Намазалы омашев радиожурналистиканың теориясы мен тәжірибесі

Вид материала

Документы

Содержание Қазақстанда радиохабар тарату ісінің тарихы Радиохабардың даму кезеңдері Түркістан Республикасының ақпарат жүйесі Ақпарат хабарларына қойылған талаптар Радио Достары Қоғамы

Подобный материал:

• Намазалы омашев радиожурналистиканың теориясы мен тәжірибесі, 5624.76kb.
• Парат министрлігі л. Н. Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті, 8635.57kb.
• Ылым министрлігі қазақ инженерлік теникалық академиясы, 1195.19kb.
• Қазақстан жеріндегі мемлекеттер мен олардың мәдениеті, 78.49kb.
• Нистрлігі семей мемлекеттік педагогикалық институты султанова Нургуль Камильевна музыкалық, 3053.35kb.
• Адольф Дистервегтің педагогикалық қызметі мен теориясы, 85.68kb.
• Қазақ тіліндегі ресми іс қағаздары Жеке адам өміріне қатысты құжаттар. Жеке адам өміріне, 280.32kb.
• Клеткалық тыныс алу, 160.93kb.
• Құрметті депутаттар мен Үкімет мүшелері! Ханымдар мен мырзалар!, 440.6kb.
• Крутой Мен". Тогда меня воодушевила идея старого фильма, 260.25kb.

ІІ ТАРАУ


ҚАЗАҚСТАНДА РАДИОХАБАР ТАРАТУ ІСІНІҢ ТАРИХЫ

• Радиоландыру ісінің Қазақстанда басталуы
  

• Радиохабардың даму кезеңдері
  

Радио пайда болуының алғышарттары


Радио өзінің ағартушылық, насихатшылдық қызметі сонау Самуель Морзенің сызықшалары мен нүктелері түрінде болған кезінің өзінде-ақ атқарғаны тарихтан мәлім. 1914-1917 жылдарда дүниеге даңқы таралған Қысқы сарайдан саяси-тәрбиелік мәні бар ел зиялыларының сөздерін, патшаның нұсқауларын таратып, радиограммаларды басып шығарып, үлестіріп, ақпараттық-үгітшілдік саясаттың бір қызметін атқарған болатын. Сол тұста Ресей отары болып отырған Түркі халықтары да патшалық өкімет назарынан табылып, табиғи байлығы мол, бұратана халықты уысына ұстаудың басты құралы етіп, осы радионы пайдаланғаны құжат деректері арқылы мәлім.

Қазақ жерінде Ақтау қаласындағы (бұрынғы Шевченко, Форт-Александровск) радиостанцияның 1912 жылдан жұмыс істеуі де отарлау саясатын жүзеге асыру жолындағы шаралардың бірі екендігі айқын. Қазақ телерадиожурналистикасының тарихын зерттеуші ғалымдар – М. Барманқұлов, Р. Сағымбеков, С. Қозыбаев пікірлеріне сүйене отырып, қазақ жеріндегі радиостанциялардың 1913 жылдан емес, яғни 1912 жылдан жұмыс істегенін осы кітап авторы нақтылады.

Қазан революциясына дейін Александр Форты мен Түркістанда радиостанциялар жұмыс істеді. Олардың елге сіңірген еңбегі мен іс-тәжірибесі төңкеріске дейінгі жалпы радиотелеграф жұмысымен өзектес болып келеді.

Біріншіден, радиостанциялардың жалпы халыққа арналған кең аудиториясы болған жоқ. Ұйымдастырушылар алдарына ондай мақсатты қоймады. Радиохабарлары тек байланыс үшін қолданылып желілі телеграфты қайталады.

Екіншіден, радиостанциялар мемлекетке қарағанмен, шын мәнісінде түрлі ведомостволарға қызмет етті. Олар әскери және әскери-теңіз, сол сияқты почта-телеграф ведомостволары еді.

Үшіншіден, Қазақстан жеріндегі аталған радиолар негізінен әскери бөлімшелер арасын байланыстырушы қызметін атқарды. Олардың әскери байланыстағы рөлімен салыстырғанда шаруашылық, әкімшілік және саяси өмірге араласуы жоқтың қасы болатын. Әрине, ел өмірінің руханилығына араласпағанымен де радиобайланыстың қазақ даласында 1912 жылдан жұмыс істеп, Ресей радиосымен пара-пар жүруінің өзі де тарихи құндылық.

