Календарь знаменательных
| Вид материала | Документы |
- Календарь знаменательных и памятных дат, 794.34kb.
- Всякий век должен довольствоваться своими талантами… (календарь памятных и знаменательных, 284.02kb.
- «Календарь знаменательных и памятных дат на 2012 год», 667.09kb.
- Знаменательных и памятных дат, 4544.59kb.
- Знаменательных и памятных дат, 1047.53kb.
- «Календарь знаменательных и памятных дат» ежегодное пособие Тюменской центральной городской, 880.89kb.
- Республики Хакасия гук рх «Национальная библиотека им. Н. Г. Доможакова» Хакасия 2009, 750.88kb.
- Календарь знаменательных дат, 62.17kb.
- Календарь знаменательных и памятных дат, 594.5kb.
- А. М. Горького информационно-библиографический отдел календарь знаменательных и памятных, 828.26kb.
15 сентябрь Кәрим Тинчурин
^ 15 сентября Карим Тинчурин
1887 – 1938
Тууына 125 ел
125 лет со дня рождения
Татар драматургиясе классигы, күренекле артист һәм режиссер Кәрим Гали улы Тинчурин 1887 елның 15 сентябрендә хәзерге Пенза өлкәсенең Аккүл (элек Таракан) авылында крестьян гаиләсендә туа. Күрше авыл мәдрәсәсендә башлангыч белем алганнан соң, 1900 елда Казанга килеп, «Мөхәммәдия» мәдрәсәсенә укырга керә. Монда ул 6 ел укый, мәдрәсәдәге фәннәр белән генә канәгать булмыйча, тырышып үзлегеннән дә белем ала. 1906 елда, мәдрәсәгә реформа таләп иткән шәкертләр белән бергә протест йөзеннән, К.Тинчурин да «Мөхәммәдия»не ташлап чыга. Аннан соң төрле эшләрдә эшли. 1906 елда беренче әсәре булган «Мөназарә» исемле комедиясен яза.
1910 елда К.Тинчурин Г.Кариев җитәкчелегендәге «Сәйяр» театр труппасына актер булып эшкә урнаша һәм шул вакыттан алып үзенең бөтен гомерен, сәләтен татар театр сәнгатен һәм драматургиясен үстерүгә багышлый. Үзе уйнау белән бергә К.Тинчурин труппаның репертуарын баетуга да көчен куя, бер-бер артлы пьесалар яза. «Хәләл кәсеп» (1910), «Шомлы адым» (1910-1912), «Беренче чәчәкләр» (1913), «Назлы кияү», «Җилкуарлар» әсәрләре белән үзен драматург итеп таныта.
1918 елда К.Тинчурин «Сәйяр» труппасының җитәкчесе итеп билгеләнә. Гражданнар сугышы елларында Кызыл Армиянең сәяси идарәсе карамагындагы Унөченче труппаның баш режиссеры, 1920 елда Самара шәһәрендә ачылган театр студиясендә укытучы һәм баш режиссер, 1921 елда Оренбург шәһәрендә Г.Кариев исемендәге труппаның җитәкчесе вазыйфаларын башкара. 1922 елда Ташкентта Гыйльми Советның театр бүлегендә эшли. Аннары ул Казанга кайта. К.Тинчурин җитәкчелегендә 1922 елның 8 ноябрендә Казанда махсус бинада Татар дәүләт театры ачыла.
К.Тинчурин бу елларда журналист, актер һәм язучы буларак та иҗат активлыгын җәелдереп җибәрә. «Йосыф белән Зөләйха», «Сакла, шартламасын!» (1918), «Американ» (1923), «Җилкәнсезләр» (1926) әсәрләрен иҗат итеп, үзен зур комедия остасы итеп таныта. Егерменче елларның урталарында К.Тинчуринның иҗат эшчәнлегендә төп урынны музыкаль драмалар били һәм бу жанрда әдип зур уңышларга ирешә. К.Тинчурин белән С.Сәйдәшев кебек ике зур талантның бердәм иҗаты нәтиҗәсендә «Зәңгәр шәл», «Ил», «Кандыр буе», «Сүнгән йолдызлар» исемле әсәрләр һәм алар өчен махсус язылган җырлар – татар музыкасының җәүһәрләре туа.
К.Тинчурин – оста хикәяче дә. Аның 30 хикәясе һәм новеллалар тезмәсеннән торган «Мәрҗәннәр» исемле әсәре бар.
К.Тинчурин мәдәният тарихында үзенчәлекле режиссер буларак та билгеле. Пьесаларын ул үзе сәхнәгә куя, аларда үзе дә уйный, әсәрләренең фикерен тамашачыларга тәэсирле итеп җиткерә белә. К.Тинчурин сәләтле актер булып таныла, матур тавышлы, оста җырчы була.
К.Тинчурин – оста педагог та. Күп кенә яшь драматургларны театр әдәбиятына тарта, аларның әсәрләрен сәхнәгә куя. Татар артистларының бөтен бер буыны аның җитәкчелегендә иҗат мәктәбе үтә.
