўцвiлам i iнш., якiя збеглi ў Галiцка-Валынскае княства i сталi з дапамогай яцвягаў i немцаў рыхтаваць паход супраць яго. Мiндоўг здолеў раскалоць каалiцыю подкупам Жамойцi i яцвягаў, i абяцаннем немцам аддаць iм Жамойць. Мала таго, у 1251 ён ахрысцiўся ў заходнiм абрадзе, атрымаўшы тытул прыкладнага сына Рымскага касцёла i карону. У 1251 г. было заснавана Лiтоўскае бiскупства. Улетку 1253 г. абылася ўрачыстая каранацыя Мiндоўга. Папа Iнакенцiй IV прыслаў яму карону. У вачах хрысцiянскай Еўропы гэты акт адразу ўзносiў Лiтву ў ранг каралеўства, якiм лiчылася вялiкая i незалежная дзяржава. Наладзiўшы адносiны з Захадам, сапсаваў iх з Усходам.
Галiцка-валынскi князь здзейснiў 2 паходы супраць Наваградка, iмкнучыся яго адмовiцца ад Лiтвы, на якую прэтэндаваў сам. Пацярпеўшы першую няўдачу, знаць Наваградка, аднак, не адмовiлася ад заваявання Лiтвы, ёй па-ранейшаму патрэбен быў князь-лiтвiн, якi б мог з’явiцца туды як законны гаспадар. Невы-падкова таму на княскi пасад у 1254 г. быў узведзены сын Мiндоўга - Войшалк. Пайшоў на замiрэнне з Данiлам Галiцкiм. Каб увайсцi да яго ў давер, аддаў Нава-градскую зямлю яго сыну Раману, а сам, вiдаць, у якасцi заложнiка, пайшоў у Га-лiцкую зямлю. Потым з дазволу Данiлы вярнуўся дадому, заснаваў “на реце Не-мане, межi Лiтвою i Новым городком” Лаўрышаўскi манастыр, дзе жыў нека-то-ры час [вось яна, летапiсная Лiтва; цяпер каля в. Лаўрышава на паўночны ўсход ад Навагародка. Памiж Наваградскiм i Менскiм княствамi].
Ужо ў 1258 г. пад час наезду хана Бурундая (з якiмi выступiлi i галiцка-ва-лынскiя князi), Войшалк разам з Таўцвiлам (кн. Полацкiм) захапiў Наваградак.
Неўзабаве Мiндоўг пайшоў на разрыў з Ордэнам, парваў з каталiцызмам i ўз-няў зброю супраць былых саюзнiкаў-крыжакоў. Але яго кiраванне выклiкала моцнае незадавальненне племянной знацi. У 1263 г. у вынiку змовы нальшчан-скага князя Даўмонта, жамойцкага Траняты, полацкага Таўцвiла Мiндоўг з дву-ма сынамi быў забiты.
Транята, абвясцiўшы сябе ўладаром Лiтвы, перш за ўсё забiў канкурэнта – полацкага князя Таўцвiла, але неўзабаве ў вынiку змовы быў забiты cам. Скары-стаўшы крызiс улады, Войшалк вярнуўся з пiнскай дружынай у Наваградак i ад-навiў сваё княжанне (1264-67). У тымжа 1264 г. расправiўся з працiўнiкамi. Вы-ганяў i знiшчаў тых, хто працiвiўся ўладзе. З дапамогай галiцка-валынскай дру-жыны заваяваў балцка-лiтоўскiя землi Дзяволтву i Нальшчаны. Наваград-ская, Пiнская, Лiтоўская, Нальшчанская, Дзяволтваўская i Полацка-Вiцеб-ская землі сталi трывалым грунтам для ўтварэння ВКЛ, што i стала важнейшым дасягненнем Войшалка.
Праваслаўны па веравызнаннi князь Войшалк неўзабаве ўтварыў цесны саюз з Галiцка-Валынскiм княствам, а потым наогул перадаў свой пасад швагру – га-ліцка-валынскаму князю Шварну (1267-70) (сын князя Данiлы i зяць Мiндоўга), а сам вярнуўся ў манастыр. Аднак у 1267 Войшалк быў забiты паводле загаду кня-зя Льва Данiлавiча.
Энцыкл. гіст. Бел: Шварн (1267-1270), пераадольваючы сепаратызм лiтоў-скiх племянных сiл, працягваў аб’яднаўчы працэс i ўмацаванне дзяржавы.
Вялiкi князь Трайдзень (1270-1282) заснаваў новую дынастыю славянскага паходжання; меў падтрымку гарадоў Чорнай Русi – Наваградка, Гароднi, Ваўка-выска, Слонiма, Турыйска. Здолеў падпарадкаваць яцвягаў, даваў сховiшча прусам, якiх сялiў каля Гароднi i Слонiма. Але Полацк i Вiцебск адыйшлi ад Лiтоўскага кня-ства, абраўшы сваiх славянскiх князёў. Вёў барацьбу супраць нальшчанскiх феа-далаў i Галіцка-Валынскаага княства, якое iмкнулася замацавацца не толькi на Палессi, але i на Чорнай Русi. Таксама паспяхова змагаўся супраць мангола-татар i Лiвонскага ордэна.
Вялiкi князь Вiцень (1295-1316) працягваў умацоўваць дзяржаву. У 1294 па-давiў паўстанне ў Жамойцi. У гэтай вобласцi ў 1298 i 1305 адбылiся баi з кры-жакамi. У 1307 г. з яго ўдзелам да ВКЛ быў далучаны Полацк, якi дагэтуль ледзь не адыйшоў да крыжакоў. У 1314 пад Наваградкам у гэтай барацьбе вызначы-лася войска Давыда Гарадзенскага. У 1315 г. войска Вiценя здзейснiла паход супраць крыжакоў на тэрыторыi Прусii. Далучыў Берасцейскую зямлю. З Вi-ценем таксама звязваюць з’яўленне герба ВКЛ - “Пагонi”.
Княжанне Гедзiмiна (1316-1341) характарызуецца значным пашырэннем тэ-рыторыi дзяржавы за кошт галоўным чынам этнiчна беларускiх зямель. У 1318 г. сын Гедзiмiна Альгерд ажанiўся з дачкой вiцебскага князя Яраслава. Праз 2 гады цесць памёр, Віцебскае княства засталося Альгерду i ў 1320 г. увайшло ў склад ВКЛ. У 1315 г. намаганнямi Гедзiмiна ВКЛ павялiчылася за кошт адваяванай у ГВК Берасцейскай зямлi. А праз 10 год, у 1325 Любарт (Дзмiтры) Гедзiмiнавiч, ажанiўшыся з дачкой апошняга валынскага князя Льва Юр’евiча, атрымаў усю Валынь у спадчыннае валоданне.
У сярэдзiне 1320-х уладу Гедзiмiна прызналi князi Менска, Друцка, Луком-ля, Турава-Пiнскай зямлi.
1323 г. перанёс сталiцу з Наваградка блiжэй да крыжакоў, у Вiльню, магчы-ма, каб прадэманстраваць сваю рашучасць баранiць далучаныя землi да канца.
