Намазалы омашев радиожурналистиканың теориясы мен тәжірибесі

Вид материала

Документы

Содержание Жаңа кезең радиосы (1991-2005 жж). Iіі тарау Хабардың пішіндері жайында

Подобный материал:

• Намазалы омашев радиожурналистиканың теориясы мен тәжірибесі, 5624.76kb.
• Парат министрлігі л. Н. Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті, 8635.57kb.
• Ылым министрлігі қазақ инженерлік теникалық академиясы, 1195.19kb.
• Қазақстан жеріндегі мемлекеттер мен олардың мәдениеті, 78.49kb.
• Нистрлігі семей мемлекеттік педагогикалық институты султанова Нургуль Камильевна музыкалық, 3053.35kb.
• Адольф Дистервегтің педагогикалық қызметі мен теориясы, 85.68kb.
• Қазақ тіліндегі ресми іс қағаздары Жеке адам өміріне қатысты құжаттар. Жеке адам өміріне, 280.32kb.
• Клеткалық тыныс алу, 160.93kb.
• Құрметті депутаттар мен Үкімет мүшелері! Ханымдар мен мырзалар!, 440.6kb.
• Крутой Мен". Тогда меня воодушевила идея старого фильма, 260.25kb.

Жаңа кезең радиосы (1991-2005 жж).


Бұл кезеңде мемлекеттік радиолар саны азайып, керісінше форматты радиолар саны көбейді. Бәсекелес радиолар арасында тыңдармандар аудиториясын көбейту үшін тартыс басталды. Адамдардың назарын аудару мақсатында небір әдіс-тәсілдер жүзеге асырылды. Сол себептен де радиожурналистиканың жаңа пішіндері пайда болды. Форматты-коммерциялық арналардың саны Ресейде 1993 жылы 27 болса, 1994-те 33-ке көтерілді. Бір жылғы көрсеткіштің айтарлықтай болуының өзі радионың қоғамдағы рөлінің арта түскендігін көрсетеді. "Европа плюс Қазақстан", "Русское радио", "Авторадио" т.б. сияқты арналар қанатын кеңге жайып, дүниежүзіне таралды. Радио тыңдаудан соңғы жылдардағы зерттеулер бойынша жер шарында Америка Құрама Штаттары алда тұрған көрінеді. Олардың халқының 56 пайызы ақпаратты тек радиодан алады. Жан басына шаққанда күніне әр адам 3 сағат 20 минуттан тыңдайды екен. Әрине, радионың ақпарат таратудағы мүмкіншілігі басқа бұқаралық ақпарат құралдарына қарағанда жоғары. Әрі тыңдарман болған оқиға жайлы айқын пікірді радиожурналист аузынан естігісі келеді. Деректі оқып барып түйіндегеннен гөрі тыңдағанның әсері күштірек екені тәжірибеде дәлелденген.

Дүниежүзінде көптеген "өртті нүктелерде" болып жатқан оқиғалардың аудиторияға нақты, шын, бояусыз, әсірелеусіз жеткізілуі талап етіледі. Өйткені, жалған ақпарат берушілер көбейді. Халық өз талғамына қажетті жайларды ғана тыңдауға мәжбүр болды. Ал, бәсекелестік жағдайындағы радиолар өз рейтингтерін тек боямасыз, бірінен-бірі асырып баяндау арқылы жинай алатындығы белгілі. Аудиторияны жаулаудың небір жолдары, тәсілдері қарастырылуда. Тіпті жаңа радиоарна ашудың жолдарын үйрететін "www. radiostation.ru" сайты да ашылды. Мұның өзі күннен-күнге радионың қоғамдағы қажеттілігінің артуынан деп түсінген жөн.

Соңғы кездері эфирден алуан түрлі шоулар ұйымдастыру етек алды. Кейде танымдық, музыкалық, көңіл көтерушілік бағытта болып, тақырыптық жағынан өзгеріп отырады. Тіпті арнаның хабар тарататын уақыты кей кездері бос, мағынасыз, мәнсіз, тағылымсыз сөздермен де толтырылып жатады. Әсіресе, орыс тіліндегі жастар хабарларының парықсыздығы тыңдарман қауымды қынжылтып жүргені шындық.

Тәулік бойы хабар тарататын Қазақ радиосының сеткасында көрсетілген, тікелей эфирден шығарылатын әдеби-музыкалық бағдарлама түнгі 12 сағат 05 минуттан "Түнгі толқын" деген айдармен беріледі де 01 сағат 35 минутқа дейін созылады. Ал, "Шалқар" арнасында 23 сағат 05 минуттан 23.55-ке дейін "Жұлдызды түн" хабары жүргізіледі. Әрине, қазақ тіліндегі хабарлар ұлттық болмысқа сай жүргізілуі тиіс. Өйткені, жергілікті ұлт менталитеті өз тыныс-тіршілігінен, әдебиет, мәдениетінен, салт-дәстүрінен сезіліп тұруы тиіс. Әр елдің соны әйгілейтін, дәріптейтін арнасы болады. Сол үдеден көріне білген бұқаралық ақпарат құралдары ғана уақыт керуеніне ілесе алмақ. Тәуелсіз Қазақстанның радиостанциялары мемлекеттің тұғыры таймауы жолында, халықтардың достығы шайқалмауы мақсатында, ел ахуалын жақсартуға атсалысуда, бейбіт өмір сүру мәселесінде өз биігінен көріне алуда. Оған дәлел — тағылым-тәрбие аларлық, рухани нәр берер, болашаққа жарқын жол көрсетер хабарлар болып табылады. Қазақ халқы рухы биік, жаны таза, ер көңілді, жалын намысты, адами қасиеттері жоғары болғандықтан өзінің шығыстық әдебін, ар-ұятын ту ете отырып, ұрпақ сабақтастығын жалғастыруда. Міне, осы ретте электронды бұқаралық ақпарат құралдарының қосып отырған үлесі зор екендігіне көз жеткізуге болады. Бөгде мәдениет, оғаш дәстүрлер, тәлімі жоқ әдебиеттен бойды аулақтатып, ұлттық болмыспен өмір сүруге ұрпақты бағыттау - жаңа қоғамның міндет-мұраты болмақ.