К.Тинчуринга 1926 елда Татарстанның атказанган артисты дигән исем бирелә. 1934 елда аны Язучылар берлегенә әгъза итеп кабул итәләр.
К.Тинчурин 1937 елның 17 сентябрендә кулга алына, 1938 елның 15 ноябрендә атып үтерелә. 1956 елда әдип тулысынча аклана, китаплары басыла, әсәрләре кат-кат сәхнәләрдә уйнала башлый. Г.Камал исемендәге ТДАТ һәр театр сезонын К.Тинчуринның «Зәңгәр шәл» мелодрамасы белән ачып җибәрә. 1988 елда Татар дәүләт драма һәм комедия театрына К.Тинчурин исеме бирелде.
Классик татарской драматургии, видный актер и режиссер Карим Галиевич Тинчурин родился 15 сентября 1887 года в деревне Белоозерка (Тараканово) Пензенской губернии в семье крестьянина. Получив начальное образование в медресе соседней деревни, в 1900 году он приезжает в Казань и поступает учиться в медресе «Мухаммадия». Здесь он учится 6 лет, занимается самообразованием. В 1906 году пишет свое первое произведение – комедию «Моназара» («Дискуссия»). В 1906 году, не окончив учебу, Карим покидает «Мухаммадию» вместе с группой недовольных внутренними распорядками в медресе шакирдов.
В 1910 году К.Тинчурин был принят актером в труппу «Сайяр» под руководством Г.Кариева. С этого времени он целиком посвящает себя сцене, становится одним из организаторов татарского театра. В этом большом и сложном деле ярко раскрывается его разносторонний талант. В театре он проявляет себя как артист, режиссер, драматург, теоретик и руководитель труппы. Заботясь о театральном репертуаре, К.Тинчурин пишет пьесы «Честный труд» (1910), «Роковой шаг» (1910-1912), «Первые и цветы» (1913) и др.
В 1918 году К.Тинчурин назначается руководителем труппы «Сайяр». В годы гражданской войны К.Тинчурин – главный режиссер 13-й труппы при Политуправлении Красной Армии; в 1920 году – преподаватель театральной студии и главный режиссер в Самаре; в 1921 году – руководитель Оренбургской театральной труппы им. Г.Кариева; в 1922 году работает в отделе театра Ученого Совета в Ташкенте. К.Тинчурин возвращается в Казань. 8 ноября 1922 года в Казани под руководством К.Тинчурина открывается Татарский государственный театр.
В эти годы К.Тинчурин активно развивает журналистскую, актерскую и творческую деятельность. Важнейшую часть творческого наследия драматурга составляют сатирические пьесы. Предметом особой гордости в числе его сатирических произведений являются «Юсуф-Зулейха», «Берегись, взорвется!», «Американец» и «Без ветрил».
С середины 1920-х годов в творческой деятельности К.Тинчурина основное место занимают музыкальные драмы, в жанре которых он достигает больших успехов. Песни, созданные С.Сайдашевым к драмам «Голубая шаль», «Родина», «На Кандре», «Казанское полотенце», являются жемчужинами татарской музыки.
К.Тинчурин – мастер рассказов. Ему принадлежит произведение «Кораллы», состоящее из 30 рассказов и новелл.
В истории национальной культуры К.Тинчурин известен как режиссер-новатор. Он сам ставит свои пьесы, сам в них играет. В сценических творениях всегда остается личностью, стремящейся к самовыражению в создаваемых образах. Он стремится выразить дух своего времени. На произведениях К.Тинчурина, на его режиссерской школе было воспитано не одно поколение татарских артистов.
В 1926 году К.Тинчурину присуждается почетное звание «Заслуженный артист Татарстана». В 1934 году его принимают в члены Союза писателей.
17 сентября 1937 года К.Тинчурин был арестован, 15 ноября 1938 года расстрелян. В 1956 году был реабилитирован. Были возобновлены постановки его пьес, издание его сочинений. Традиционно каждый свой театральный сезон ТГАТ им. Г.Камала открывает мелодрамой «Голубая шаль». В 1988 году Театру драмы и комедии присуждено имя К.Тинчурина.
Укырга тәкъдим итәбез:
Советуем прочитать:
Тинчурин К. Әсәрләр: 3 томда. Т.1–3. /К.Тинчурин; төз., сүз башы язучы, искәрмәләр һәм аңлатмалар әзерләүче Б.Гыйззәт. – Казан: Татар кит. нәшр., 1986–1987.
Т.1: Драмалар һәм комедияләр. – 511 б.
Т.2: Драмалар һәм комедияләр. – 544 б.
Т.З: Проза. Әдәбият-сәнгать турында мәкаләләр. – 512 б.
Тинчурин К. Сайланма драмалар һәм комедияләр: 2 томда. Т.1–2. /К.Тинчурин; төз., сүз башы һәм искәрмәләр авт. Б.Гыйззәт. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1969–1971.
Т.1. –542 б.
Т.2. – 579 б.
Тинчурин К. Сайланма әсәрләр /К.Тинчурин; кереш сүз авт. Р.Яруллина. – Казан: Хәтер, 2003. – 495 б.: портр. – (Мәктәп к-ханәсе; XVI).
