Развіццё феадальнай гаспадаркі на Беларусі ў ХІІІ–ХVІІ стагоддзяў
Информация - История
Другие материалы по предмету История
у 1/4 ураджаю. Яны ўдзельнічалі ў талоках, выконвалі шматлікія павіннасці, уносілі грашовы плацеж - баброўшчыну. Гэтыя катэгорыі былі найбольш распаўсюджаны на Падзвінні і Падняпроўі, дзе існавала пагроза ваенных нападаў. У іншых рэгіенах з развіццём унутранага і знешняга гандлю дольнікаў пераводзілі на чынш ці паншчыну.
Людзі цяглыя асноўную павіннасць - паншчыну выконвалі на зямлі феадала. Яны павінны былі прымаць удзел ў сезонных работах - талоках, гвалтах - сумесных работах па зборы ўраджаю, на сенажаці, будаўніцтве дарог, замкаў і інш. Цяглыя таксама плацілі натуральны аброк аўсом, сенам, хатняй птушкай і яйкамі, невялікі чынш, неслі фурманкавую (давалі падводы) і вартаўнічую (ахоўвалі маёмасць гаспадара) павіннасці.
Асаднае сялянства (кунічныя, чыншавікі) мела асноўную павіннасць - чынш да 30 літоўскіх грошаў, таксама адпрацоўвалі на працягу года 12 талок і гвалты.
Агароднікамі станавіліся збяднелыя сяляне ці былыя хатнія рабы, ад якіх гаспадар імкнуўся атрымаць большы даход і саджаў на невялікі кавалак зямлі, звычайна ў тры моргі (морг - зямельная мера, прыкладна 0,71 га). Агароднікі павінны былі выконваць паншчыну - адзін дзень у тыдзень, а іх жонкі - шэсць дзён летам.
Сяляне-слугі падзяляліся на тых, хто:
займаўся каняводствам (конюхі);
промысламі (асочнікі, баброўнікі, бортнікі, рыбаловы, стральцы);
рамяством (бондары, ганчары, кавалі, цесляры);
выконваў адміністрацыйна-гаспадарчыя функцыі (гуменнікі, сотнікі, старцы);
прыслужваў панам (кухары, аддзверныя);
нёс вайсковую ці курерскую службу (баяры панцырныя, путныя, слугі-баяры).
Апошнія былі прывілеяванай часткай залежнага сялянскага насельніцтва, яны сваім становішчы прымыкалі да шляхты, а часам і пераходзілі ў гэтае саслоўе. Аднак шэраг заканадаўчых актаў XVI ст. рэзка адмежаваў сялян-слуг ад шляхты.
На ніжэйшай ступені стаялі кутнікі, халупнікі, каморнікі, людзі лёзныя, гультаі. Халупнікі мелі хату-халупу, не мелі ворнай зямлі, нярэдка і агарода. Кутнікі і каморнікі жылі ў чужых хатах (здымалі кут ці камору). Яны жылі працай па найме ў сёлах і гарадах.
Па характары асабістай залежнасці сяляне на працягу доўгага часу падзяляліся на: людзей пахожых ці вольных; непахожых ці отчычаў; чэлядзь нявольную ці рабоў; закупаў. Асноўная прыкмета - наяўнасць ці адсутнасць волі.
Пахожыя сяляне маглі пераходзіць ад аднаго феадала да другога, толькі ўвосень, пасля заканчэння палявых работ, са згоды гаспадара і пасля таго, як будуць выкананы ўсе павіннасці. Магчымасць захоўвалася да XVI ст.
Непахожыя людзі жылі на адным месцы і выконвалі павіннасці па спадчыне (атчызныя людзі), а таксама тыя сяляне, якія дзесяць гадоў пражылі на зямлі ўладальніка маёнтка. Ім забаранялася права пераходу. Каралася ўкрывальніцтва беглых сялян.
Чэлядзь нявольная знаходзілася ў поўнай асабістай уласнасці феадалаў. Гэта катэгорыя мела пачатак ад былога хатняга рабства. Зямельных надзелаў не мела, абслугоўвала дваровую гаспадарку. Маглі атрымаць волю у тым выпадку, калі феадал у галодны год выганяў чаляднікаў (Статут ВКЛ 1588 г.).
Закупы (таксама і радовічы) знаходзіліся ў часовай няволі. Яны бралі пазыку (купу) у гаспадара ці заключалі з ім дагавор (рад). Гэтыя людзі страчвалі асабістую волю, калі не выконвалі дагавор ці не выплочвалі пазыку.
Формы феадальнага землекарыстання і землеўладання
Вярхоўным уласнікам усіх зямель ВКЛ намінальна лічыўся вялікі князь як кіраўнік дзяржавы. Але па сваёй прыналежнасці землі падзяляліся на дзяржаўныя і прыватныя. Дзяржаўныя землі былі двух катэгорый: воласці (ворныя землі былі ў асабістым карыстанні сялян, астатнія выкарыстоўваліся калектыўна) і гаспадарскія двары (належалі непасрэдна князю, кіраваліся яго адміністрацыяй і забяспечвалі княжацкі двор і казну ўсім неабходным).
У складанні дзяржаўнага зямельнага фонду вылучаецца два перыяды: першы (XIV - канец XIV стст.), калі дзяржаўныя землі значна павялічыліся за кошт ліквідацыі буйных удзельных княстваў і ўвядзення намесніцтваў, большасць насельніцтва жыло на дзяржаўнай зямлі; другі перыяд (XV - XVI стст.), калі вялікія князі раздавалі землі феадалам, а таксама царкве. На дзяржаўных землях засталася 1/3 насельніцтва. Дзяржаўныя землі пераважалі на ўсходзе (амаль перманентныя войны з Расіяй і гэта не спрыяла павелічэнню прыбыткаў землеўладальнікаў).
Шляхі росту феадальнага землеўладання ў XV - XVI стст.: вялікакняжацкія падараванні, падараванні з боку буйных феадалаў васалам ці царкве, купля-продаж, залога (застава) і інш.
Асноўныя віды вялікакняжацкіх падараванняў:
часовае "да волі", "да жывата", "да двух жыватоў" і г. д. (на тэрмін жыцця аднаго ці некалькіх пакаленняў);
“на вечнасць” з правам перадачы ў спадчыну толькі па мужчынскаму полу, ці па ленным праве;
"на вечнасць" з правам ці без права продажу ва ўласнасць. Пераважае з канцы XV ст.
Духоўнае землеўладанне развівалася ў выглядзе ўладанняў карпаратыўных феадалаў - манастыроў, епіскапстваў, капітулаў і інш. Асабліва хутка раслі ўладанні каталіцкай царквы.
Формы феадальнага землеўладання - вотчына, купля, залог.
Правы і прывілеі феадалаў паступова заканадаўча афармляліся (агульнадзяржаўныя прывілеі 1387, 1413, 1434, 1447 гг., Статуты ВКЛ 1529, 1566, 1588 гг.). пашыраўся падатковы і судовы імунітэт.1434 г. - адмена дзякла, 1447 г. - скасаванне дзяржаўнага грашовага падатку, 1559 г. - адмена мыта з прадукцыі шляхецкіх маёнткаў, што ішла на экспарт. Як вынік - замацоўваюцца эканамічныя пазіцыі феадалаў.
Але