Қазақ радиожурналистикасының жүріп өткен жолдары, қалыптасуы, бүгінгі күнге дейінгі даму кезендері радиожурналистиканы зерттеуші ғалымдар тарапынан зерделеніп, бағаланды. Ерен еңбекпен, кажырлылықпен, тиянақтылықпен атқарылған бұл жұмыстар ұзақ жылдар жемісі.

Радиожурналистиканың табиғатын, жанрлық ерекшеліктерін филология ғылымдарының докторы, профессор Марат Кәрібайұлы Барманқұлов, радиохабарлардың алғашқы пайда болу тарихын филология ғылымдарының кандидаты, доцент Рамазан Сағымбеков, екінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы радионың рөлін тарих ғылымдарының докторы, профессор Сағымбай Қабашұлы Қозыбаев зертттеп, ғылыми тұжырымдар жасады.

Ал осы оқулық авторының еңбегінде эфир фельетонының ерекшеліктері, қазақ радиожурналистикасының қалыптасу кезеңдері зерттеле келіп, Қазақ радиосының тарихы бұрынғы деректердегідей 1931 емес, атап айтсақ он жылға ұзартылып (1921), 2011 жылы 90 жыл толатындығы дәлелденді. Яғни қазақ жеріндегі радиостанциялардың 1912 жылдан жұмыс істегені анықталды. Сол сияқты радиожурналистика жанрлары мен пішіндерінің қалыптасуы мен дамуы терең зерттелді.

Филология ғылымдарының кандидаты, доцент Аязби Ақбергенұлы Бейсенқұлов радиодағы компьютерлік технологияның қолданылу ерекшеліктерін анықтап, дәйектеді. Филология ғылымдарының кандидаты, доцент Рахима Нуриден қазақ тілінде хабар тарататын шетелдік радиостанцияларды зерттеді. Филология ғылымдарының кандидаты, доцент Клара Қабылғазы Ұлы Отан соғысынан кейінгі күйреген халық шаруашылығын қалпына келтіру жылдарындағы Қазақ радиосының қызметін зерттеп, тарихи кезеңге баға берді. Ал, тікелей эфирдің табиғатын филология ғылымдарының кандидаты, доцент Жидегүл Әбдіжәділқызы зерделесе, Қазақ радиосының әдеби-драмалық хабарларының пайда болуын, даму сатыларын, табиғатын филология ғылымдарының кандидаты, аға оқытушы Орынтай Ошанова және филология ғылымдарын ың кандидаты Темірғали Көпбаевтар айқындады.

Қоғам үшін радионың маңыздылығы, оны ғылыми бағамдау - өмір талабынан туындады. Радиожурналистиканың бүтін бір әлем екендігін, оның басқа бұқаралық ақпарат құралдарынан өзіндік ерекшеліктері мол екендігін дәлелдеу, жанрлық, пішіндік өзгерістерін зерттеу, эфирдегі сөз құдіретінің әсерін, оның пайдаланылу тәсілдерін, бұған дейін жүйеленбеген мәселелерін тек қана радиожурналистиканы зерттеуші ғалымдар тұжырымдайды. Осы тұрғыдан келгенде аталған авторлар біраз еңбек сіңіргенін мақтанышпен айтуға тұрарлық.

Қазақстандағы журналистер дайындайтын оқу орындары үшін әдістемелік орталық болып отырған Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің журналистика факультеті, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің журналистика бөлімі қажетті оқулықтарды, оқу құралдарын, типтік бағдарламаларды шығарып, тарату ісінде үлкен жетістіктерге қол жеткізуде. Сол сияқты журналистиканы ғылым ретінде қарастыруда республикамызда тұңғыш рет ашылып отырған «Журналистика мәселелерін зерттеу институтының» ауқымды жұмыстарының атқарар жүгі қомақты. Өйткені, кез келген қоғамның, мемлекеттің журналистикаға сүйенбеген күні болған емес. Журналистика - өмірдің, қоғамның бейнесі.


Сұрақтар:

1. Радио пайда болуының алғышарттары.
   
2. Радиохабарының даму кезеңдері.
   
3. Қазақ жеріндегі радиоландыру ісі.
   
4. Алғашқы граммофондар мен күйтабақтар туралы.
   
5. «Ауызша» газет деген не?
   
6. Түркістан Республикасының ақпарат жүйесі.
   
7. Ақпарат хабарларына қойылған талаптар.
   
8. Радио Достары Қоғамы.
   
9. Алматы радиостанциясы.
   
10. Радиохабарының жаппай дамуы.
    
11. Отан соғысы жылдарындағы кеңестік радио.
    
12. Соғыстан кейінгі жылдардағы радио.
    
13. Қайта құру және жариялылық радиосы.
    
14. Жаңа кезең радиосы.
    
15. Тоталитарлық мемлекет радиосы.
    
16. Қазақ радиосының қазіргі тыныс-тіршілігі.
    
17. Радионың бүгінгі проблемалары.
    