Тинчурин К. Драмалар, комедияләр, хикәяләр /К.Тинчурин; төз. Ф.Бәширов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2007. – 345 б.
Тинчурин К. Голубая шаль: мелодрама в 5 д. /К.Тинчурин; пер. с татар. А.Бадюгиной; пер. песенных текстов Ю.Лопатина: (сувенир, изд.). – Казань: Татар. кн. изд-во, 1987. – 192 с.
Әдипләребез: биобиблиогр. белешмәлек: 2 томда: 2 том /[төз. Р.Н.Даутов, Р.Ф.Рахмани]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009. – 731 б. – Кәрим Тинчурин. – Б. 432-436.
Даутов Р.Н. Совет Татарстаны язучылары: биобиблиогр. белешмә /Р.Н.Даутов, Н.Б.Нуруллина. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 639 б. – Кәрим Тинчурин. – Б. 445-448.
Кәрим Тинчурин: тарихи-документаль, әдәби һәм биографик җыентык /төз. И.Һадиев, Р.Батулла. – Казан: Җыен, 2011. – 688 б. – («Шәхесләребез» сериясе).
Кәрим Тинчурин: истәлекләр, шигырьләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2003. – 159 б.
Кәрим Тинчурин һәм татар сәнгате: Бөтенроссия фәнни-гамәли конференциясе материаллары. – Казан, 2007. – 336 б.
Арсланов Г. Тылсым. Татар театры: режиссерлар һәм драматурглар /Г.Арсланов. – Казан: Мәгариф, 2008. – 287 б. – Драматург һәм режиссер. – Б. 58-63.
Даутов Р. Татар драматургиясе классигы /Р.Даутов //Мирас. – 2007. – № 9. – Б. 51-57.
Галиуллина М. Сүнмәс йолдыз балкышы /М.Галиуллина //Мәдәни җомга. – 2008. – 11 гыйнв. – Б.5.
Игламов Р. Выдающийся драматург: [монография] /Р.Игламов. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1987. – 112 с.
Традиции и новаторство в творчестве Карима Тинчурина /сост. Х.К.Махмутов; АН СССР. Казан. науч. центр. – Казань, 1990. – 150 с.
Литвин А.Л. Запрет на жизнь /А.Л.Литвин. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1993. – 224 с. – Дело Карима Тинчурина. – С. 138-151.
Багаутдинов Ф. По закону 1934 года /Ф.Багаутдинов. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1990. – 135 с. – Трагедия на сцене и в жизни. – С. 99-107.
Арсланов М.Г. Татарское режиссерское искусство (1956-1990) /М.Г.Арсланов. – Казань: Фикер, 2002. – 272 с. – М.Салимжанов – активный интерпретатор классического наследия К.Тинчурина. – С. 179-196.
19 сентябрь Нури Арсланов
19 сентября 1912 – 1991
Тууына 100 ел
100 лет со дня рождения
Шагыйрь, тәрҗемәче Нури Газиз улы Арсланов 1912 елның 19 сентябрендә Казакъстанның Петропавел (Кызылъяр) шәһәрендә эшче гаиләсендә туа. Күкчәтау шәһәрендә җидееллык татар мәктәбен тәмамлагач, Казанга килеп, 1928-1931 елларда сәнгать техникумының рәсем бүлегендә укый. Техникумны тәмамлагач Кукмара эшчеләр бистәсендә, аннары Урта Азия мәктәпләрендә рәсем-сызым укытучысы һәм Ерак Көнчыгыш шәһәрләрендә рәссам-бизәүче булып эшли.
1933 елның сентябреннән Нури Арсланов Казанда «Пионер» (хәзерге «Ялкын») журналында һәм «Яшь ленинчы» («Сабантуй») газетасы редакцияләрендә рәссам вазыйфаларын башкара. 1934-1936 елларда ул Совет Армиясе сафларында хезмәт итә. Н.Арсланов совет-фин һәм Бөек Ватан сугышында катнаша; Кызыл Йолдыз ордены һәм «Батырлык өчен» медале белән бүләкләнә.
Сугыштан соң Н.Арсланов ун елга якын «Совет Татарстаны» (хәзерге «Ватаным Татарстан») газетасы редакциясендә рәссам, 1964-1972 елларда «Казан утлары» журналында поэзия бүлеге мөдире булып эшли.
Әдәбиятка Н.Арсланов сугышның иң кызган чорында «Мәхәббәт» (1942) һәм «Рус кызы» (1943) поэмалары белән килеп керә. Аның поэма-легеңдалары, шигырь китаплары һәм илленче елларда яңгыраган җырлары популярлык яулый.
Аның шигырьләрендәге фикер тирәнлеге, эмоциональ тәэсир итү көче елдан-ел арта. Зур поэтик осталык белән язылган «Моңсар», «Горур Гайшә», «Романтика» һ.б. лирик-фәлсәфи поэмалары һәм бигрәк тә мәхәббәт лирикасы Н.Арслановны татар поэзиясенең иң алгы сафында барган шагыйрь итеп таныта.