«Қазақ АКСР Халық комиссарлар Кеңесінің 1921 жылғы 29 қыркүйектегі шешімінің республикалық радионың дүниеге келуіне тікелей әсері болды. Онда Орынбордағы радиостанция арқылы күн сайын 1600 сөзден тұратын өздері дайындаған радиобюллетеньді республикаға таратуға құқық берілді. Бұл республика әуе толқыны арқылы көпшілікке арналып берілген алғашқы радио хабарлары еді»,- деп түсініктеме берілген Қазақ радиосының 80 жылдығына арналған «Әуе толқынында – Қазақ радиосы» деген еңбекте. Міне, ғылыми жүйеленген, тиянақты зерттеу қорытындысы бойынша айтылған осы пікір Қазақ радиосының тарихи бастау алған күнін белгілейді.


Радиохабардың даму кезеңдері


Қазақ халқының мәдениеті мен тілін, діні мен тарихын, т.б. ұлттық құндылықтарын ғасырдан-ғасырға жеткізіп отырған радиохабарларының маңызы зор. Журналистиканың басқа түрлері сияқты радионың тарихи қалыптасу кезеңдері бар. Тәуелсіздік алған тұсқа дейінгі қоғамдық дамуымыз Ресеймен байланысты болғандықтан, әрі радионың отаны да сол мемлекет екендігі ескеріліп, қазақ радиохабарының дамуын төмендегідей кезеңдерге бөліп қарастырамыз:

1. Қазақ жеріндегі радиоландыру ісі 1921-1927 жж.

2. Радиохабарының жаппай дамуы 1927- 1941 жж.

3. Отан соғысы жылдарындағы кеңестік радио 1941-1945 жж.

4. Соғыстан кейінгі жылдардағы радио 1946-1950 жж.

5. Тоталитарлық мемлекет тұсындағы радио 1950-1985 жж.

6. Қайта құру және жариялылық радиосы 1985-1991 жж.

7. Жаңа кезең радиосы 1991- 2009 жж.


Қазақ жеріндегі радиоландыру ісі


Радиоландыру ісінің қазақ жеріндегі бір көрінісі – граммофон мен пластинкаларды тарату. Осы жөнінде 1919-1920 жылдары Қазақ өлкесін басқару жөніндегі әскери-революциялық Кеңестің төрағасы болған С.Пестковский былай деп жазады (“Таптар күресі”, 1934, 4-қазан): “Мәскеуге партия съезіне немесе Кеңестер съезіне келген сайын мен Ильичпен көптеген сұрақтар төңірегінде кеңесетінмін...

Осындай әңгімелесу кезінде... мен өзге емес, өз тілінде не жаза, не оқи білмейтін көшпелі қазақ ауылының арасында партиялық және ағарту жұмысын жүргізудің қиындығын айттым. Владимир Ильич ойланып отырып: – Мен сізге практикалық кеңес берейін. Кеңес Конституциясы, Компартияның принципі, ұлттық саясат туралы бірнеше баяндама ұйымдастырыңыз. Бұл баяндамаларды граммофон күйтабағына түсіру керек. Сонсоң біздің орган арқылы граммофонды көбейтіп алуға болады. Бұған мен көмектесейін. Граммофон мен күйтабақты ауылдан-ауылға үлестіре отырып, көшпенділер арасына кең көлемде таратыңыз. Осылайша үгіт пен насихат жұмысының негізін салыңыздар", – деді.

Көп уақыт өтпей-ақ қарапайым жоспар жүзеге асты. 1920 жылдың көкек айында Верныйдың "Правда" газеті Мәскеуден В.И.Лениннің, А.В.Луначарскийдің, т.б. адамдардың сөздері, революциялық әндер жазылған алғашқы 600 граммофондық күйтабақтың алынғандығы туралы хабарлады. Олар Қазақстанның басқа да аудандарына жіберілді.