Әдебиеттер:

1. Омашев Н. Қазақ радиожурналистикасы. – Алматы, 1992.
   
2. Омашев Н. Ұзынқұлақтан Қазақ радиосына дейін. – Алматы, 2007.
   
3. Омашев Н. Қазақ журналистикасы. 3-том. – Алматы, 2008.
   
4. Қабылғазы К. Дәуір үні. – Алматы, 2002.
   
5. Қозыбаев С. Слово ковавшее победу. – Алматы, 1977.
   
6. Сағымбеков Р. Алматыдан сөйлеп тұрмыз. – Алматы, 1979.
   
7. Казахстан: страницы радиолетописи. – Алматы, 1981.
   
8. Очерки истории журналистики. – Алматы, 1988.
   
9. Полвека в пути. – Алматы, 1969.
   
10. Ружников В. Так начиналось. – М., 1987.
    
11. Основы радиожурналистики. – М., 1984.
    
12. Очерки истории советского радиовещания и телевидения. – М., 1972.
    
13. Гурефич П., Ружников В. Советское радиовещание. Страницы истории. – М., 1976
    
14. Әуе толқынында – Қазақ радиосы. – Алматы, 2001.
    

IІІ ТАРАУ


РАДИОЖУРНАЛИСТИКА ЖАНРЛАРЫ МЕН ПІШІНДЕРІ

• Алғашқы радиогазеттер
  

• Радиохабардың пішіндері
  

• Радиожурналистика жанрлары мен пішіндерінің қалыптасуы мен дамуы
  

• Ақпараттық жанрлар
  

• Талдамалы жанрлар
  

• Деректі-көркем жанрлар
  

Алғашқы радиогазеттер


Радиохабарының пайда болуы кезіне қарай баспасөз үлкен кәсіби тәжірибе жинақтаған еді. Сондықтан жаңа бұқаралық ақпарат жүйесі осы тәжірибеге сүйенді және көбінесе оны қайталады. Бұл әуелгіде қажет әрі пайдалы еді. Алайда кейде газет жұмысының формалары мен әдістерін радиоға тікелей әкелу радионың дамуы үшін белгілі бір кедергі болды. Бұл қауіпті сол жылдары-ақ сезе бастады. Мәселен, «Радиобаспасөз жолдары» деген мақалада: «Радиобаспасөз өзінің ерекше жолымен дамуға тиіс... Радиобаспасөзге жақсы әңгімеші, шешен керек; радиогазетте радиотілшілер желісі болуға тиіс...» деп атап өтті.

Ұйымдастырушылар алдында газеттің мазмұны жағынан да, формасы жағынан да мүлдем жаңа түрін жасау міндеті тұрды. Ол оңай міндет емес-тін. Үйренетін еш нәрсе болмады, үлгі де жоқ еді. Ұйымдастырушылар нені негізге алуға тиіс еді? Олар мынадай ережелерді басшылыққа алатын болды:

1. Бұл газетті оқымайды, тыңдайды. Сондықтан басқаларға қарағанда радиогазеттің жалықтыру қаупі үлкен.

2. Газетті ұзақ тыңдауға болмайды. Ендеше, аз уақыт ішінде көп нәрсе беруге тырысу керек. Материалды барынша қысқа, әрі нұсқа ету қажеттігі осыдан туындайды.

3. Радиогазет баспа газетін алмастыруға тиіс. Ол хабарламалық жағынан толымды болуға керек. Нөмірде аса маңызды оқиғалар, саяси, шаруашылық, қоғамдық өмірдің барлық елеулі мәселелері орын табуға тиіс. Алайда орынның шектеулілігіне байланысты (радиогазет нөміріне баспа газетінің 900-дей жолы сыяды) газет бәрін қамти алмайды. Яғни, материалдарды аса қатаң талаппен іріктеп алуға және қысқартуға күш салу қажет, әрбір заметканың көлемін қысқарта отырып, саны
жағынан ұтады.

4. Радиогазеттің тыңдаушылары – бұқара: шаруалар, жұмысшылар, қызметшілер. Бұл дайындығы бар, көзі ашық газет оқырманы емес. Осыдан келіп материалға өте ұғынықты пішін беру қажет екені туындайды. Баяндау мәнері қарапайым, тілі жатық және көпшілікке түсінікті болуға тиіс. Сөйлеу тілі кең орын алып, ғылыми-техникалық терминдер, әр түрлі кірме сөздер аз пайдаланылғаны абзал....

Міне, радиогазетті ұйымдастырушы басшылыққа алуға тиіс негізгі төрт тармақ – осылар. Бұл талаптар газетті редакциялауды өте қиындатып жіберді. Материал іріктеп алуда да ерекше тапқырлық керек болды. Халықтың күнделікті қолданатын сөйлеу тілін жақсы білу, тыңдаушы психологиясын түсіну және материал іріктеудегі ерекше сергектік осы талаптардан туды.

Енді нөмірдің түр-пішінін табу керек. Бұл ең қиын міндет деуге болады. Ұйымдастырушылар абыройына қарай, газет пішіні сәтті табылғанын ашық айту керек. Радиогазетті оқымайды, тыңдайды деген негізгі қағиданы басшылыққа ала отырып, ұйымдастырушы мен оның алғашқы көмекшілері газетті әңгімеші түрінде шығара бастады. Бұл өте дұрыс еді. Шалғайдағы ауылға бір жолдас келді делік. Сөйтіп, ол жергілікті тұрғындарға елде, шетелде не болып жатқандығы туралы әңгімелейді. Саяси жаңалықтар, дүние жүзіндегі аса маңызды оқиғалар, заң шығару, шаруашылық жүргізу, әкімшілік жасау тәжірибесі, ғылыми жаңалықтар, техниканың кереметтері, театр, өнер саласы, жаңа кітаптар және басқа да көптеген жайлар туралы сырттан келген адам қарапайым сөздермен айтып береді. Міне, радиогазет осындай әңгімеші болуға тиіс.