Шагыйрьнең күп кенә шигырьләре композиторлар тарафыннан музыкага салынган.
Н.Арсланов тәрҗемә өлкәсендә дә нәтиҗәле эшли. Пушкин, Лермонтов, Байрон, Гëте, Беранже, Хәйям, Хафиз, Мәхтүмколый, Абай, Райнис, Гамзатов һәм башка шагыйрьләрнең әсәрләре аның тәрҗемәсендә татар телендә яңгырый. Аның үз әсәрләре дә рус, казакъ, каракалпак, украин, үзбәк телләренә тәрҗемә ителә.
Нури Арсланов – бай шигъри мирас калдырган шагыйрь. Үзе исән чагында аның утыздан артык китабы басылып чыга. 1985 елда «Иделем-илем» исемле китабы өчен ул Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була.
Н.Арсланов 1991 елның 14 апрелендә вафат була.
Поэт и переводчик Нури Газизович Арсланов родился 19 сентября 1912 года в городе Петропавловске (Кызылъяр) в Казахстане, в семье рабочего. После окончания семилетней татарской школы в Кокчетаве он приезжает в Казань и в 1928-1931 годах учится в отделении рисования художественного техникума. Завершив учебу, работает учителем черчения и рисования в рабочем поселке Кукмор, потом в школах Средней Азии и художником-оформителем на Дальнем Востоке.
В сентябре 1933 года он вновь возвращается в Казань и работает художником в журнале «Пионер каләме» (ныне «Ялкын»), затем в редакции газеты «Яшь ленинчы» («Сабантуй»). В 1934-1936 годах служит в рядах Советской Армии. Н.Арсланов участвует в советско-финской и Великой Отечественной войне; награждается орденом Красной Звезды и медалью «За отвагу».
После войны Н.Арсланов около десяти лет работает в редакции газеты «Совет Татарстаны» (сейчас «Ватаным Татарстан») художником, в 1964-1972 годах в журнале «Казан утлары» заведующим отделом поэзии.
Н.Арсланов пришел в литературу в тяжелую военную пору своими поэмами «Любовь» (1942) и «Русская девушка» (1943). Его поэмы-легенды, книги стихов и песни быстро завоевали широкую популярность.
Глубина мышления, сила эмоционального воздействия его стихов возрастали год от года. «Моңсар», «Гордая Гайша», «Романтика», другие лирико-философские поэмы и особенно любовная лирика – в авангарде татарской поэзии.
На многие стихи поэта написана музыка.
Н.Арсланов плодотворно работает и в области художественного перевода. Им на татарский язык переведены произведения Пушкина, Лермонтова, Байрона, Гëте, Беранже, Хайяма, Хафиза, Махтумкули, Абая, Райниса, Гамзатова и других поэтов.
Его произведения также переведены на русский, казахский, каракалпакский, украинский, узбекский языки.
Н.Арсланов – поэт, оставивший богатое поэтическое наследие. При его жизни выпущено более тридцати наименований книг. В 1985 году за книгу «Иделем-илем» ему присуждена Государственная премия Татарстана им. Г.Тукая.
Н.Арсланов умер 19 сентября 1991 года.
Укырга тәкъдим итәбез:
Советуем прочитать:
Арсланов Н. Иделем-илем: шигырьләр, поэмалар /Н.Арсланов. – Казан: Татар. кит.нәшр., 1982. – 384 б.
Арсланов Н. Сөмбелләрем: шигырьләр, балладалар, поэмалар /Н.Арсланов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1987. – 151 б.
Арсланов Н. Сайланма әсәрләр /Н.Арсланов; кереш сүз авт. Р.Әхмәтҗанов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1992. – 352 6.
Арсланов Н. Белые зори: стихи, поэмы /Н.Арсланов. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1982. – 96 с.
Әдипләребез: биобиблиогр. белешмәлек: 2 томда: 1 том /[төз. Р.Н.Даутов, Р.Ф.Рахмани]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009. – 751 б. – Нури Арсланов. – Б. 46-48.
Даутов Р.Н. Совет Татарстаны язучылары: биобиблиогр. белешмә /Р.Н.Даутов, Н.Б.Нуруллина. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 639 б. – Нури Арсланов. – Б. 16-18.
Гаташ Р. Шигърият, синең хакка!.. /Р.Гаташ. – Казан: Мәгариф, 2003. – 247 б. – Ватандар шагыйрь. – Б. 27-31.
Фәйзуллин Р. Сайланма әсәрләр: Т.4. Әдәби-публицистик мәкаләләр, иҗат портретлары, эссе-уйланулар. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1998. – 384 б. – Хикмәтле дә җыры, дәртле дә. – Б. 61.
Мәхмүдов Ә. Әмир иле: 3 нче кит.: әкиятләр, повестьтан өзек, хәрәкәттәге эстетика, тәнкыйть мәкаләләре. – Казан: Идел-Пресс, 2009. – 656 б. – Шигъриятнең кыю арсланы. – Б. 349-354.
Рәшит Ә. Арыслан йөрәкле Нури абый /Ә.Рәшит //Мәдәни җомга. – 2007. – 21 сент. – Б. 11.