(Пачатак Віленскага перыяду ВКЛ)
Яшчэ пры жыццi Гедзiмiн раздаваў землi княства сваiм сынам ва ўдзельнае валоданне: Вiльню як сталiцу княства (з Ашмянамi, Браславам i Вiлькамiрам) – малодшаму Яўнуту (старэйшаму па апошняму шлюбу), Кернаву i Слонiм - cыну Манiвiду; Пiнск i Тураў – Нары-монту; Наваградак i Ваўкавыск – Карыяту; Валынь – Любарту; Крэва, Вiцебск i Менск – Альгерду; Трокi, Берасце i Гародню – Кейстуту. Полаччына засталася ў кiраваннi Гедзімiна-вага брата Воiна, а потым перайшла да Нарымонта.
Гедзімiнавы сыны прынялi праваслаў і славянскую культуру. Хоць сам Гедзiмiн заставаў-ся паганцам, ён паважаў рэлiгiю сваiх падданых, але заклікаў, “каб хрысцiяне паважалi ды славiлi бога па-свойму, Русь - па-свойму, палякi - па-свойму, а мы славiм па нашаму звычаю”. У мэтах супольнай барацьбы супраць Тэўтонскага ордэна Гедзiмiн пайшоў на зблiжэнне з Польшчай. У 1325 г. iх саюз быў замацаваны шлюбам сына поль-скага караля Казiмiра (Уладыслава Лакеткi) з дачкой Гедзiмiна - Альдонай-Ганнай. Найбольш значнай сумеснай акцыяй саюзнiкаў стаў iх паход на Брандэнбург (1326), у якiм вызначыўся “асаблiва блiзкi сябра” Гедзiмiна гарадзенскi стараста Давыд. Кiруючы Гарадзенскай зямлёй на правах лена, ён доўгi час паспяхова ба-ранiў ад крыжаносцаў усё Беларускае Панямонне.
Асаблiвых поспехаў Гедзiмiн дамогся сваёй усходняй палiтыкай, асноўным прынцыпам якой было негвалтоўнае далучэнне новых зямель Русi.
Аб’ядноўваючы ўсходнеславянскiя землi пад сваёй уладай, Гедзiмiн абыходзiўся, як пра-вiла, без заваёў i гвалту. За гады яго княжання ў склад ВКЛ увайшла не толькi ас-ноўная частка сучаснай Беларусi (за выключэннем раёнаў Нiжняй Прыпяцi); у арбiту яго ўплываў пачалi ўцягвацца i князi з далёкiх зямель Усходняй Русi. Ён першым з лiтоўскiх князёў пачаў называць сябе валадаром не толькi лiцвiнаў, але i русiнаў, а свае ўладаннi – каралеўствам лiцвiнаў i русiнаў.
Адным з галоўных фактараў, якi спрыяў поспеху ў iх “збiраннi” вакол лiтоў-скай дынастыi, стала антытатарская палiтыка, якой паслядоўна трымалiся лiтоўскiя князi. Да моцнага ВКЛ як альтэрнатывы ханскай уладзе хiлiлiся заход-нiя Русi, для якiх вялiкаўладзiмiрскi князь быў фактычна стаўленiкам Залатой Арды i ўвасабляў патрабаваннi татарскага хана
Другiм выiгрышным момантам палiтыкi вялiкага князя лiтоўскага была рэлi-гiйная палітыка. Намаганнямi Гедымiна для праваслаўных жыхароў ВКЛ у 1317 г. адкрылася асобная Лiтоўская мiтраполiя з цэнтрам у Наваградку, якая iсна-вала прынамсi да 1330 г. У яе ўваходзiлi Полацкая, Тураўская i Пiнская епархii. Ёсць звесткi, што у 1323 г. Гедзiмiн абяцаў папскаму легату гатоўнасць прыняць рымскае хры-сцiянства, але ўрэшце не пайшоў на гэта. Паводле чэшскай хронiкi, ён у 1340 г. прыняў хрысцiянства i рыхтаваў хрышчэнне ўсёй Лiтвы, але быў атручаны сваiмi ж наблiжанымi.
Гедзiмiн пакiнуў на карце Усходняй Еўропы вялiкую дзяржаву. Заснаваная ў сярэдзiне ХIII ст. лiтоўскiм князем Мiндоўгам, праз стагоддзе яна ўключала ў ся-бе i большую частку сучаснай тэрыторыi Беларусi. Манархiя Гедзiмiна склалася з трох асобных палiтычна-этнiчных тэрытарыяльных утварэнняў – Аўкштайцii, Жэмайцii (Жмудзi) i Беларусi. Ад самага пачатку вялiкая роля належала ўсходне-славянскаму элементу. Як адзначалася вышэй, Чорная Русь стала адной з тэры-тарыяльных асноў манархii Мiндоўга. Беларусы (русiны) уваходзiлi ў склад вай-сковых сiл ужо першых лiтоўскiх князёў. Вядома, што Войшалк, якi першым з iх цалкам пераняў “рускую” культуру, абапiраўся на беларускiя гарады i дружыны
Вызначальным пачаткам манархii лiтоўскiх князёў, што ўтваралася як двуэт-нiчная балта-славянская або (па сучаснаму) лiтоўска-беларуская дзяржава, быў узаемавыгадны саюз лiтоўскiх князёў з беларускiм баярствам i гарадамi... Прад-стаўнiкi мясцовай грамадскай элiты i пасля прызнання вярхоўнай улады лiтоў-скага князя ўдзельнiчалi ў вырашэннi важных пытанняў палiтычнага i гаспадар-чага жыцця сваёй зямлi. Таму ВКЛ як дзяржаву нiяк не выпадае лiчыць прадук-там заваявання Русi лiтоўцамi (Насевiч, Краўцэвiч). Сiла тут у кожным разе выконвала далёка не галоўную ролю. Сапраўды, новая дзяржава ўяўляла з сябе своеасаблiвую форму грамадска-палiтычнага сiнтэзу, у якiм раннефеадальныя iнстытуты Лiтвы спалу-чалiся з больш развiтай дзяржаўна-палiтычнай сiстэмай былых княстваў на тэры-торыi Беларусi (i найперш Полацкага), наследуючы традыцыю дзяржаўнасцi Кiеў-скай Русi. Iншымi словамi, палiтычная экспансiя Русi на ўсход прывяла да канструктыўнага ўтварэння фактычна лiтоўска-беларускай дзяржавы, у якой пры палiтычным дамiнаваннi лiтоўцаў азначэнне тэрытарыяльнага, дэмаграфiчнага i грамадска-культурнага патэнцыялу Беларусi яшчэ некалькi стагоддзяў узрастала. Як канстатаваў расiйскi гiсторык Аляк-сандр Праснякоў, ВКЛ утваралася лiтоўцамi, “аднак на тэрытарыяльнай, этна-графiчнай i культурнай аснове беларускай”.
Пасля смерцi Гедзiмiна вялiкакняскi трон заняў яго найменшы сын (ад дру-гога шлюбу) Яўнут, але яго знаходжанне на троне не было працяглым – (1341– 1345 г.). У вынiку змовы братоў – (старэйшага) Альгерда i Кейстута ён мусiў уцякаць у Маскву, там прыняў праваслаўе, праз 2 гады вярнуўся, памiрыўся з братамi i атрымаў княжанне ў Заслаўі.