«Радиослушатель» журналы 1929 жылғы 12-ші санында Қызылордадағы қалалық станция «Советская степь» радиогазеті бойынша хабар беруге кірісті» – деп хабарлады. Станция одан әрі радиогазет шығаруын жалғастыра берді және жеткілікті тәжірибе жинақтады. Текстер музыка фонында оқылды, оған дайындығы бар авторлар тартылды. Негізгі тексті дикторлардың оқуымен бірге, микрофон алдына партия, шаруашылық, кәсіподақ және қоғамдық ұйымдардың өкілдері белгілі бір актуальды мәселе бойынша сөйлету кеңінен қолданылды. Үш айдың ішінде эфирден осындай 25 сөз сөйленді.

Кейіннен қызылордалық тілші «музыкамен көркемделген радиогазеттің 20 нөмірі әр жұма сайын жүйелі түрде беріліп тұрды. Оның шықпай қалған кезі болған емес» деп хабарлады.

Орынборда саяси радиохабардың басты тұтқасы «Рабочий полдень» (күн сайын шығарды), «Большевистские темпы» және «Жаппай коллективтендіру үшін» (күнара шығады) радиогазеттері болды. Егіс даласында 7 радиохабар беруші және 2 қысқа толқынды аппарат жұмыс істеді.

Осы кезде тағы да радиогазет қандай болу керек деген мәселе төңірегінде өткір пікірталас өрбіді. Біреулер «радио арқылы газет шығару керек» – деді. Басқа біреулер баспа станогында басылатын газеттерді бұқараға басқа да техникалық әдістермен баратын газетпен қосуға шақырды.

Радиогазеттің таралымының негізгі көрсеткіші деп тыңдаушылар бұқарасының қатысу деңгейін алуға тура келеді. Өйткені бұл көрсеткіш оның бұқара санасына қаншалықты жететінін немесе жетпейтінін, оның қаншалықты қабылдағанын және мойындағанын көрсетеді.

Орталық радиогазеттері қуатты радиостанциялар арқылы берілетіндіктен де үлкен аудиторияларға ие болып отырған сияқты болып көрінеді. Ал жергілікті радиогазеттер мұндай қуатты станцияларға қол жеткізе алмайды. Сондықтан олардың аудиториясы да шағын.

Алайда мәселе, ең алдымен, аудитория санында емес, оның сапасында және белсенділігінде. Себебі, қуатты радиостанциялар арқылы берілсе де көп пікір туғызбайтын хабарлар бар екені өтірік пе? Ал, керісінше, сол кездің өзінде белсенді аудиториясы бар «Еңбекші қазақ» және «Советская степь» сияқты да жергілікті хабарлар болды.

Міне, сондықтан да радиогазет өзі өмір сүрген алғашқы күндерден бастап, редакцияның алдында тыңдаушыға тартымды түрде қызғылықты, мазмұнды хабар беруге үйрену міндеті тұрды.

Бұдан кейін радиогазеттің тілі қандай болу керек деген де айтыстар жүрді. Осы тұрғыдан алғанда 1930 жылы «Радиофронт» журналының бетінде (1930, № 2, 48-бет) жарияланған «Радиогазет қалай ұйымдастырылуға тиіс» деген мақала жөніндегі пікірсайыс ынта туғызады. Оның авторы баспа газеттерін қайталауды, олардың тілін радиода пайдалануды айыптады. Мұндай құбылысқа жол беруге болмайды деп санады. «Радиогазет жанды сөйлеу тілінде жүру керек» деді.

Яғни, сол кезде-ақ көптеген адамдар радиода сөйлеу тілі басым болуға тиіс деп санаған. «Радионың тілі кітап тілі емес, газет тілі де емес, сөйлеу тілі болуға тиіс», – деп жазды профессор К.Я. Шнейдер. Радиода сөйлеу тілін қолданудың дұрыстығын Ф.Я.Кон былай деп негіздеді: «Оқырман қандай да бір ойды түсінбей қалса, өзіне түсініксіз үзіндіні қайталап оқи алады. Тыңдаушыда мұндай мүмкіндік жоқ».

Радио тілінің міндеті – оны барынша ұғынықты және бейнелі ету мақсатымен сөйлемді жадағайландыру, қарабайырландыру емес, жазба тілдің дыбыстық құрылымына кейбір ырғақтылық, әуезділік, тіпті музыкалық қасиеттер енгізу. Текстің бүкіл мазмұны радиотыңдаушыға қосымша ишаратсыз, ымдаусыз немесе диаграммалар, суреттер, сызбалар көрсетпей-ақ образды, сезіну жолымен жетуі керек.

М.Горький радиогазеттің өзіндік ерекшеліктеріне дәл анықтама берді. Ол былай деп жазды: «Радиогазет баспа газеттерінің принципі бойынша құрылуға тиіс, бірақ материалды беру әдісі өзгеше болу керек. Онда фельетон, қысқаша ғана көркем очерк, әзіл әндер басым болса ұтады. Радиогазет ағымдағы қызмет мәселелері бойынша елеулі мәліметтерді өте қысқа, үнемді бергені дұрыс. Мақалалар афоризмдер мен ұрандар түрінде берілуге тиіс». Яғни ұлы жазушының пікіріне қарағанда, радиогазет материалы ауызекі сөйлеу стилінде және қыска болғаны, көркемдік және афоризмдік қасиетке ие болуға тиіс.