Сафиуллин Ә. Олпат гәүдәле, олпат сүзле шагыйрь иде /Ә.Сафиуллин //Ватаным Татарстан. – 2002. – 22 окт.
Әгъләм М. Чын арыслан иде /М.Әгъләм //Татарстан яшьләре. – 2005. – 5 апр.
Хәбибуллин М. Хөрмәтле шагыйрь ядкаре /М.Хәбибуллин //Мәдәни җомга. – 2009. – 8 май. – Б. 13.
Вәлиев Н. Әдәби Алабуга /Н.Вәлиев, Р.Салихов. – Алабуга: АДПУ нәшр., 2005. – 400 б. – Нури Арсланов. – Б. 15-19.
Җәлилова Г. Йөрәк янсын көйрәп-көйрәп... /Г.Җәлилова //Шәһри Казан. – 2007. – 21 сент.
Вәли М. Иртәнге пароход: новелла: (яшьлеккә, гүзәллеккә гел гашыйк булып яшәгән мәшһүр Нури ага Арслановның якты истәлегенә) //Казан утлары. – 1997. – № 4. – Б. 120-132.
Гиниятуллина А. Писатели Советского Татарстана: биобиблиогр. справ. /А.Гиниятуллина. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1970. – 511 с. – Арсланов Нури Газизович. – С. 34-35.
Мустафин Р. Силуэты: литературные портреты писателей Татарстана /Р.Мустафин. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2006. – 351 с. – Прекрасна ты, душа поэта!. – С. 244-250.
Кожевникова Р. «Ставь, сердце, парус – надо плыть!» /Р.Кожевникова //Идель. – 2005. – № 4. – С. 32-63.
Мустафин Р. Аристократ духа /Р.Мустафин //Респ. Татарстан. – 2007. – 18 сент.
17 октябрь Гали Хуҗи
17 октября Гали Хузи
1912 – 1966
Тууына 100 ел
100 лет со дня рождения
Шагыйрь Гали Хуҗи улы Хуҗи (Хуҗиев) 1912 елның 17 октябрендә Татарстанның Апас районы Карамасар авылында крестьян гаиләсендә туа. Авылда җидееллык мәктәпне, аннары Казанда авыл хуҗалыгы институтының хәзерлек курсларын тәмамлагач, институтның төп курсына кабул ителә, ләкин авырып китүе сәбәпле, укуын ташларга мәҗбүр була. 1932-1941 елларда «Кызылармеец» газетасы редакциясендә әдәби хезмәткәр, «Яшь сталинчы» (хәзерге «Татарстан яшьләре») газетасы идарәсендә җаваплы секретарь һәм баш редактор урынбасары, 1941-1942 елларда комсомолның Татарстан өлкә комитетында пропаганда буенча секретарь вазифаларын башкара. 1937-1941 елларда, төп хезмәтеннән аерылмыйча, Казан дәүләт педагогия институтында укый.
1942 елда Г.Хуҗи үз теләге белән фронтка китә һәм сугышның ахырына кадәр Беренче Украина фронтында татар телендә чыккан «Ватан намусы өчен» исемле газетаның җаваплы секретаре булып хезмәт итә. Кызыл Йолдыз ордены һәм медальләр белән бүләкләнә.
Сугыштан соң шагыйрь журналистлык хезмәтен дәвам иттерә: башта «Кызыл Татарстан» (хәзерге «Ватаным Татарстан»), ә 1949 елдан 1954 елга кадәр «Яшь сталинчы» газетасының җаваплы секретаре булып эшли; 1954-1962 елларда Татарстан Язучылар берлеге каршындагы Яшь язучылар белән эшләү бюросына җитәкчелек итә. 1963 елдан профессионал язучы сыйфатында әдәби иҗат эше белән генә шөгыльләнә.
Г.Хуҗиның шигырьләре көндәлек матбугатта 1930 нчы елларның беренче яртысында күренә башлый. «Шатлык» дигән беренче шигырьләр җыентыгы 1936 елда басылып чыга. Шушы беренче китабында ук шагыйрьнең соңыннан бөтен иҗаты буенча сузылган төп тематикага нигез салына – кешенең патриотик хисләренә, тыныч тормыш һәм сугыштагы каһарманлыгына дан җырлау. Соңга таба автор шигырьләрдән катлаулы ситуацияләргә корылган күләмле, сюжетлы әсәрләр иҗат итүгә күчә – поэмалар яза башлый. Сугыш шартларында иҗат ителгән «Зоя Космодемьянская» (1942), «Россия» (1944), «Яу күрке» (1944), «Дуслык хикәясе» (1944), «Гражданин, солдат, шагыйрь» (Фатих Кәрим турында, 1945), сугыштан соң язылып, М.Җәлилгә багышланган «Яшь гомерләр ике килми», «Йөрәк кушканча», «Таш капчыкта» исемле өч шигъри повесть (гомуми исеме – «Кырыс хикәят», 1954-1963), «Туганнар», «Курск хатирәсе» һ.б. поэмаларын күрсәтергә мөмкин.