Ёсць думка, што пасля гэтага ВКЛ было падзелена памiж Альгердам i Кейстутам, якiя дасталiся адпаведна ўсходняя (сталiца Вiльня) i заходняя (сталiца Трокi) часткi.
У плане ўмацавання дзяржавы больш паспяховай была палiтыка Альгерда (1345-1377). З яго iменем звязана далейшае павелiчэнне тэрыторыi ВКЛ i яго ўмацаванне. У сярэдзiне ХIV ст. увайшло Беларускае Падняпроўе (Мсцiслаў), Бранскае княства, у 60-70 гг. пасля разгрому татар на Сiнiх Водах у 1366 – Кiеў-ская зямля, Мазырская i Брагiнская воласцi, Чарнiгава-Северская, Падольская i Ва-лынская землi, а таксама падначалена Смаленскае княства. У склад ВКЛ увай-шлi таксама жамойцкiя землi.
Час Альгерда характарызуецца значнымi ваеннымi сутыкненнямi з крыжакамi, Польшчай i Маскоўскiм княствам. Адным з вынiкаў яго знешняй палiтыкi з’явi-лася значнае ўзрастанне моцы дзяржавы. Тэрыторыя ВКЛ павялiчылася ўдвая, амаль усе беларускiя землi былi ўключаны ў яго склад. Значную большасць на-сельнiцтва княства складалi этнiчныя беларусы, беларуская мова i культура былi пануючымi ў краiне. Лiтоўскiя феадалы, у тым лiку з дынастыi Гедземiнавiчаў, успрынялi беларускую культуру i перайшлi на карыстанне беларускай мовай у паўсядзённым ужытку.
Далучэнне новых усходнеславянскiх зямель пры Альгердзе iстотна павялi-чыла вагу “рускага” (усходнеславянскага) элемента ў дзяржаве лiтоўскiх князёў. Менавiта пры ім “руская” мова набыла ролю афiцыйнай, дзяржаўнай, у тым ліку пры двары. Гэта было абумоўлена культурнай перавагай русiнаў. Праваслаўныя святары i манахi з’яўлялiся тымi нешматлiкiмi падданымi рускага князя, якiя ўмелi чытаць i пiсаць. Сярод нашчадкаў самога Альгерда праваслаўных было намнога больш, чым паганцаў. Ёсць звесткi, што Альгерд i cам быў ахрышчаны ў праваслаўе, меў хрысцiянскае iмя Андрэй.
Каб нейтралiзаваць палiтычны ўплыў Масквы на праваслаўнае жыхарства дзяржавы, Альгерд дамагаўся ўтварэння асобнай лiтоўска-рускай мiтраполіі.
11. Барацьба за вялікакняскі трон у 70-90 гг. XIV ст. Крэўская унія і Востраўскае пагадненне.
Пасля смерцi Альгерда ў 1377 г. у дзяржаве iзноў пачалiся ўнутраныя разла-ды i мiжусобiцы. Вiленскi пасад атрымаў Ягайла (1377-92) – сын Альгерда ад яго другой жонкi цвярской княгiнi Ульяны. З гэтым не пагадзiлiся старэйшыя Аль-гердавы дзецi ад вiцебскай княжны Марыi.
У тым жа 1377 г. Ягайла разам з Кейстутам паспрабавалi сiлай авалодаць По-лацкам, дзе княжыў Андрэй. Хоць палачане i адбiлiся з дапамогай Лівонскiх ры-цараў, князь разам з сынамi i дружынай уцёк у Пскоў, а потым - у Маскву. Удзельныя князi (нават Дзмiтрый Альгердавiч [Бранскi] адчувалi сябе незалеж-нымi. Усё гэта пагражала ВКЛ распадам, невыпадкова Ягайла усталяваў сувязi з Мамаем, скiраваныя супраць маскоўскага князя Дзмiтрыя, пад час Кулiкоўскай бiтвы 1380 г. Як вядома, у ёй на баку Масквы бралi ўдзел Андрэй Полацкi i Дзмiтрый Альгердавiч.
У 1381 г., каб адпомсцiць Андрэю Альгердавiчу, Ягайла перадаў Полацк свайму брату Скiргайлу, але палачане яго не прынялi, прагналi i нават вытрымалi аблогу яго войска.
У гэты ж час узмацнiлiся супярэчнасцi памiж Ягайлам i Кейстутам. Калi апо-шнi па-ранейшаму ўсе сiлы скiроўваў на барацьбу з нямецкiмi рыцарамi, то яго пляменнiк (Ягайла) пайшоў на зблiжэнне з iмi. Даведаўшыся пра гэта, Кейстут у 1381 г. заняў Вiльню, захапiў уладу, пакiнуў Ягайлу ўдзельнае княства ў Крэве i ўзяў з яго клятву “нiколi протiву его не стоятi i завжды в его волi бытi”.
Аднак неўзабаве, калi на Севершчыне ўзнiк мяцеж брата Ягайлы - Дзмiтрыя Карыбута i Кейстут рушыў туды, у чэрвенi 1382 у Вiльню з крыжакамi вярнуўся Ягайла i зноў захапiў уладу. Пры дапамозе рыцараў былi заняты i ўладаннi Кей-стута - Трокi.
Гатовыя да сечы бакi прыйшлi да пагаднення аб замiрэннi, але ў далейшым Кейстут i яго сын Вiтаўт былi арыштаваны. Праз некаторы час пераведзенага ў Крэўскi замак Кейстута задушылi наймiты Ягайлы, а Вiтаўт уцёк у Прусiю да крыжакоў.
Ягайлу як вялiкага князя не прызнаваў нi А. Полацкi, нi Д. Бранскi, нi Вiтаўт. Каб умацавацца на вiленскiм троне, Ягайла наблiзiў да сябе Скiргайлу i аддаў яму Трокскае княства. З Прусii з дапамогай крыжакоў стаў выступаць Вiтаўт, па-трабуючы вяртання бацькавых уладанняў.
Каб перадолець палiтычны крызiс, Ягайла шукаў апоры ў саюзе з суседнiмi дзяржавамi, найперш - з Масквой. Меркавалася, што ён возьме шлюб з дачкой маскоўскага князя Соф’яй, прыме праваслаўе i ахрысцiць сваiх суайчыннiкаў. Але мiжнароднае становiшча ВКЛ абумовiла iншы выбар. Была аддадзена пера-вага зблiжэнню з Польшчай. Лiтоўска-польскi саюз у той сiтуацыi больш адпавя-даў iнтарэсам Ягайлы i кракаўскага двара
Крэўская унiя. У 1385 г. пасля перамоў з Кракава прыехалi ўпаўнаважаныя пасля Польскай Кароны. 14 жнiўня у Крэўскiм замку памiж iмi, з аднаго боку, i Ягайлам ды яго братамi Скiргайлам, Крыбутам, Вiтаўтам i Лугвенам, з другога,
адбылося падпiсанне акта пра аб’яднанне дзяржаў. Ягайлу кракаўскiя паслы афi-цыйна запрашалi заняць польскi каралеўскi пасад i ажанiцца з 12-гадовай кара-леўнай Ядзвiгай. Ад яго ж патрабавалася... прыняць каталiцтва i перавесцi ў гэ-тую веру сваiх яшчэ не ахрышчаных братоў, сваякоў i суайчыннiкаў, вызвалiць палонных хрысцiян, галоўным чынам, палякаў, i нарэшце, што мела асаблiвае значэнне, “назаўсёды далучыць свае Лiтоўскiя i Рускiя землi да каралеўства Польскага”.