Алғашқы республикалық қазақ радиогазетінің тұңғыш редакторы болған, филология ғылымдарының докторы, профессор Бейсенбай Кенжебаев былайша еске алатын еді:

«1931 жылы көктемде Қазақстан өлкелік партия комитеті «хабар-ошарлар радиогазет түрінде берілсін, оның қазақшасы «Еңбекші қазақ» деп аталсын» деген қаулы қабылдады. Радиогазеттің редакторлығын қосалқы қызмет етіп маған жүктеді.

Онда үш кісі қызмет істедік: редакцияның жауапты хатшысы болып – жазушы Айтпай Хангелдин, редакцияның хабаршы-дикторы болып – журналист Насыр Ногаев істеді. Газетіміз екі бөлімнен тұратын. Оның біріншісі — жалпы саяси бөлім, екіншісі – ойын-сауық бөлімі деп аталатын. Бірінші бөлімде шағын материалдар, мақалалар, хабар-ошарлар болды. Оларды негізінен өзіміз құрастыратынбыз, тек анда-санда ғана бірді-екілі мақалаларды күнделікті шығатын газеттен, көбінесе «Еңбекші қазақ» газетінен алатынбыз. Газеттің ойын-сауық бөлімі түгелдей музыка, ән-күй, өлең-тақпақ болып келетін. Оларды астанадағы театр артистерін шақырып айтқызатын едік.

«Еңбекші қазақ» күніне үш мезгіл: таңертең, түсте және кешке оқылатын. Әр оқылғанда шамамен бір сағатқа созылатын.

Қазақтың тұңғыш радиогазеті: «Еңбекші қазақ» осылайша бір жылға жуық шығып тұрды».

Көріп отырғанымыздай, бұл жерде көп тәжірибе баспа газеттерінен алынғанмен, тек қана радиоға тән өзіндік белгілер де біртіндеп қалыптаса бастағаны айқын аңғарылады. Бұлар: сөйлеу тілі, бірнеше дауыспен оқу, аудиторияға сөз тастау, автордың тыңдаушылармен тікелей әңгімесі, сұрақтарға жауаптардың тікелей берілуі, материалдардың барынша ұғынықтылығы және т.б.

1932 жылы «Говорит СССР» журналы Қарағандының радиосы туралы мәліметтер басады. Онда желтоқсан айынан бастап «Рабочий полдень» радиогазеті және қазақ тілінде хабар ұдайы беріле бастайтындығы айтылған.

«Лениншіл жас» радиогазетінің 19 қазандағы санында 15 қазанға қарай өлкедегі астық дайындау жоспары 39,5 процентке ғана және жоспар 26,6 процентке орындалғандығы туралы хабар берілді. Радиогазет: «қатардан қалмайтындар», «артта қалғандар», «мүлдем артта қалып қойғандар» және «артта қалып, масқара болғандар» деген ұғымдарды енгізіп, астық дайындау бойынша артта қалған аудандардың комсомол комитеттерін кемшіліктерді жылдам жоюға шакырады.

Сонымен барлық радиогазеттер тәжірибесі қоғамдық-саяси хабарларының алғашқы даму кезеңіндегі өзегі болды. Олардың жұмысы жауапты орындардың ұдайы назарында болды және сол кездегі аса маңызды міндеттерді шешуге бағытталды.

Кеңес радиосы қалыптасу кезінде оның қоғамдық-саяси хабарларының негізін радиогазеттер құрады. Ал газет хабардың мазмұны, мәні болды. Хабардың өзі оның дыбыс арқылы бейнеленуінен тұрды. Осылайша қазақ радиогазеттері біршама уақыт өмір сүрді. Ол осы уақыт ішінде ақпарат және насихат хабарларының негізгі пішіні ретінде едәуір өзгеріске ұшырады. Бұл өзгерістер хабардың аса маңызды жанрларының эволюциясын бейнелейді, олар үшін радиогазет құнарлы орта болды. Радиогазеттер өткен жол өзінің соңында шығармашылық әдістерінің жиынтығын, ойдағыны эфирде бейнелеу әдістерін қалдырды. Радиогазеттердің даму ерекшеліктерін талдау қызғылықты, сондықтан тарихи жағынан ғана емес, сондай-ақ әдістемелік жағынан да құнды. Өйткені оларда ізденістердің, қателіктердің, жетістіктердің тағылымды тәжірибесі бар.


Хабардың пішіндері жайында


Радиохабар пішіні туралы кезінде әртүрлі пікір білдірілгенімен, оның орны мен ролі, пайда болуы жайлы айтылған ойлар бір арнаға саяды. Мысалы, М.Барманқұлов: «Радионың өзіндік ерекшелігіне сай келетін түрлер радиогазеттің өмір сүруімен қатар және белгілі бір кезеңде олар жабылғаннан кейін пайда болды. Көптеген пішіндер бірегей ғана емес, барлық радиохабарына да тән. Оларға радиомитингіні, радиожиналысты, радиоүндесуді, радиокомпозицияны, радиофильмді және тіпті радиотрибуналды да жатқызуға болады. Олар белгілі бір газет пішіндері мен жанрларына ұқсап қана қоймай, ауызекі тілдің өзіндік ерекшелігіне сай келетін өз түрлері мен жанрларының да жасалғанын дәлелдейді»¹— дейді. Ал, Ю. Летунов олардың радиохабар пішіні ретінде пайда болған уақытын нақтылай түседі. «1925 жылғы 24 мамырда Москвадан радиомитинг берілді. Ол Болгариядағы Цанковтың буржуазиялық үкіметі таңған қанды оқиғаларға арналған еді. Онда Болгария еңбекшілерінің көсемі Г.М.Дмитриев сөз сөйледі». Кеңестік радионың тарихын зерттеген В.Дубровин де радиомитинг туралы осы пікірді айтады.