Утыз биш еллык иҗат дәверендә Г.Хуҗи дүрт дистәдән артык зур һәм кече күләмле поэма, баллада һәм шигъри цикллар иҗат итә, кырыкка якын китап бастырып чыгара.
Г.Хуҗи 1966 елның 13 октябрендә вафат була.
Поэт Гали Хузеевич Хузи (Хузеев) родился 17 октября 1912 года в деревне Карамасары Апастовского района Татарстана в семье крестьянина. После окончания сельской семилетней школы учится на подготовительных курсах Казанского сельскохозяйственного института, затем его принимают на основной курс, но по состоянию здоровья он оставляет учебу. В 1932-1941 годах Г.Хузи работает литературным сотрудником в редакции газеты «Кызылармеец», ответственным секретарем и заместителем главного редактора в правлении газеты «Яшь сталинчы» (ныне «Татарстан яшьләре»), в 1941-1942 годах исполняет обязанности секретаря по пропаганде в Татарском областном комитете комсомола. В 1937-1941 годах он без отрыва от работы учится в Казанском государственном педагогическом институте.
В 1942 году Г.Хузи добровольно уходит на фронт и до конца войны служит ответственным секретарем газеты «Ватан намусы өчен» («За честь Отечества»), которая выходит на татарском языке на Первом Украинском фронте. Его награждают орденом Красной Звезды и медалями.
После войны поэт продолжает журналистскую деятельность: сначала работает в газете «Кызыл Татарстан» (ныне «Ватаным Татарстан»), газете «Яшь сталинчы»; в 1954-1962 годах руководил бюро по работе с молодыми писателями при Союзе писателей Татарстана. С 1963 года занимается литературным творчеством на профессиональной основе.
Стихи Г.Хузи начинает публиковать в периодической печати в первой половине 1930-х годов. Первый сборник стихов «Шатлык» («Радость») вышел в 1936 году. Это издание заложило основы главной темы в творчестве поэта – прославление патриотических чувств человека, мирной жизни и подвига в сражениях. Позже автор создает объемные сюжетные произведения. Это поэмы, созданные в условиях войны: «Зоя Космодемьянская» (1942), «Россия» (1944), «Яу күрке» (1944), «Дуслык хикәясе» («Сказание о дружбе», 1944), «Гражданин, солдат, шагыйрь» («Гражданин, солдат, поэт», 1945), воссоздающий образ поэта-солдата Фатыха Карима. После войны была написана поэма «Кырыс хикәят» (1954-1963), посвященная Мусе Джалилю, состоящая из трех поэтических повестей, «Туганнар», «Курск хатирәсе» и многие др.
За тридцать пять лет творческой деятельности Г.Хузи создает более четырех десятков поэм, баллад и циклов стихов, издает около сорока книг.
Г.Хузи умер 13 октября 1966 года.
Укырга тәкъдим итәбез:
Советуем прочитать:
Хуҗи Г. Шигырьләр. Поэмалар /Г.Хуҗи; төз. Г.Хуҗиева; кереш сүз авт. Х.Хәйри. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1980. – 303 б.
Хуҗи Г. Таныш күзләр, таныш карашлар /Г.Хуҗи; кереш сүз авт. Г.Рамазанов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1991. – 208 б.
Хузи Г. Стихи. Поэмы /Г.Хузи; пер. с татар. М.Лисянского. – Казань: Таткнигоиздат, 1956. – 115 с.
Әдипләребез: биобиблиогр. белешмәлек: 2 томда: 2 том /[төз. Р.Н.Даутов, Р.Ф.Рахмани]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009. – 735 б. – Гали Хуҗи. – Б. 617-619.
Даутов Р.Н. Совет Татарстаны язучылары: биобиблиогр. белешмә /Р.Н.Даутов, Н.Б.Нуруллина. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 639 б. – Гали Хуҗи. – Б. 503-506.
Мәҗитов З. Сугышчан поэзия: Бөек Ватан сугышы елларында татар поэзиясе /З.Мәҗитов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1975. – 303 б. – Һәр шагыйрьнең үз тавышы. Гали Хуҗиев. – Б. 122-130.
Хәйри Х. Язучы һәм тормыш: (әдәбият теориясе, әдәби хәрәкәт мәсьәләләре) /Х.Хәйри. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1979. – 288 б. – Яшьлек һәм батырлык җырчысы. – Б. 271-277.
Гыйльманов Г. Заман сүз сорый: әдәби тәнкыйть мәкаләләре /Г.Гыйльманов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1991. – 208 б. – Һәр фаҗига – язмыш... – Б. 175-188.
Маликов Ә. Гашыйклар юлы: очерклар /Ә.Маликов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1978. – 144 б. – Узсын гомер сагынып сөйләрлек... – Б. 96-102.
Гәрәй Р. Җыры атлый безнең сафларда /Р.Гәрәй //Казан утлары. – 1982. – № 10. – Б. 177-179.
Даутов Р. Яшьлек җырчысы /Р.Даутов //Мирас. – 2002. – № 10. – Б. 44.
Фазлуллин И. «Кичкән чакта гомер урманнарын...» /И.Фазлуллин //Шәһри Казан. – 2009. – 13 февр.