Падпiсаная ў Крэве унiя была канчаткова зацверджана ў лютым 1386 г. пасля хрышчэння Ягайлы, яго шлюбу з Ядзвiгай i ўрачыстай каранацыi ў Кракаве. Ягайла пачаў афiцыйна тытулавацца “каралём Польшчы, вярхоўным князем лi-тоўскiм i дзедзiчам рускiм”.
З юрыдычнага боку Крэўскi акт фактычна азначаў iнкарпарацыю Лiтоўска-Рускай дзяржавы ў склад Польскай Кароны. Аднак на практыцы ажыццявiць прынятае рашэнне было немагчыма. Дзяржава Гедземiнавiчаў па-ранейшаму iснавала як асобны грамадска-палiтычны арганiзм.
Мала таго, пакуль Ягайла быў у Кракаве, на Беларусi супраць яго выступiў полацкi ўдзельны князь А. Полацкi. У саюзе са Святаславам Смаленскiм пры падтрымцы Iнфлянцкага магiстра, выступiў супраць Ягайлы, але ў 1387 г. быў разбiты Скiргайлам i тры гады прасядзеў у турме.
Прыехаўшы ў 1387 г. у Вiльню, Ягайла ажыццявiў абяцанае хрышчэнне Лiт-вы (толькi Аукштайцii, бо Жамойць знаходзiлася пад уладай Ордэна). Баяры, якiя прынялi каталiцтва (большасць простага люду яшчэ доўга заставалiся ў паган-стве), атрымалi ад Ягайлы прывiлей, што даваў поўнае права ўласнасцi на спад-чынныя землi, вызваляў ад усiх абавязкаў на карысць уладара, за выключэннем вайсковай службы i данiны і iнш. Аднак правы шляхты выглядалi cцiпла параў-нальна з прывiлеямi, якiя атрымаў у Лiтве каталiцкi касцёл.
Стварыўшы ў 1387-88 г. каталiцкае бiскупства з кафедрай у Вiльнi, Ягайла заснаваў парафii ў Вiлькамiры, Майшаголе, Меднiках, Няменчыне, Крэве, Гайне i Абольцах. У Наваградку яшчэ з часоў Вiценя працаваў касцёл францысканцаў. Манарх забяспечыў касцёлы часткай дзяржаўных даходаў, а вiленскай кафедры аддаў прыкладна 50-60 вёсак з 600 дымамi падданага насельнiцтва. Каталiцкi касцёл стаў магутнай сiлай ў Лiтве, а потым i ў Беларусi. Для праваслаўнай цар-квы стварэнне Вiленскага бiскупства было моцным ударам.
Сваiм намеснiкам у ВКЛ Ягайла пакiнуў троцкага князя Скiргайлу (да ката-лiцтва - Iван), узняўшы яго “вышэй за ўсiх братоў”.
Узiмку 1389/90 г. незадаволены становiшчам служылага князя Вiтаўт скары-стаў апазiцыйнасць баяраў Лiтвы i Русi i паўстаў супраць Ягайлы.
Пасля няўдалай спробы захапiць Вiльню ён мусiў уцякаць у Прусiю. Каб ат-рымаць ваенную дапамогу, Вiтаўт стаў васалам Ордэна i аддаў яму Жамойць. Чакалася падтрымка i ад маскоўскага князя Васiля I (1389-1425), за якога Вiтаўт аддаў сваю дачку Соф’ю. Ужо ў вераснi 1390 г. Вiтаўт прывёў крыжаносцаў на Вiльню, праз год захапiў Гародню, яшчэ праз год – Наваградак i зноў падыйшоў да сталiцы ВКЛ.
Вайна паказала, што без кампрамiсу Ягайла не ўтрымае ўлады ў Лiтве i на Русi. На Беларусi ды Украiне ён сутыкнуўся з адкрытай непрыхiльнасцю насель-нiцтва. Тады Ягайла правёў патаемныя перамовы з Вiтаўтам, у вынiку якiх увес-ну 1392 г. той зноў пакiнуў крыжаносцаў, папярэдне спалiўшы iх замкi пад Горадняй.
4 жнiўня ў Востраве, што на Гродзеншчыне (недалёка ад Лiды), было падпi-сана пагадненне, на падставе якога ўлада ў ВКЛ пажыццёва перадавалася Вi-таўту (1392-1430). Як адзначыў мясцовы летапiсец, укняжанню Вiтаўта “рада была ўся зямля Лiтоўская i Руская”.
Так пад вярхоўным суверэнiтэтам Ягайлы непасрэдным уладаром дзяржавы стаў Вiтаўт Кейстутавiч, якi тытулаваўся “supremus dux Lithuaniae” – “вялiкiм князем лiтоўскiм”, “або вялiкiм князем Лiтвы да панам i дзедзiчам зямель Русi”. Хоць пасля прысягi на вернасць Ягайлу i Ядзвiзе ён i знаходзiўся ў васальнай залежнасцi ад Польскага каралеўства, пагадненне 1392 г. у параўнаннi з Крэў-скiм актам давала дзяржаве пэўную самастойнасць. Яно стала першым юрыдыч-на-прававым крокам на шляху да аднаўлення дзяржаўнага суверэнiтэту ВКЛ.
12. Арганізацыя дзяржаўнага кіравання ВКЛ: ад абсалютнай да саслоўна-прадстаўнічай манархіі. Заканадаўства і судовая сістэма.
Заняўшы вялiкакняскi пасад (1382-1430), Вiтаўт у першую чаргу прыступiў-ся да ўмацавання дзяржавы. Асобую яго трывогу выклiкала дзейнасць сепара-тыстаў – удзельных князёў. На iх месца ў гарадах i ваяводствах Вiтаўт iмкнуўся паставiць сваiх намеснiкаў. Моцнае супрацiўленне аказваў яго брат па мацi Свiд-рыгайла, якi меў удзел у Вiцебску. Каб лiквiдаваць яго мяцеж i змову з крыжа-камi, давялося штурмаваць горад i адправiць брата ў кайданах да Ягайлы ў Поль-шчу. I ў далейшым, распачаўшы ўмацаванне цэнтралiзаванай улады, Вiтаўт пера-твараў у сваiх намеснiкаў удзельных князёў, або наогул ставiў замест iх сваiх людзей. Ужо ў 1390-х гг. нiводзiн з вялiкiх удзелаў не меў князя сваёй мясцовай дынастыi.
У 1398 г. памiж польскiм дваром i баярствам ВКЛ узнiк канфлiкт на глебе ўплаты данiны з княства на карысць каралевы Ядзвiгi. Мясцовыя баяры адмовi-лiся плацiць данiну Польшчы i аб’явiлi Вiтаўта сваiм каралём.