1927 жылдың басында «Жұмысшы радиогазетінде» берілген алғашқы радиомитингілер шағын редакциялық мақалалар сипатында болды. Оларда редакция тыңдаушылардың талқылауына белгілі бір мәселені қойып отырды. Ал тыңдаушылар бұқарасы газеттің бұл бөлімінен өзінің пікірі, көзқарасы мен ұсынысы үшін орын табатынын сезінді. Сөйтіп, көп ұзамай редакция бірнеше пікірлердің орнына белгілі бір радиомитингіде қозғалған мәселе бойынша, ондаған, тіпті, жүздеген пікірлер мен ұсыныстар алатын болды.

«Радиомитингінің бұқаралығы мен беделі атап көрсетілді, редакцияның өзі де, партия мен үкіметтің жауапты басшылары да және ең бастысы тыңдаушылар бұқарасының өзі де пікірін білдіре алады. Радиомитинг орасан зор пікірсайыс мінбері болып табылады. Онда Одағымыздың ұшы-қиыры жоқ кеңістігінің әр тарабында жүрген жұмысшылар мен шаруалар ғана емес, сондай-ақ орыс тілін түсінетін шетелдік тыңдаушылар да сөйлей алады» дейді И.Малкин “Газета в эфире” атты кітабында.

Радиомитингілер қалың бұқараны тарта отырып, жалпыға бірдей жариялылық ахуалында өткізілді. Талқыланып отырған мәселе бойынша белгілі бір кезеңге шаралар кешені де осында әзірленді, шарттар жасалынды. Артта қалушыларға қамқорлық ұйымдастырылды. Радио осы шараларды жүзеге асыруға нақты көмек көрсетті. Өз тыңдаушыларына олардың орындалу барысы туралы жүйелі хабарлар беріп отырды.

30-жылдардың екінші жартысында Қазақстан радиохабары сапалық жағынан да алға басты. Радиохабарының радиомитингілер, радиоүндесулер, студиядан тыс хабарлар сияқты пішіндері кең таралды. Олар сол кездің ең көкейтесті мәселелеріне арналып, зәру мәселелер төңірегінде шешім қабылдады. Әртүрлі шаруашылық және саяси науқандарды өткізу жайлы тәжірибелік шаралар белгіледі. Радио туралы “сан миллиондаған аудиториясы бар өзіндік ерекше митингі” деген лениндік идея іске асты. Оған 1940 жылы 31 желтоқсанда болған республикалық радиомитинг мысал бола алады.

Радиомитингілердің айқын тақырыптық бағыты болды. Олар осындай бұқаралық шараларға тән түрлерді сақтай отырып жүргізілді. Митингінің жұмыс органы сайланып, оны жүргізу тәртібі хабарланды. Сөздерге әдетте мінберлік сипат тән болды, олар бұқараның қоғамдық пікіріне лайықталды.

Хабарлардың нақтылығы, нысаналылығы оның тиімділікке жету шарты ретінде қаралды. Осы тұрғыдан алғанда, радиомитингілер радиохабарының басқа формаларына қарағанда өз артықшылығы болды. Мысалы, БК(б)П 18 съезі қабылдаған тарихи шешімдер негізінде Қазақ радиокомитеті табиғи байлықтарды пайдалану және республикамыздың көптеген аудандарының біріндегі жергілікті өнеркәсіпті дамыту мәселесіне арнайы хабар ұйымдастырады.

Бұл үшін басқалардан ешқандай ерекшелігі жоқ Талдықорған ауданы алынды. Оның үлгісінен Қазақстанның қалған аудандарының әрқайсысындағы орасан зор мүмкіндіктерді көруге болады.

Сол кез зерттеушісі И.Малкин атап өткендей, радиомитингі ерекшеліктерінің бірі – «нақ сол тайталас, нақ айтыс-тартыс, жанды, өткір, юморы мен сарказмы аралас күшті пікірталас қажет. Тыңдаушы өзінің алдында анау-мынау адам емес, салауатты ойға қоса, өз ойын айқын түсіндіре білетін адам, шешен, өз қарсыласын жеңе алатын күрескер тұрғанын сезінуге тиіс. Мұндай шешенді жиналыстарда да ынтамен тыңдайды және радиода тек қана осындай шешенді тыңдауы мүмкін және тыңдайтын болады».

Радиомитингілердің формасы қаншалықты тиімді болғандығын мынадай мысал дәлелдейді. «Жұмысшы газеті» тыңдаушылардың талқылауына ішімдікке қарсы күрес туралы, ол күндер үшін өткір және көкейкесті мәселені қойды. «Маскүнемдікке қарсы күрес туралы радиомитингіде» жұмысшылар мен жұмысшы әйелдер, шаруалар мен шаруа-әйелдер, оқушылар, мұғалімдер, фельдшерлер мен дәрігерлер, осы қырсыққа қарсы қалай күресу керектігі туралы өз пікірлерін айтып ұсыныстар жасады... Бұл оқиғадан кейін көп уақыт өтпей-ақ, көптеген ұсыныстар Халық Комиссарлар Кеңесінің декретінде бейнеленді. Көптеген жерлерде кооперация шарап сатуды тоқтатты, тағы да біршама жерде айлық алған күндері шарап сатуға тыйым салынды.