Гиниятуллина А. Писатели Советского Татарстана: биобиблиогр. справ. /А.Гиниятуллина. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1970. – 511 с.
Франова М. Поэт, солдат и гражданин /М.Франова //Веч. Казань. – 1987. – 17 нояб.
^ 15 декабрь Газизә Сәмитова
15 декабря Газиза Самитова
1862 – 1929
Тууына 150 ел
150 лет со дня рождения
Шагыйрә Газизә Баһаветдин кызы Сәмитова 1862 елның 15 декабрендә Әстерхан губернасының Ташлыяр авылында сәүдәгәр гаиләсендә туа. Аның бабалары бу авылга элекке Казан губернасының Тәтеш якларыннан күчеп килеп урнашкан була.
Истәлекләргә караганда, Газизә яшьтән үк зирәклеге, үткенлеге белән аерылып тора, укырга-язарга өйрәнгәннән башлап, көндәлек дәфтәрләре булдыра. Шунда үзенең кичерешләрен, әйләнә-тирәсендә булган хәлләрне шигырьгә салып яисә чәчмә рәвештә язып бара.
Ул үскән Ташлыярда татарлар белән бергә рус һәм калмыклар да яшәгән. Шул сәбәпле, Газизә аларның телләрен үзләштерә. Соңрак ул гарәп һәм фарсы телләрен дә өйрәнә. Берничә тел белү һәм Шәрекъ классик поэзиясе белән якыннан танышу, шул елларда чыгып килгән татар мәгърифәтчелек әдәбиятын укып бару Газизәне үз вакытының укымышлы кешесе итә.
Г.Сәмитова бик яшьли, 14 яшендә, ягъни 1876 нчы елларда яза башлый. Шигырьләренең күп һәм мөһим өлеше XIX гасырда язылган. Аның иҗатының иң югары үсеш ноктасы 1894-1900 елларга туры килә.
Поэтик яктан Г.Сәмитова шигырьләренең төп нигез чыганагы – халык иҗаты. Аның күпчелек шигырьләре халык җырлары рухында иҗат ителгән, татар халык җырларының поэтик төзелешенә хас төп алымнардан иҗади файдаланып язылган.
Г.Сәмитованың сигез йөздән артыграк битне эченә алган, егермеләп дәфтәрдән торган кулъязмалары XX гасырның утызынчы елларында табыла. Хәзерге көндә ул кулъязмаларның төп нөсхәләре Көнчыгышны өйрәнү институтының Петербург бүлеге китапханәсендә саклана.
Г.Сәмитованың иҗат мирасы XIX йөз татар шигъриятенең үзенчәлекле сәхифәсен тәшкил итә.
Г.Сәмитова 1929 елда туган авылында вафат була.
Поэтесса Газиза Багаутдиновна Самитова родилась 15 декабря 1862 года в деревне Ташлыяр (Каменный Яр) Астраханской губернии в семье торговца. Еë дедушка переселился в эту деревню из Тетюшского уезда Казанской губернии.
Из воспоминаний известно, что Газиза в молодости была способной, бойкой девушкой. Овладев грамотой, она начала вести дневник, в котором отражала свои переживания, настроения, впечатления.
В деревне Ташлыяр, где она росла, жили татары, русские и калмыки, и Газиза с детства освоила языки этих народов. Позже она изучает арабский и персидский языки. Благодаря знанию нескольких языков она знакомится с классической поэзией Востока, читает татарскую просветительскую литературу тех лет, таким образом становится образованной женщиной своего времени.
С 14 лет Г.Самитова начинает писать стихи. Большинство ее произведений написано в XIX столетии. Апогей творчества Г.Самитовой проходится на 1894-1900 годы.
Основой поэтического творчества Г.Самитовой является фольклор. Многие еë стихи созданы в духе народных песен, творчески использованы основные элементы поэтического строя татарских народных песен.
В тридцатых годах XX века найдены рукописи произведений Г.Самитовой, состоящие из двадцати тетрадей и включающие более 800 листов. В настоящее время подлинники этих рукописей хранятся в библиотеке Петербургского отделения Института востоковедения.
Творческое наследие Г.Самитовой составляет своеобразную страницу татарской поэзии XIX века. Поэтесса, как и многие другие писатели, жила мыслями и настроениями эпохи. Еë лучшие стихи проникнуты идеями просвещения и гуманизма.
Г.Самитова скончалась в 1929 году в родной деревне.
Укырга тәкъдим итәбез:
Советуем прочитать:
Сәмитова Г. Сайланма әсәрләр /Г.Сәмитова. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1965. – 156 б. – Автор турында кереш сүз. – Б. 6-18.
Өмет йолдызлары: XIX йөз ахыры һәм XX йөз башы татар хатын-кыз язучылары әсәрләре /төз., кереш сүз һәм искәрмәләр авт. М.Гайнуллин. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1988. – 278 б. – Газизә Сәмитова. – Б. 18-39.