Узброенага сутыкнення не адбылося, паколькi ваеннае паражэнне ад манго-ла-татар каля р. Ворсклы 12 жнiўня 1399 г., наадварот, запатрабавала ад Вiтаўта ўмацавання адносiн з Польшчай. Невыпадкова таму ў студзенi 1401 г. у Вiльнi быў падпiсаны акт новай так званай Вiленска-Радамскай унii з Польшай. Сэнс яе заключаўся ў тым, што польскi двор прызнаваў палiтычную асобнасць ВКЛ i пажыццёвую ўладу над iм Вiтаўта. За Ягайлам толькi захоўваўся фармальны ты-тул вярхоўнага князя. У выпадку ж смерцi Вiтаўта рэальная ўлада павiнна была б перайсцi да Ягайлы. I наадварот, у выпадку смерцi Ягайлы i адсутнасцi ў яго дзя-цей-нашчадкаў трона, то польская шляхта мусiла б узгадняць кандыдатуру новага караля з Вiтаўтам.
На пачатку 1400-х гг. Вiтаўту ўдалося ўмацаваць адносiны з Масквой, Ноў-гарадам i Псковам перад пачаткам рашучых сутыкненняў з Тэўтонскiм ордэнам. У лiпенi 1410 Вiтаўт i Ягайла рушылi сумесныя войскi ў Прусiю пад Танэнберг і Грунвальд (у бел. летапiсах каля Дуброўны). Бiтва 15 лiпеня прынесла перамогу аб’яднаным сiлам. У 1411 Ордэн быў вымушаны заключыць Тарунскi мiр, паво-дле якога ўсе захопленыя iм гарады вярталiся ўладальнiкам, а Жамойць перахо-дзiла ў пажыццёвае ўладанне Вiтаўта.
Тым не менш, Тэўтонскi Ордэн спадзяваўся на рэванш, меў падтрымку Папы Рымскага i яшчэ ўяўляў сабой сур’ёзную пагрозу славянскаму свету. Гэта такса-ма запатрабавала чарговай кансалiдацыi сiл ВКЛ i Польшчы. Таму ў кастрычнiку 1413 на з’ездзе польскiх i лiтоўскiх паноў i баяр у Горадлi над Бугам адбылося падпiсанне Акта новай, Гарадзельскай унii. У iм гаварылася, што як дзяржава ВКЛ захавае сваю асобнасць i пасля смерцi Вiтаўта. Лiтоўскiя баяры абавязалiся не выбiраць нiкога вялiкiм князем без згоды Ягайлы, а польскiя – не выбiраць новага караля без узгаднення з вялiкiм князем лiтоўскiм.
Лiтоўскае баярства атрымала прывiлей, якi гарантаваў яму права распара-джацца сваёй зямлёй, атрыманай ад бацькоў, i публiчная свабоды. У мэтах зблi-жэння з Польшчай заможныя баярскiя роды Лiтвы былi дапушчаны да польскiх шляхецкiх гербаў. Паводле прыкладу Кароны Польскай, у дзяржаве ўтваралiся
2 ваяводствы (Вiленскае i Трокскае) i каштэлянii. Акрамя таго, Гарадзельскi акт умацоўваў хрысцiянства лацiнскага абраду. Таму толькi лiтоўскае баярства зноў атрымала выгады дзякуючы злучэнню з Польшчай i павiнна было стаць апорай унii.
Праваслаўныя князi i баяры ВКЛ у гарадзельскiм з’ездзе наогул не ўдзельнi-чалi. На Полацкую, Вiцебскую, Смаленскую землi прынятыя акты не распаўсю-джвалiся, i палiтычныя правы праваслаўных князёў i баяраў тут не аспрэчвалiся. Аднак яны страчвалi магчымасць усялякага ўплыву на дзяржаўную ўладу ў цэлым. Беларусы (русiны) паводле паходжання i рэлiгii cкладалi асноўную част-ку жыхарства ў раёнах Русi Лiтоўскай (Цэнтральная i Заходняя Беларусь), што ўвайшла ў Вiленскае i Трокскае ваяводствы. Адсутнасць у праваслаўных такiх жа прывiлеяў як у каталiкоў сур’ёзна iх дыскрымiнавала. Гэта выклiкала разлад, падрывала грамадскi мiр, якi пагражаў расколам балта-славянскага саюзу на Русь i Лiтву.
Вiтаўту, як нiкому з iншых князёў, удалося надзвычай узмацнiць дзяржаву, якая па-сутнасцi працягнулася ад Балтыйскага да Чорнага мора. Асаблiва паспя-ховай была ўсходняя палiтыка. Стварэннем асобнай праваслаўнай мiтраполii 1416 г. (мiт. Рыгор Цамблак) пазбаўляўся ўплыў на праваслаўных вернiкаў кня-ства з боку мiтраполii маскоўскай. Нарэшце пасля таго, як у 1425 г. памёр Васiль I Дзмiтрыевiч яго ўдава Соф’я Вiтаўтаўна стала рэгентшай пры малалетнiм сыне, а праз 2 гады яна ж прыняла пратэктарат бацькi i Маскоўскае Вялiкае княства ча-сова зрабiлася васальным у дачыненнi да ВКЛ.
Дасягнуўшы магутнасцi, Вiтаўт паспрабаваў вырашыць пытанне аб сваёй ге-гемонii ва Усходняй Еўропе. Для гэтага трэба было разарваць акты 1386 i 1413 г., якiя звязвалi ВКЛ з Польшчай, i стварыць самастойнае каралеўства з Лiтвы i Русi. Ён спадзяваўся на блаславенне Папы Рымскага на каралеўскi тытул. Дзень каранацыi некалькi разоў адкладвалi. 27 кастрычнiка 1430 г. Вiтаўт памёр у Тро-ках, так i не дачакаўшыся iмператарскiх паслоў, што везлi карону.
Грамадзянская вайна. Пасля смерцi Вiтаўта, насуперак дамоўленасцi аб пе-раходзе ўлады да Ягайлы, князi i баяры Лiтвы i Русi, з’ехаўшыся ў Вiльню, адзi-нагалосна абвясцiлi вялiкiм князем Свiдрыгайлу (Баляслава) Альгердавiча (1430-1432). Ягайла быў вымушаны пагадзiцца.
Князь Свiдрыгайла быў вядомы як шчыры супернiк Вiтаўта i працiўнiк зблi-жэння з Польшчай. Заняўшы трон, ён адразу ж парушыў 9-ты артыкул Гара-дзельскага прывiлея i пачаў раздаваць русiнам важныя дзяржаўныя пасады. Неў-забаве ў яго адбыўся ваенны канфлiкт з Ягайлам. У чэрвенi 1431 г. Свiдрыгайла быў вымушаны падпiсаць абаронча-наступальны саюз з Нямецкiм Ордэнам. Пер-спектыва поўнага разрыву з Польшчай выклiкала актыўнае супрацiўленне лiтоў-скага баярства, якое падтрымлiвала унiю. У вынiку здзейсненага замаху 1 верас-ня 1432 г. Свiдрыгайла ледзь уратаваўся i ўцёк у Полацк.
Новым князем ВКЛ лiтоўцы абвясцiлi брата памерлага Вiтаўта - князя Жыгi-монта Кейстутавiча (1432-39). Аднак Полацкая, Вiцебская i Смаленская землi, а таксама ўся Украiна не прызналi яго i па-ранейшаму лiчылi сваiм вялiкiм князем Свiдрыгайлу. Дзяржава часова падзялiлася на Лiтву i Русь.