Ал С.Пестковскийдің "Кеңестік дала" ("Советская степь") газетінде (1939, 4-қазан) жарияланған осы естелігінде: "1919 жылдың желтоқсанында ревком атынан Кеңестердің VІІ съезіне Мәскеуге Байтұрсынов екеуіміз бардық. Съезден соң біз Ленинмен кездесуге сұрандық" – деп, кездесуге Ахмет Байтұрсыновпен бірге барғандығы айтылады. Ал кейінгі шыққан басылымдарда бұл естеліктен Ахаңның аты алынып тасталып жариялануы белгілі жайт.

Ахмет Байтұрсынов бұдан бұрын да Ленинмен жүздескен. 1919 жылдың 24-маусымында РКСФР Халық Комиссарлар Кеңесінің қаулысы шығады. Ол қаулы Қазақ өлкесін басқаратын әскери-революциялық комитет құру және оның төрағасы мен мүшелерін тағайындау туралы еді. Бұл комитеттің төрағасы болып С.Пестковский, мүшелері болып Сейітқали Меңдешов, Бақытжан Қаратаев, Ахмет Байтұрсынов, Мұхамедияр Тұнғаншин, Б.В.Лукашев, Әліби Жанкелдин тағайындалады. Қаулыға В.И.Ленин қол қояды. Сөйтіп Ахмет Байтұрсынов Кеңес үкіметі тұсындағы мемлекет қайраткері ретіндегі қызметін Лениннің мандатымен бастайды. Комитеттің шаруасымен оның алдында болып жүзбе-жүз сөйлеседі. Қазақ өлкесінің саяси-экономикалық жай-жапсарын баяндайды, ағартушылық жұмыстарындағы қиыншылықтарды айтады. Владимир Ильич С.Пестковский екеуін жақсы қабылдап, сөздерін тыңдайды, өлкені басқару жөнінде бірнеше нұсқаулар жасау керектігін, оларды қазақ тіліне аударып, граммофон пластинкаларына жазып, халық арасына тарату қажеттігін айтады.

Жиырмасыншы жылдардың бас кезіндегі радиостанциялар қызметіне қатысты барлық мәліметтерде оның жұмысы сөз санымен өлшенген, ал қазір радиохабар сөзбен емес, хабар тексімен немесе сағатпен өлшенеді. Оның үстіне барлық губерния орталықтары мен ірі-ірі уездік елді мекендер үшін кез-келген сәтте радиохабар түгілі радиограммалар жөнелту ылғи мүмкін бола бермейтін. Өйткені сол кездегі қуаты төмен станциялар белгілі бір сағаттар ішінде ғана жұмыс істей алатын әрі орталықтар мен елді-мекендердің барлығында бірдей радиостанциялар бола берген жоқ-тын.

Соған қарамай 20-жылдардың басында-ақ республика еңбекшілері Орынборда, Семейде, Гурьевте, Ақтөбеде, Александр фортында жұмыс істеген радиостанциялар көмегімен және Қызылжар, Көкшетау, Ақмола, Кереку, Өскемен, Қостанайдағы қабылдаушы радиостанциялар арқылы елімізде болып жатқан оқиғалар жайлы біліп отыратын еді. Мәселен, Қостанай радиостанциясы күн сайын 5 сағаттан аса жұмыс істеді.

Қостанай қаласында "Қызыл үдеткіш", Федоров ауданында "Қызыл диқан", ал Боровской ауданында "Қызыл тоғай" шықты. Әрбір нөмірге: бас мақала, Кеңестік Ресейде, контрреволюция қосында, революция оттары, ашаршылыққа қарсы күрес, кіші салық, хроника және фельетон тақырыптары бойынша материалдар енді. Насихатшы "терезесі" ұйымдастырылды. Аптасына 3 рет "Кеңес құрылысы" баспа газеті шығып тұрды; ал РОСТА-ның Федоров уездік бөлімшесі "Қызыл диқан" газетінің 10 нөмірін, "ауызша" газеттің 12 нөмірін дайындады.