Осындай миллиондаған тыңдаушылар аудиториясы талқылау нәтижесінде қандай да бір маңызды проблема жөнінде ресми органдар көтерілген мәселе бойынша арнаулы шешімдер қабылдап, баспасөз өткізілген шаралардың нәтижесін жариялағаны бір бұл емес. «Жұмысшы газеті» тілшілерінің хаттары бойынша көптеген зерттеулер жүргізілді. Тексеру нәтижесінде заң мен моральды бұзушылар жұмыстан алынды, сотқа берілді, жұмыстан дұрыс шығарылмағандар қайтадан қалпына келтірілді.

Радиомитингілер одан әрі социалистік жарысты, әр түрлі қоғамдық-саяси науқанды, мерекелерді ұйымдастырудың маңызды құралы болды. Микрофон алдындағы талқылау баспасөзде жалғасын тапты. Тыңдаушылар мен оқырмандардан кеңестік бұқаралық ақпарат құралдарының бірыңғай аудиториясы құралды.

Эфирден берілетін тікелей хабарлар, сөз жоқ, Қазақ радиохабарының ең күшті қасиеті болды. Бұл қасиет ерекше тиімділікпен көрінді, ол насихаттың ықпал әсерін күшейтті. Радиомитингілердің хабары кезінде радиожиналыстарда, радиоүндесулерде мыңдаған адамдар радионың көмегімен аса маңызды саяси оқиғалардан хабардар болып, бұқараның көңіл-күйі өзінің біртұтас екендігін сезінді. Осы таза «радиолық» пішіндер кеңес радиохабарында 1925–1929 жылдары пайда болып, көп кешікпей жергілікті жерлерде кең таралды.

30-жылдары радиода пайда болған хабарлардың тағы да бір пішіні – радиоүндесулер. «Радиоүндесулер облыстық, республикалық және жалпыодақтық ауқымда жұмысқа оперативті басшылық жасаудың қуатты құралы болды. Радиоүндесудің объектісі тәжірибе алмасу, үлгілі жұмысты көрсету, актуальды мәселелерді барынша жедел шешу және тағы да басқа көптеген жайлар еді» деп жазады “Радиоежегодник” журналы.

1940 жылы Қазанда Қазақ радиосының бірінші, екінші, үшінші республикалық радиоүндесулері болды... Бұл радиоүндесулерді радиокомитеттегі бұйрықта атап өтілгендей, республиканың барлық облыстарының, қалалары мен аудандарының еңбекшілері тыңдады. Қалалық және аудандық тораптарда ұжымдық тыңдаулар ұйымдастырылды.

Осылайша радиотыңдаушылар шаруашылық немесе қоғамдық-саяси өмірдің маңызды мәселелерін шешуге қатыстырылды. Олар жергілікті басшылықтың барлық мәселе бойынша іс-әрекетінің дұрыстығын бақылай алды, ал мұндай іс-әрекетпен келіспеген жағдайда өз пікірі, ескертпелері, ұсыныстары туралы радиоға және басқа орындарға хат жолдауға, арыз айтуға мүмкіндігі болды. Сөз жоқ, сөйтіп, радио және жергілікті басшы органдар мемлекеттік тапсырмаларды орындауға қатаң және талапшылдықпен қараудың үлгісін көрсете отырып, бұқараны тәрбиелеу жөнінде елеулі жұмыс жүргізді. Оның үстіне мұндай шаруашылық, салалық үндесулерде салақ қызметкерлердің атына қатты сын айтылды. Үндесуге қатысушылар тәжірибелік жүзеге асыру жағын батыл талап ете отырып, шаруашылықтардағы орын алған кемшіліктерді батыл ашып көрсетті, оларды жою жолдарын талқылады.

Сол сияқты, Қазақ радиосының да «Алма-Ата – 1» деп аталатын радиоүндесуі мереке күндері, сенбілікте, күзгі егін орағы кезінде эфирге жиі шығады. Оған қоса, әр редакцияның осындай өз циклдері бар деуге болады. Мысалы, 70-жылдардың ішінен бері насихат редакциясының «Жұмысшы өмірі» радиожурналы әр аптаның сәрсенбі, бейсенбі күндері «Мыңдар жарысы маршрутымен» деген радиоүндесуді үнемі эфирге шығарып келді.

Сонымен бірге біздің кезіміздегі үндесулердің 30-жылдардағы тәжірибенің бір бөлігін ғана пайдаланып жүргенін айту керек. Біріншіден, олар соншалық ауқымды және ықпалды емес. Екіншіден, олар көбінесе проблемалық-сыншыл сипатта емес, хабарлама сипатында болып келеді. Үшіншіден, олардағы хабарламаның үлкен бөлігі оқиғаға құрылмаған, жазба түрінде беріледі, хабар жүргізіліп жатқан кезде айтылмайды, оларда бір сәттік қыстырма сөздер, пікіралмасулар жоқ. Төртіншіден, бұл хабарда бұқараға қарағанда журналистердің өздері көп болады. Бесіншіден, олар газетпен ақылдаспай, олардың көмегінсіз өтеді.