Жыгiмонт адразу ж заручыўся ўзброенай падтрымкай Ягайлы, прызнаўшы яго вярхоўны суверэнiтэт. Свiдрыгайла, са свайго боку, абапiраючыся на Полацк у 1432-33 г. распачаў напады на падуладныя Жыгiмонту землi, у тым лiку на Вiльню i Трокi. У гэтай вайне сутыкнулiся сiлы розных княска-баярскiх партый, а не народных мас.
6 мая 1434 у Троках Жыгiмонт выдаў прывiлей, у якiм абвяшчалася роўна-праўе русiнаў i лiтоўцаў у межах цэлай дзяржавы, так што правы, гарантаваныя каталiкам Гарадзельскiм прывiлеем, пашыралiся на ўсiх падданых, незалежна ад веравызнання. Цяпер i беларуска-украiнскае баярства атрымала гарантыi недаты-кальнасцi сваiх зямельных уладанняў, свабоду распараджэння зямлёй, а таксама права на набыццё рыцарскiх гербаў ад лiтоўскiх родаў, пабратаных з польскай шляхтай. Такiм чынам, гэты прывiлей пазбаўляў Свiдрыгайлу магчымасцi палiтычных спекуляцый наконт уцiску ў правах праваслаўных баяраў. Трокскi прывiлей стаў першай пасля 1386 г. законнай асновай раўнапраўя праваслаўных i каталiкоў у ВКЛ. Ён спрыяў кансалiдацыi ўсяго баярства, аб’яднанню Лiтвы i Русi.
Губляючы прыхiльнiкаў, Cвiдрыгайла ў лiпенi 1435 г. сабраў усе сiлы, у тым лiку Нямецкi Ордэн для рашучай бiтвы пад Вiлькамiрам (Лiтва Завiлейская), але пацярпеў поўны разгром. “На 30 конях” уцёк у Полацк, а праз год-два ўсе вер-ныя яму землi (Вiцебск, Смаленск, Украiна) пакарылicя Жыгiмонту. Вядома так-сама, што Лiвонскi ордэн падпicаў мiр з Польшчай i ВКЛ. Але сам вялiкi князь не здолеў умацаваць сваёй улады. Наадварот, выклiкаў незадавальненне тых i другiх i неўзабаве ў вынiку змовы вышэйшай знацi ён быў забiты ў трокскiм замку.
Свае правы на трон выказалi: Свiдрыгайла, а таксама польскi кароль Уладзіслаў Ягай-лавiч, сын Жыгiмонта Мiхалюшка, але ўсё ж Рада вяльможаў абрала на яго (трон) 13 гадовага сына Ягайлы - Казiмiра [1440-1492].
З 1440 г. абедзве дзяржавы - Уладзіслава Ягайлавiча i Казiмiра Ягайлавiча iз-ноў юрыдычна нiчым не былi аб’яднаныя. Але калi першы ў 1444 загiнуў, палякi прапанавалi карону Казiмiру як яго маладзейшаму брату. Толькi ў 1447 ён прыняў гэтую прапанову. Але заключаная унiя мела персанальны характар: вялi-кi князь лiтоўскi адначасова з’яўляўся i каралём польскiм. Прапанова палякаў ад-навiць сiлу Крэўскага акта сустракала катэгарычную адмову з Вiльнi.
Стаўшы гаспадаром, Казiмiр Ягайлавiч з рэгентамi мусiлi нанова аб’ядноў-ваць дзяржаву, паколькi многiя землi адпалi ад ВКЛ. У вынiку мудрай палiтыкi яму iзноў удалося вярнуць спакой у Смаленскай зямлi, замацаваўшы за ёй ад-мысловая грамадска-прававыя нормы i звычаi. Нават за мяцежным Свiдрыгайлам (памёр у 1452) было пакiнута ўдзельнае княства Валынь з пажыццёвым тытулам вялiкага князя.
Унутраная палiтыка Казiмiра Ягайлавiча была выразна скiраваная на кансалi-дацыю сацыяльных вярхоў усiх зямель i яе цэнтралiзацыю. Каб умацоўваць су-вязь з Вiльняй паўднёвых i ўсходнiх ускраiн ВКЛ, ён садзiў там намеснiкаў, а зноў далучаным землям даваў права на самакiраванне.
Такiм чынам, цэнтральная ўлада прыкметна ўмацавалася, а агульная сiтуа-цыя ў краiне стабiлiзавалася. Вельмi моцна паспрыяў таму прывiлей, выдадзены Казiмiрам у 1447 г. Князi, паны i баяры ўсёй ВКЛ, Рускага i Жамойцкага, неза-лежна ад веравызнання атрымалi новыя правы i cвабоды: асабiстую недатыкаль-насць, скасаванне павiннасцей на карысць дзяржавы, дазвол судзiць сялян i iнш.
У 1468 г. князь выдаў Судзебнiк, у якiм былi змешчаны юрыдычныя нормы, у асноўным крымiнальныя. Так былi ўзмоцнены сацыяльныя i палiтычныя пазi-цыi баяр, адначасова былi пашыраны правы праваслаўнай царквы ў ВКЛ: у 1458 г. яна канчаткова вызвалiлася ад маскоўскай мiтраполii i падпарадкоўвалася кан-станцiнопальскаму партыярху.
Зрабiўшыся i польскiм каралём, Казiмiр Ягайлавiч жыў у Кракаве i займаўся пераважна польскiмi справамi. Таму стан кiравання дзяржавай пагоршыўся. Не-выпадкова, што ў яго прасiлi дазволу на абранне новага князя. Але ў 1478 на сой-ме ў Берасцi ён заявiў, што “пры сваiм жыццi нiкому не даручыць кiравання Лiт-вою”. Невыпадкова, што супраць яго адбылася змова ў 1481 з мэтай дзяржаўнага перавароту. Гальшанскi i Алелькавiч былi пакараны смерцю ў Вiльнi, а Бельскi з Глiнскiм уцяклi ў Маскву да Iвана III. Там яны хацелi атрымаць дапамогу i абя-цалi за гэта далучыць да маскоўскiх уладанняў беларускiя землi аж да Бярэзiны.
Гэта быў апошнi манарх, пры якiм ВКЛ яшчэ захоўвала значную моц i iнiцы-ятыву ў знешняй палiтыцы з рускiмi княствамi. Пасля смерцi Казiмiра, у час кня-жання Аляксандра Казiмiравiча (1492-1506) пачынаецца серыя войн з Маскоў-скай дзяржавай, а разам з iмi i паступовае змяншэнне тэрыторыi княства. Але аб гэтым больш мэтазгодна весцi гаворку ў кантэксце знешняй палiтыкi ВКЛ. А зараз разгледзiм наступнае пытанне...
Дзяржаўнае кiраванне i заканадаўчая дзейнасць у ВКЛ
У 13 i пачатку 14 ст. ВКЛ складвалася як спадчынная феадальная манархiя. Уладаром дзяржавы быў вялiкi князь, або, як ён называўся ў актах ХV ст. – гаспадар. Да таго ж ХV стагоддзя яго ўлада нiчым i нiкiм не абмяжоўвалася. У вынiку дзяржаўнай унii з Польшчай 1385 г. сцвердзiўся прынцып выбарнасцi манарха.