М.Грублин өзінің “Түкпірдегі ауызша газет” деген мақаласында (“Нұсқаушы парақ”, 24, 1921) былай деп еске алады: "Сөйтіп “ауызша газеттің” бірінші нөмірі де жарыққа шықты. Бұл жұрттың бәрін елең еткізді. Келесі нөмірді шығаруға уездік партия комитетінің барлық мүшелері және көптеген жауапты қызметкерлер келді. Тыңдаудан өткізілген соң газет "мақұлданды". Бәрі де "ауызша" газеттің маңыздылығы мен қажеттілігін мойындады.

Жергілікті жерден шыққан басқа да "ауызша" газеттердің артықшылығы – жергілікті сипатта болғандығы еді. Нақ осы жергілікті ауқым, бүкіл материалдың газет шығатын жерге, тыңдаушылардың белгілі бір құрамына бейімделуі "ауызша" газеттің бірінші және негізгі белгісі, сондай-ақ оның баспа газеттерден айырмашылығы болды. Баспа газеті ол кезде дерек туралы жалпы себептерді көрсетіп қана қоятын-ды. Жергілікті "ауызша" газет нақты және тек қана жергілікті себептерге тоқталады. Ең бір "сезімтал" тұсты қозғайды. Тыңдаушыны сұрақтар қоюға, өзіне-өзі талап қоюға еріксіз мәжбүр етеді. Хабарларды бір белгісі бойынша сұрыптайды. Одан соң апталық шағын шолу толықтырады, онда да материалдар жекелеген мәселелер бойынша топталып, соңынан сахналық қойылымдр көрсетіледі. Жалпы тәжірибе бойынша “ауызша” газеттің негізгі екі түрі қолданылды: бірінші түрі — дауыстап оқу. Халыққа баспа газеті жетпейтін жерде, сондай-ақ халықтың сауаттылығы төмен жағдайда газетті осылай оқуға тура келді. Мұндай оқу кезінде уақыт, орын, лайықты үй, арнайы оқушылар дайындалды, кәдімгі газет материалдары тыңдаушыларды жалықтырмайтындай және жылдам түсінілетіндей етіп өңделді.

Ол тағы бір міндет атқарды: халықтың жергілікті топтарын "газет оқу шеңберіне" тартты және баспа газетінің жаңа, саналы да мұқият оқырманын даярлады.

“Ауызша” газеттің екінші түрі – бұдан бөлек. Оны "ауызша" безендірілген журнал деп атаған дұрыс болар еді. Онда өткен оқиғаларға және күн тақырыбына сай безендіру бірінші орында тұрды: музыкалық және әдеби-драмалық безендірулер, суретті, сахналық, карикатуралық безендіру, саяси шарж, памфлет, фельетон, көкейтесті сатиралық әзіл-оспақ берілді. Газеттің өз материалы мұнда екінші орынға ығысты.

“Ауызша” газет үгіт театрына, сатира театрына жақын тұрар еді. Сондықтан, бұл газеттің штатында суырып-салма жүргізуші, актер, декламатор, драматург, миниатюрист және куплетистер болды.

“Ауызша” газет оқылмайды, тындалады. Оның мазмұны жеңіл, жұрттың бәріне түсінікті де ұғынықты болуы керек. Осыған байланысты, “ауызша” газеттегі хабарлама да баспа газетіне қарағанда басқаша беріледі. Ақпараттың ауқымдылығы шұбалаңқылық пен шамадан тыс көпсөзділікке апарып соғады. Ал “ауызша” газеттегі ақпарат ұғынықты болумен қатар ықшамды, қысқа, қарапайым келеді.

“Ауызша” газет үшін ақпарат берудің ең жақсы формасы шолу еді. Біртекті, бытыраңқы, үзік-үзік телеграммалар мен заметкалар біртұтас байланысқан шолуға бірігеді. Мұндай шолудың басына шағын аннотация беріліп, одан кейін таңдап алынған деректі материал кетеді. Сонда хабарлама материал үгіт жүргізуші мақала болып шығады.

Радионың алғашқы пайда болуы уақыт өткен сайын өзіндік ерекшеліктерді игерді. Әуелде радиотехника ретінде пайда болып, соған ғана қызмет етсе, уақыт өткен сайын ақпарат қабылдайтын, өңдейтін, тарататын аудиторияға айналып, насихаттық мәнге ие бола бастады.