30-жылдары эфирден берілген хабарлар пішінінің бірі – радиожиналыс. Ол жайында М.Барманқұлов: «Радиожиналыс – бұл кәдімгі жиналысты радиодан беру емес, социалистік жарысқа қатысушы әртүрлі қалалардан адамдар мен ұйымдардың берген радиорапорты»–дейді. И.Малкин де сол 30-жылдары-ақ оған кеңірек тоқталып, радиомитингіден сәл де болса айырмашылығы бар екенін дәлелдеуге тырысқан. «Редакция бүкіл жиналыстың өзіндік бір партитурасын алдын ала әзірлеуге тиіс. Барлық сөйленетін сөздер, егер мүмкін болса, кейбір қыстырма сөздер де дайындалып алдын ала редакциялануға тиіс. Әрине, мұндай текст қатысушылар үшін бағыт-бағдар ғана болу керек. Оларға бұл текстен біршама шегінуге де мүмкіндік берілуге тиіс. Бірақ мұндай шегіністер сөз сөйлеушілердің өздеріне берілген уақыт шеңберінен шығып кетпейтіндей болғаны дұрыс. Материал кәдімгі радиомитингіге қарағанда біршама өзгеше өнделу керек» дейді ол. Сол сияқты алғаш рет микрофон алдында сөйлеп тұрған жұмысшының артист емес екенін, тапқырлық жасай алмайтынын есте ұстау керек. Сондықтан оның сөзі де өте қарапайым құрылуға, өзі сөйлеп үйренген дағдыда болуға тиіс. Бұл орайда мынадай жағдайға назар аударған артық болмайды: көптеген жұмысшылар, әсіресе активистер, көбінесе өз сөздерін циркулярлар түрінде жазады, олар мұндай құжаттармен жиі ұшырасады, сондықтан мұндай факторды микрофон алдында сөйлеуге әзірлей отырып, кәдімгі сөйлеу тілі сияқты түзету керек екенін түсіндіру қажет.

Бұл жылдары қоғамдық-саяси хабардың радио мен газеттің бірлескен рейді сияқты пәрменді пішіні де дами бастады. Іс жүзінде радиохабары мен баспасөз бірыңғай идеологиялық міндетті шеше отырып, ешқашан бір-бірінен алшақтап кеткен жоқ. Егер баспасөз алғашқы жылдары радиоға қатысты демеуші функциясын атқарса, осы кезде олар теңдей негізде жұмыс істеп, үгіт науқанын бірлесіп жүргізу ғана емес, ақпарат пен насихаттың әртүрлі жақтарының іс-әрекетін үйлестіру пішінін дамытты. Мысалы, В.С.Хелемендик радиохабарының өзіндік ерекшелігі «микрофонға жаңалықтың жаршысы болған адамдарды, мамандарды, ғалымдарды, өндіріс озаттарын, қысқасы, тыңдаушылар үшін кімнің сөзі беделді болса соларды тартуда» деп біледі.

Қазақ радиосының тәжірибесіне стахановшылардың, ғылым мен мәдениет қайраткерлерінің радиокештері, интернационалдық радиокездесулер сияқты пішіндер де енді. Осындай радиопішіндерде көптеген адамдардың белсене қатысуымен, радио сол кезге тән еліміздегі саяси ахуалды, қоғамдық пікірдің ауқымдылығын, жоғары еңбек және азаматтық өрлеуді, олардың әртүрлі патриоттық бастамаларға ұласуын, жұрт алдында мәлімдеме жасау, сөйленген сөздің шешендік дауыс ырғағы сияқты жайларды өте жақсы ашып көрсетіп отырды.

Сол кезде «Стаханов тәжірибесінің мінбері» деген алғашқы цикл бойынша халық шаруашылығының барлық салаларынан Қазақ радиосы арқылы радиокештер беріліп тұрған.

Мысалы, Қазақ радиосы Жамбыл қызылша совхозының звено жетекшісі Айнакүл Әбішевамен «Гектарынан 1000 центнер қызылша алу үшін» деген радиокеш өткізді. Әңгіменің мәнерін, оның жайбарақат, жүрекжарды, қалтқысыз болуын жағдайдың өзі білдіріп тұрғандай еді. Жұмысшылардың, әкімшілік, партия және қоғамдық ұйымдар өкілдерінің ұран тастаған сөздері беріліп, іскер кеңес ұйымдастырылды. Сол сияқты, 1940 жыдың 9 мамырында берілген «Мақталықтың танымал шеберінің тәжірибесі» немесе «Бұзау өсірушінің тәжірибесі» деген хабарлар радиокеш түріне келеді. Ал Оңтүстік Қазақстан облысы «Күйік» совхозының аға шопаны Бұралқиев «Менің қой өсірудегі тәжірибем» деген хабарда өз тәжірибесін ортаға салды. Жарыс жайлы, еңбектің озат әдістері туралы әңгімеледі.

Сөйтіп, радио маңызды әңгіменің бастаушысы болды. Ол тыңдаушылардың назарын зәру мәселеге аударды, ал газет болса көтерілген проблеманың жекелеген сәттеріне тереңірек ден қоюға көмектесті.

Баспасөз бен радионың өзара іс-қимылы бұқаралық ақпарат құралдары пайда болуының алғашқы қадамдарынан басталды. Баспасөздің тәжірибесін, оның пішіндері мен әдістерін игере отырып, Қазақ радиосы біртіндеп өз стилін жолға қойды, бұл жөнінен газеттің қолдауын тапты. Өзара байланыс жалпы идеологиялық негізде ұйымдастырушылық жағынан да, шығармашылық жағынан да жүзеге асырылды. Қазіргі кезде де өз мәнін жоғалтпаған өзара қатынастың таңдаулы үлгілері – радиомитингілер, радиожиналыстар, радиоүндесулер. Осылайша өзара қатынас, бірін-бірі толықтыру, қызметті үйлестіру республикалық баспасөзді де, Қазақ радиосын да байытты және бүкіл бұқаралық ақпарат құралдары жүйесінің тиімділігін арттырды.