На вялiкiм князi замыкалiся ўсе функцыi кiравання дзяржавай. Па меры яе развiцця спатрэбiлася ўтварэнне спецыяльных урадаў (пасадаў) i органаў цэн-тральнага кiравання. Яшчэ пры Вiтаўце з’явiлiся гаспадарскi i земскi маршалак, пiсар, кухмiстр, канцлер, падчашы, падскарбi. У канцы ХV ст. былi ўтвораны ўрады (пасады) гетмана найвышэйшага, харужага, мечнiка, падстолiя [cтольнi-ка], скарбнага i iнш.
Той, хто атрымлiваў пасаду, як правiла, валодаў ёй пажыццёва. Многiя урада-выя функцыi маглi спалучацца ў руках адной асобы. Але практычна да самай Люблiнскай унii гэтыя пасады не былi самастойнымi iнстытутамi, а пералiчаныя ўраднiкi толькi выконвалi даручэннi вялiкага князя i яго рады.
У землях-абласцях пасля лiквiдацыi ўдзельнай сiстэмы цэнтральную ўладу ўвасаблялi спачатку намеснiкi, а потым – ваяводы i старасты. У iх кампетэн-цыi было вырашэнне судова-адмiнiстрацыйных i ваенных пытанняў, а таксама нагляд за гаспадаркай вобласцi. Iм жа падпарадкоўвалicя кiраўнiкi нiжэйшых тэрытарыяльных акругаў – дзяржаў i паветаў. Ваяводы, дзяржаўцы і iншыя прад-стаўнiкi гаспадарскай адмiнiстрацыi не мелi грашовага забеспячэння i сядзелi на “кармленнi”, гэта значыць утрымлiвалiся за кошт дзяржання.
Першым прававым i рэальныя крокам па абмежаваннi ўлады вялiкага князя стала княская рада. Яшчэ Мiндоўг i Гедзiмiн абмяркоўвалi важнейшыя пытаннi ў коле асоб вышэйшай арыстакратыi. Вiтаўт акружыў сябе cлужылымi людзьмi – баярамi, процiпаставiўшы iх удзельным князямi.
Ужо акты Гарадзельскай унii далi ёй шырокiя палiтычныя правы i паставiлi вялiкага князя ў залежнасць ад паноў i баяраў.
У прывiлеi Казiмiра ад 1447 радзе было нададзена права выбiраць пасля яго смерцi новага манарха. Вядомы Судзебнiк 1468 ён уклаў “с князьмi i с паны-ра-дою нашою ВКЛ”. З выпадку частых ад’ездаў Казiмiра ў Кракаў на каралеўскую службу рада пачала выконваць функцыi вярхоўнай улады.
Поўнае юрыдычнае замацаванне ролi гаспадарскай рады як дзяржаўнага ор-гана зафiксавалi прывiлеi Аляксандра Казiмiравiча ад 1492 i Жыгiмонта Старога [1506-1548] ад 1506 г. Князi, паны i зямяне ўсiх зямель разам з гаспадарскаю ра-даю, абiраючы манархам Аляксандра, дамаглiся ад яго не толькi пацвярджэння сваiх ранейшых правоў i вольнасцяў, але i абмежавання вялiкакняскай улады на карысць рады: гаспадар абавязваўся надалей кiраваць дзяржавай не самастойна, а толькi супольна з радаю, не мяняючы без яе згоды нiчога ва ўнутраных спрвах, не раздаючы без яе ведама дзяржанняў, не размяркоўваючы дзяржаўных сродкаў i г. д.
Права асабiстых распараджэнняў (без рады) князя канчаткова пазбавiў толькi прывiлей 1506 г. Жыгiмонта Старога.
У актавых дакументах вышэйшы орган звычайна называўся “паны рада”, “панове рада обоего стану духовные i светскiе”, цi проста “паны”.
З канца ХV да сярэдзiны ХVI ст. канчаткова сцвердзiўся яго склад: 4 ката-лiцкiя бiскупы, ваяводы i старасты, валынскi маршалак, кашталяны [ад кожнага ваяводства], канцлер i падканцлер, гетман, маршалак земскi i дворны, падскарбi.
З агульнага складу гэтага органа вылучылася так званая пярэдняя, або стар-шая рада – вузейшае кола, якое праводзiла закрытыя пасяджэннi i абмяркоўвала найбольш важныя пытаннi. У яго ўваходзiла 5 асоб, якiя сядзелi на першай лавi-цы: бiскуп, ваявода i кашталян вiленскi, а таксама ваявода i кашталян трокскiя.
Рэальна ў радзе пастаянна засядалi прадстаўнiкi найвышэйшай элiты – князi i паны, якiя звычайна займалi не адзiн, а некалькi пасад (урадаў). Нягледзячы на Гарадзельскi акт, веравызнанне мала ўплывала на паноў-рады. Аднак праваслаў-ныя духоўнага стану ў яе нiколi не дапускалiся.
На пачатку ХVI ст. ясна вызначылiся i паўнамоцтвы рады. Яна ведала дыпла-матычнымi дачыненнямi дзяржавы, абаронай i фiнансавымi пытаннямi, а такса-ма займалася справамi шляхецтва, кантралявала раздачу земляў і выконвала шэ-раг судовых функцый. Толькi з ведама паноў-радных займалiся дзяржаўныя па-сады. Iм жа належала i права выбару вялiкага князя, якi запрашаўся з дынастыi Ягайлавiчаў. Так былi абраны Аляксандр Казiмiравiч (1492-1506), Жыгiмонт I Cтары (1506-1544) i яго сын Жыгiмонт II Аўгуст (1544-1572).
Палiтычная вага паноў-рады пачала змяншацца ў сярэдз ХVI ст., калi ўтва-рыўся новы, таксама надзелены вярхоўнай уладай дзяржаўны орган – сойм.
Вальны сойм. Iнстытут сойму як саслоўнага прадстаўнiцтва быў тыповай з’я-вай дзяржаўнага жыцця тагачаснай Eўропы. У Англii з 1265 icнаваў парламент, у Iспанii з канца ХIII ст. - картэсы, у Францыi з 1302 г. - генеральныя штаты, у Швецыi з 1435 г. рыгстаг, у тым жа ХV ст. з’явiлiся райхстаг у Нямеччыне, снэм у Чэхii, сейм у Польшчы i iнш. Польскi прадстаўнiчы орган паўстаў на аснове шляхецкiх з’ездаў i сваiм прыкладам мог уплываць на фармiраванне адпаведна-га iнстытута ў ВКЛ, якi таксама ўтварыўся ў вынiку эвалюцыi тэрытарыяльных з’ездаў.
Свой мясцовы сход (соймік) iснаваў у кожнай зямлi княства. Удзел у iх спа-чатку бралi прадстаўнiкi самых розных сацыяльных груп - баяраў, шляхты i мя-шчан. У яго кампетэнцыi было вырашэнне ўсiх важных пытанняў земскага жыц-ця - ад выпрацоўкi лакальны прававых норм да пабудовы новых умацаванняў i вызначэння “помачы” вялiкаму князю. Аднак з органа шырокага прадстаўнiцтва ён паступова трансфармаваўся ў алiгархiчны iнстытут.