Радиостанция ұғымы алғашқы арнаулы техникамен жарақталған орын дегенді білдіретін. Кейінірек радиостанция ұғымы жаңа, қосымша мазмұнмен толықты. Енді техникалық орын ғана емес, сондай-ақ ақпарат радио-жаршылар жасалатын орын және осы істің редакциялық, журналистік қызметін жүргізетін арнаулы штат жұмыс істейтін жер радиостанциялар деп атала бастайды.


Түркістан Республикасының ақпарат жүйесі


Қазақстанның сол кезде үштен бір халқы қоныстанған Сырдария мен Жетісу (қазіргі Шымкент, Қызылорда, Жамбыл және Алматы мен Талдықорған) облыстары үшін негізгі ақпарат көзі – Түркістан орталығы – Ташкент қаласындағы радиостанция еді. Одан тараған хабар-ошардың қазақ жерінде мәдени-ағарту жұмыстарының өрбуіне, революциялық іс-қимылдардың өрістеуіне тигізген ықпалы болды.

1917 жылы 1 қарашада Түркістан Кеңес үкіметі орнайды. Онымен бір мезгілде, Оңтүстік Қазақстанның, Әулиеата, Жуалы, Перовский, Қазалы тағы басқа қалаларында үкімет билігі жұмысшы-солдат депутаттарының қолына көше бастады. 1918 жылғы 30-көкекте РКФСР құрамындағы Түркістан Автономиялы Кеңестік Республикасы құрылды. Республика құрамындағы Ферғана, Закаспий, Амудария, Самарқанд облыстарымен қатар Қазақстанның оңтүстігіндегі Сырдария мен Жетісу деп аталған облыстарда 1,5 миллион халық, оның ішінде 1 миллион 198 мың қазақ тұрды немесе олар осындағы халықтың 79,9 пайызын құрады.

1918 жылғы мамырда Түркістан республикасы Халық Комиссарлар Кеңесінің бұйрығымен ақпарат бюросы құрылып, оның міндеті мен мақсаты тұжырымдалды. Ақпарат бюросына Ресей мен Түркістандағы жағдайды беруден басқа, республикалық Халық Комиссарлар Кеңесінің құжаттар мен декреттерін түсіндіріп, тарату міндеті жүктеледі. Ақпарат бюросының қызметкерлері Түркістандағы болып жатқан маңызды оқиғалар жөнінде үкіметке қысқаша баяндамалар жасауға тиісті еді. Сонымен бірге, жергілікті жерден хабар беру үшін әр Кеңестен бір немесе бірнеше өкіл бөлінді. Жиналған мәліметтер республикаға аптасына екі рет почтамен, ал өте маңызды мәліметтер радио-телеграфпен дереу жіберілді.

Түркістанды журналист кадрлармен қамтамасыз етудегі жүргізген жұмысты сараптап, үш аспектіге бөлуге болады: біріншіден, үкімет органдары өлке халқының дәстүрі мен тілін білетін, журналистік тәжірибесі мол өз өкілдерін жіберді; екіншіден, алдыңғы қатарлы ұлттық интеллигенция өкілдерін баспасөз органдарын құруға қатыстырды; үшіншіден, журналист кадрларының мамандығын көтеру мақсатымен кәсіби оқуға көңіл бөлді.

ТүркРОСТА-ның радиоқабылдағыштары бар барлық атқару комитеттеріне қысқартылған радиожаршы жаздырып алуды және атқару комитеті үйіне арнайы тақтаға соңғы күн жаңалықтарынан жалпылама мағлұмат беретін ақпарат ілінуін міндеттеген қаулының қабылдануы баспасөз ісі нашар дамыған шалғайдағы Түркістанда "Плакатты жаршының" тууына жеткізді. Сонымен қатар қысқартылған жаршыны өзбек және қазақ тілдерінде беру туралы да шешім болды.

ТүркРОСТА журналистері пайдаланған насихат жұмысының тағы бір түрі "ауызша" және "жарық" газеттерінің пайда болуы – қағаз тапшылығы, транспорт жайының нашарлығы, ең бастысы – қалың бұқараның қаріп танымаушылығы салдарынан еді. Ауызша газеттердің өзіндік ерекшелігі тыңдаушылардың хабарды толық түсінуіне және өздерін қызықтырған сұраққа жауап алуына, аудиторияның қалыптасуына ықпал етті.


Ақпарат хабарларына қойылған талаптар


ТүркРОСТА репортерлері жұмысындағы басты міндет – тыңдаушыға ақиқат фактіні жеткізу, шыншыл хабар беру болатын. Жұртты жаңылдыратын материалдан гөрі тексеруден өткен дүниені тарату негізгі принципке айналды. Өйткені Телеграф Агенттігі өзінің ақпарат алу қызметінде жиі ағаттық жіберіп алуына байланысты, РОСТА беделіне нұқсан келтірмеу үшін мұндай принципті ұстау орынды да еді.

Ақпараттық материалға қойылатын талаптар былайша көрсетіліпті:

Ақпарат бөлімдері дайындаған материалдар әдеби жағынан қысқа әрі анық құрылған және редакциялауды қажет етпейтіндей қорытылған болуы керек. Материалдар кездейсоқ емес, уақытқа лайық болуы тиіс. Ол қатаң түрде жүйеленген жағдайда ғана құнды болмақ.

Қандай жағдай болса да ақпарат материалдары кешікпеуі қажет.

Сол сияқты корреспонденцияларға қойылатын жалпы принцип бекітілді. Ең алдымен, сол кездегі басты тақырыпты анықтаудағы және жариялаудағы келісім керек еді. Сол себепті барлық бөлімдерге мынадай тапсырма берілді:

1) Кеңес құрылысы мен саяси жағдайды (қызғылықты саяси процестер); 2) Экономикалық жағдайларды (азық-түлік, өнеркәсіп, үй шаруашылығы, ауылшаруашылық ұжымының өмірі); 3) Мәдени өмірді (жаңа оқу орындары, мәдени-ағарту орталықтары, сауатсыздықты жою); 4) Денсаулық сақтауды (эпидемия, жаңа емдеу орындары); 5) Қызыл Армия өмірінен көпшіліктің назарын аударарлық оқиғалар жөнінде ақпараты бар жалпы хроника беруді міндеттеді.

Жаңа реформаға байланысты ТүркРОСТА басшылары жаршыны екі түрлі етті: орталық РОСТА мен жергілікті репортерлер материалдарынан тұратын толық және жедел хабарлауды қажет ететін оқиғалардан құралған нұсқасын беруді ұсынды. ТүркРОСТА газет редакцияларын ақы төлеуіне қарай осы жаршылардың бірімен қамтамасыз етуді міндетіне алды.

Осылайша ТүркРОСТА өз жұмысын: тілшілер мен жергілікті репортерлерден және басқа да ақпарат көздерінен телеграф арқылы алынған мағлұматты жергілікті баспасөзге жеткізу; радиожаршы мен плакатты жаршыны өлкеге тарату; Түркістан республикасының тыныс-тіршілігінен жазылған корреспонденцияларды кейде радиотелеграф арқылы, кейде хат арқылы хабарлау бағыттарында жүргізді.

Материал түсінікті болу үшін алдымен, шетел сөздері мен түсініксіз сөздерді қолданудан бойды аулақ салып, жақша ішінде түсініктемесін берді; сосын берілген хабардың мақсатын, мәнін үнемі түсіндіріп отыру қажет деп тапты.


Радио Достары Қоғамы


20-жылдардың басында радиостанциялар бар жерде радиоәуесқойлар үйірмелері пайда болды, онда радио ісінің негіздері оқытылды, детекторлық радиоқабылдағыштар жасалды. Еңбекшілердің бастамасы Радио Достары Қоғамын құруға ұласты. Сөйтіп, ол радионы насихаттау жөнінде, қабылдағыштарды дайындау мен орнатуда, әуесқойларға көмек көрсету жөнінде қалалар мен селоларды радиоландыру ісінде үлкен жоспарлы жұмысты бастады.