Пад канец ХV ст. на аснове абласных соймiкаў паўстаў агульны сойм усiх зя-мель ВКЛ. Манарх мусiў склiкаць на агульны з’езд ужо не толькi вышэйшую элi-ту - раду, але i прадстаўнiкоў баярства-шляхты. Вальным соймам быў толькi той, на якi апрача гаспадарскай рады з’язджалiся князi, паны i баяры з усiх зямель дзя-ржавы. На вальным сойме прысутнiчалi не толькi паны, якiя займалi дзяржаўныя
пасады, але i неўрадавая шляхта зямель i паветаў – усе, хто валодаў зямлёй зям-лёю па рыцарскiм праве.
Падобныя форумы сталi звычайнымi тады, калi для вырашэння дзяржаўных пытанняў першаступеннай важнасцi цэнтральнай уладзе было важна атрымаць згоду зямель-абласцей.
Ужо Казiмiр Ягайлавiч меў за правiла склiкаць на з’езд апрача паноў-рады шырокае кола князёў i баярства з розных зямель сваёй дзяржавы.
Так зрабiлi паны-рада ў 1492, калi спатрэбiлася абраць новага манарха без уз-гаднення з Польшчай. Упершыню ў Вiльнi разам з радай новага гаспадара абi-ралi князi, паны i зямяне з тэрыторыi цэлай дзяржавы, незалежна ад веравызнан-ня. Вiленскi з’езд 1492 г. i можна лiчыць першым сапраўдным вальным соймам. Пастаянна ж соймы пачалi склiкацца ў часы княжання Жыгiмонта I Старога (1506-44).
З пачаткам вальных соймаў палiтычнае адзiнства дзяржавы забяспечвалася не толькi прызнаннем аднаго манарха, але i ўдзелам прадстаўнiкоў розных тэры-тарыяльных частак у цэнтральным органе ўлады. Праўда, да поўнага вызначэння яго функцый i складу дайшло толькi ў другой палове ХVI ст. Напачатку кам-петэнцыi сойма былi абмежаваны праблемамi ўнутранага жыцця. У гады кня-жання Жыгiмонта Старога праблема арганiзацыi абароны стала асноўнай зада-чай соймаў.
З 1512 г. была ўведзена норма прадстаўнiцтва ўпаўнаважаных паслоў – па 2 шляхцiцы ад зямлi цi паавета. Князi, паны i ўраднiкi запрашалiся паiменна. Так, паўстаў новы, стала дзеючы палiтычны iнстытут – вальны сойм, якi замкнуў сiс-тэму органаў вярхоўнай улады ў дзяржаве. Нагадаем, што гэта быў орган чыста шляхецкага прадстаўнiцтва.
Такім чынам, паступова форма кіравання ВКЛ змянілася з абсалютнай ма-нархіі да саслоўна-прадстаўнічай.
Заканадаўчая дзейнасць i судовы лад. Пачынаючы з 2-й паловы ХV ст. пер-шараднае значэнне надавалася заканадаўчым актам – прывiлеям, Судзебнiку Ка-зiмiра 1468 i розным соймавым пастановам. Вышэйшай формай заканадаўства з’яўлялся Статуты ВКЛ 1529, 1566, 1588 (Лiтоўскi статут).
Яны былi першымi ў Еўропе зводамi законаў, выдадзенымi на аснове мясцо-вага права.
Судовы лад ВКЛ уключаў 2 сiстэмы судоў – агульныя i саслоўныя. Агульныя суды (гаспадарскi або вялiкакняжацкi, i гродскi або замкавы), у якiх разглядалiся правы розных груп насельнiцтва, былi заснаваны на звычаёвым праве i на законе. Найбольш тыповымi саслоўнымi судамi былi:
галоўны суд або галоўны трыбунал (па найважнейшых справах)
земскi (суддзя, падсудак, пісар) i падкаморскi – для шляхты;
войтаўска-лаўнiцкi – для мяшчан;
копны – для сялян;
царкоўны – для духавенства
Самым высокiм органам для ўсяго насельнiцтва быў Гаспадарскi суд, якi cкладаўся з гасудара i паноў-рады. Пасля ўтварэння Галоўнага трыбунала коль-касць спраў, разглядаемых гаспадарскiм, значна скарацiлася.
Функцыi суддзяў выконвалi службовыя асобы, абраныя на соймах, “копныя мужы” i “копныя старцы”.
13. Сацыяльна-эканамічнае развіццё ВКЛ: сельская гаспадарка, ра-мяство і гандаль. Магдэбургскае права
Эканоміка ВКЛ мела пераважна аграрны характар. Земляробства – ас-нова дабрабыту дзяржавы, сялянства і баярства (зямян, шляхты). Зямля – ас-ноўнае багацце, якое належала 1. дзяржаве, асабіста вялікаму князю, а так-сама феадалам – царкоўным і свецкім (магнатам, панам, баярам, шляхце). Лад, які быў заснаваны на феадальнай уласнасці на зямлю і эксплуатацыі залежнага сялянства і зваўся феадальным. Як правіла, феадалы (баяры, шлях-та) атрымоўвалі зямлю (памесце) за службу дзяржаве або князю (магнату) з правам перадачы яе нашчадкам (вотчына), або не. Сяляне не мелі ўласнай зямлі і былі вымушаны карыстацца той, якая належала феадалам. Умовы ка-рыстання былі рознымі, таму і формы залежнасці сялян ад феадалаў не былі аднолькавымі. Але ў сваёй масе гэта былі аброк (дзякла і мёзлева) (пазней – чынш) і паншчына (адпрацоўкі на панскім полі ўласным інвентаром). З часу ўтварэння ВКЛ асноўная маса сялянства была асабіста свабоднай, але ў ХІУ-ХУ стст. вызначылася тэндэнцыя да замацаваннем сялян да гаспадарамі. Та-кім чынам, узніклі катэгорыі сялян “пахожых” і “непахожых”. Першыя мелі права пераходу да іншых гаспадароў, другія не. Імкнучыся замацаваць ў сва-іх маёнтках сялян, баяры або шляхта імкнулася абмежаваць правы пахожых, спачатку 20 гадамі, а затым і 10. У 1447 г. адмысловым прывілеем Казімір Ягелончык паклаў пачатак запрыгоньванню, а ў Судзебніку 1468 наогул – забараніў пераходы ад пана да пана. Канчатковае запрыгоньванне сялянства было зафіксавана ў Літоўскім Статуце 1588 г.
Да сярэдзіны ХУ ст. існаваўшая сістэма збору падаткаў пераставала за-давальняць феадалаў, бо адзінка падаткаабкладання – “дым” – дазваляла ся-лянам ухіляцца ад павіннасцей. У “дворышчах” збіраліся дарослыя дзеці, прымакі і інш.
Менавіта таму ў 1557 г. у часы кіравання Жыгімонта ІІ Аўгуста ўзнікла ідэя аграрнай рэформы. Была выдадзена “Устава на валокі” і адбылася “ва-лочная памера”, паводле якой адзінкай збору падаткаў рабілася “валока” – зя-мельны ўчастак плошчай каля 20 га. Зараз памер падаткаў кожнай сялянскай сям’і залежаў ад колькасць ворнай зямлі.