Апталық газет «Новости радионың» 1925 жылғы 39-санында берілген «Деревнядағы радиоәуесқойлар ұясы» деген шағын хабар біраз жайдан хабар береді. Кішкене хабарламаның ортасында алдарына 4 лампылы «Радиолина» қабылдағышын алып түскен 9 адамның суреті бар. Бірінің қолында «Радио» деген жазуы бар газет сияқты қағаз көрінеді. Ал екі-үшеуінің құлағында тыңдайтын құрал бар, басқалары былайша естіп отырған секілді. Суреттің астында: «Петропавл қаласындағы Радио Достары Қоғамының үйірмесі. Ақмола губерниясы» – деп жазылған. Ал суретті қоршаған тексті сөзбе-сөз келтірсек, ол мынадай: «Радиоәуесқойлық барған сайын қалаларда ғана емес, сондай-ақ ең түкпірдегі қапастарда да халықтың барынша әр түрлі топтарын кеңінен қамтып отыр.

Бұл қозғалыс біздің Ақмола губерниясына да келді. Петропавл уезі Урицкий болысының Маринское селосында таяудағы күндері қабылдаушы радиостанция ашылды. Радио ұйымдастыру жолы қиын болды. Тамыз айында ұяға 70 адам мүше болды. Олардың арасында белсенді жастар, шаруалар мен шаруа әйелдер көп.

Петропавлда 1926 жылы Радио Достары Қоғамында (ол 1924 жылы ұйымдасқан) 2.000 мүше болды. Соның арқасында Петропавлда 1926 жылы-ақ радиодан жергілікті концерттер беріле бастады.

1925 жылғы қаңтардан бастап Семейде Радио Достары Қоғамы өмірге келеді. Үйірме әрең дегенде аппаратқа қолы жетіп, олардың жұмысы күшейе түседі. Сөйтіп, станция орнату жолын іздестіреді. Қалада материалдың жетіспейтіндігі соншалық, діңгек ағашты, тросты сатып алатын жер табылмады және осының бәрін үлкен еңбекпен табуға тура келді. Дегенмен Қазан революциясы мейрамына дейін оны орнатып, шалғайдағы артистердің дауысын клубта отырып тыңдауды ұйымдастырды.

Үйірмеде 150 адам болды. Оларға жақсы естілетін Ташкент, Бұқара және Кушка станцияларын қабылдаудың сәті түседі. Сол сияқты шетелдің бір станциясын қабылдағанымен, оның атын анықтай алмайды.

Осы кезде радиоәуесқойлардың үйірмесі Орал облысына қарасты Орда селосында да ұйымдастырылды. Оған алғашында 20 кісі жазылды. Науқандық жұмыстар аяқталған соң, жазылушылар саны бұрынғыдан да көбейіп кетті. Олар радиоқабылдағыш орнату үшін қаражат жинастыра бастайды. Радио Достары Қоғамының ұйымдастыру жөніндегі жұмысы Қостанай қаласында да ойдағыдай жүріп жатты. Ол жерде 7 адамнан бастамашы топ құрылып, бүкіл радиоәуесқойлық жұмысты дамытты. Бұл уақытқа қарай Радио Достары Қоғамының 17 ұясы ұйымдастырылып, оларға 454 адам кірді. Радио Достары Қоғамының мүшелерін радио ісімен таныстыратын радио үйірмесі өз жұмысын бастады.

Радио Достары Қоғамы 1925 жылдан бастап республикалық ауқымда жұмыс істей бастады. РК(б)П Қырғыз облыстық комитеті үгіт-насихат коллегиясының 1921 жылғы 28 қаңтардағы мәжілісінде 5 адамнан ұйымдастыру бюросының құрамы бекітілді, оған Байланыс Халық Комиссариатынан 3 адам, Қырғыз бюросынан біреу, РК(б)П облыстық комитетінен 1 адам сайланды.

Республика радиоәуесқойлары қоғамын ұйымдастырушылардың 1925 жылғы 16 ақпандағы бірінші кеңейтілген мәжілісінде ұйымдастыру бюросының жұмысы, орталықтың жергілікті жерлермен байланысы туралы баяндамалары тыңдалып, Радио Достары Қоғамының жарғысы талқыланды және бекітілді. Радио Достары Қоғамының ұялары туралы жалпы ереже, сондай-ақ екі циклдан тұратын ұялардағы сабақтар бағдарламасы бекітілді. Бұл циклдардың әрқайсысы 8 сабақтан тұрып, практикалық және теориялық тұрғыда өтті. 1925 жылғы 1 сәуірде Қырғыз өлкесі бойынша Радио Достары Қоғамының 624 мүшесі тіркелді.

Жұмысшы село тілшілерінің қозғалысы 1923-24 жылдары ғана пайда болды. Оның революцияға дейінгі өткен тарихы да, дәстүрі де, мамандары да аз еді. Бұл уақытта болжалды деректер бойынша Қазақстанда барлығы 2.574 тілші болды.

Бұл, әрине, мүлдем жеткіліксіз еді. Оның үстіне газеттер көп кешігіп келетін. Осы жағдайда ақпарат құралдарына деген қажеттілік қатты сезілді. Қалың бұқарамен кез келген уақытта, қандай қашықтықта болмасын байланыстыратын канал қажет еді. Мұндай құрал – радио болды.

Орталықтан берілетін хабарларды жергілікті радиостанциялар арқылы тарату ұсынылды. Ал хабар тарататын аппараттар жоқ жерде, «Қоғамдық радиоқондырғылардың бәрін пайдаланып, радио тыңдау ісін барынша көп адам еститіндей етіп ұйымдастыру керек» делінген онда.

Кезінде «Новости радио» апталық газетінде басылған «Ұзынқұлақ» деп аталатын очерк осы талапқа сай мысал. Очерктің тақырыбы қырғызша (қазақша – Н.О.) берілген. Тура мағынасында кәдімгі ұзынқұлақты білдіреді. Онда былай делінген:

“Кешегі күні ғана «Ұзынқұлақ» түкпірдегі ауылдарды қоғамдық және саяси өмірден хабардар ететін бірден-бір көз болып келді. Шалғайдағы қараңғы түкпірлерге, шетсіз-шексіз аймаққа хабарды өте жылдам жеткізетін. «Ұзынқұлақтан» естіп көшпенділер өздерінің ұлттық және діни мерекелеріне жиналатын.

«Ұзынқұлақ» уақыт өткен сайын тарихқа айналып, аңыз болып қалуда. Ол азаматтық құқығын қоғамдық-саяси хабарлама берудің жұрт таныған бірден-бірі көзі – радиоқабылдағышқа орын берді...

Радио Достары Қоғамының Бүкілодақтық съезі радиохабарының мынадай негізгі міндеттерін белгіледі. 1. Барлық еңбекшілерге ССРО-дағы да, шетелдегі де революциялық жеңістердің барысы туралы кең хабарлама беру. 2. Партия-кеңес, кәсіподақ және кооператив аппаратына нұсқау беру. 3. Халық университеті. 4. Көркем-тәрбие жұмысы. Шын мәнінде, радионың жергілікті халық тілінде ғылым-білімді таратудағы ролі бұдан кем емес».

Ал Қазақстанның Оңтүстік облыстары үшін Ташкент радиостанциясының сіңірген еңбегі аз болған жоқ. Оның географиялық және тарихи себептері бар, тіпті, онда қазақ тілінде хабар берілген.

Қызылорда облыстық радиохабарын таратудың ресми күні 1928 жылғы 14 қараша деп есептеліп жүр. Осы күні ВК(б)П Қызылорда округтік комитетінің коллегиясы өз мәжілісінде «Радиостанция туралы» шешім қабылдады. Онда былай делінген: «Округтік атқару комитеті қалалық кеңесінің факциясына, учаскенің кәсіпшілік одағына және кәсіподақтардың қазақ кеңесіне радиостанцияның жұмысына көмек көрсету мақсатында қажетті қаржы бөлінсін, Қызылорда радиогазетін құруға рұқсат берілсін. Клубтар мен қызыл бұрыштардағы үйірмелерді радиостанцияның көркемдік жұмысын жақсартуға тарту кәсіподақтардың Қазақ кеңесінің факциясына жүктелсін. Радио Достары Қоғамын ұйымдастыру бюросын құру туралы мәселе жан-жақты қаралсын».