Самитова Г. Полно плакать, девушка…; Тоска; Напрасная жизнь; «Сон в глаза мои заглянет…»; «Я шестьдесят и шесть жила на свете…» /Г.Самитова; стихи; предисл. ред.; пер. с татар. Р.Кожевниковой //Идель. – 1992. – № 5/6. – С. 36-37. – Текст парал. татар., рус. яз.
Татар әдәбияты тарихы: 6 томда. Т.2: XIX йөз татар әдәбияты. – Казан: Татар. кит.нәшр., 1985. – 575 б. – Газизә Сәмитова. – Б. 412-414.
Гайнуллин М. Зур мираслы шагыйрә /М.Гайнуллин //Азат хатын. – 1983. – № 3. – Б. 9-10.
Закирҗанов Ә. Заман белән бергә: әдәби тәнкыйть мәкаләләре /Ә.Закирҗанов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2004. – 175 б. – «Йөрәк-бәгырьләрем өзелде...»: (XIX йөз шагыйрәсе Г.Сәмитова иҗатына бер караш). – Б. 125-138.
Закирҗанов Ә. «Йөрәк-бәгырьләрем өзелде» /Ә.Закирҗанов //Мирас. – 2006. – № 3. – Б. 32-40.
Җәүһәрова Ф. XIX йөз шагыйрәсе Газизә Сәмитова /Ф.Җәүһәрова //Аспекты гуманитарных исследований: материалы итоговой конф. Татар. гос. гуманит. ин-та за 1997 г. – Казань: Изд-во ТГГИ, 1998. – С. 23-27.
Рәхим Г. Газизә Сәмитова (1862-1929) /Г.Рәхим //Азат хатын. – 1988. – № 4. – Б. 19.
Гайнуллин М.Х. Татарская литература XIX века /М.Х.Гайнуллин. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1975. – 308 с. – Татарская поэтесса Г.Самитова. – С. 157-161.
Кожевникова Р. «На Идели камушек зеленый…» //Идель. – 1992. – № 7-8. – С. 92.
Гайнутдинов М. Поэзия женской души /М.Гайнутдинов //Сов. Татария. – 1982. – 26 дек.
15 декабрь Рәшит Нәҗметдинов
15 декабря Рашид Нежметдинов
1912 – 1974
Тууына 100 ел
100 лет со дня рождения
Күренекле шахматчы Рәшит Гыйбәт (Һибәтулла) улы Нәҗметдинов 1912 елның 15 декабрендә Актүбә шәһәрендә ярлы крестьян гаиләсендә туа. Әти-әнисеннән яшьли ятим кала. 1922 елда Рәшит Казанга килә һәм мәктәптә укый башлый. Ул шахмат ярышларында мәктәптә укыган чагында ук катнаша. 1927 елның кышында Рәшит беренче тапкыр призга лаек була, аннары Казан шәһәре чемпионы исемен яулый.
Казан педагогия институтының физика-математика факультетында укыганда (аны 1940 елда тәмамлый), ул шахмат корифейларының иҗатын тирәннән өйрәнә, күптөрле стратегик һәм тактик алымнарны үзләштерә, тиздән шахмат буенча спорт мастерлыгына кандидат була.
Бөек Ватан сугышы елларында Р.Нәҗметдинов Армия сафларында хезмәт итә.
Сугыш беткәннән соң Р. Нәҗметдинов яңадан шахматчылар сафында. Ул СССР беренчелегендә бик күп ярышларда, уннарча зур халыкара турнирларда катнаша. Р.Һ.Нәҗметдинов – биш тапкыр РСФСР чемпионы (1950, 1951, 1953, 1957, 1958 елларда). Бу шахматта рекорд, һәм аны берәүнең дә кабатлаганы юк. РСФСР чемпионатында 5 мәртәбә икенче урынны ала. СССР чемпионатының финал өлешендә 5 тапкыр, ярымфиналда 9 тапкыр уйный. Халыкара биш турнирдан призлар белән кайта. Дөньяның биш чемпионы белән уйнау бәхетенә ирешә. 1950 елда аңа шахмат буенча СССРның спорт мастеры, 1954 елда Халыкара мастер исеме бирелә.
1948 елдан башлап Р.Нәҗметдинов – РСФСРның җыелма командасы тренеры. Аның җитәкчелегендә бу коллектив СССР беренчелегенә ярышларда һәм Спартакиадаларда җиңеп чыга. 1962 елда аңа СССРның атказанган тренеры дигән исем бирелә. Шахмат уены осталыгына өйрәтеп, Р.Нәҗметдинов бер үк вакытта шахмат мәктәбе казанышларын, бу халык уенының матурлыгын пропагандалаучы да. Ул илебез шәһәрләрендә һәм авылларында, чит илләрдә шахмат теориясе буенча лекцияләр һәм шахматта күп тактада бер үк вакытта уйнау сеанслары белән чыгыш ясый.
Р.Нәҗметдинов тарафыннан татар телендә язылган шахмат дәреслеге, мастерның сайланма партияләре кертелгән китап та зур популярлык казана.
Р.Һ.Нәҗметдинов 1974 елның 4 июнендә вафат була.
Выдающийся шахматист Рашид Гибятович Нежметдинов родился 15 декабря 1912 года в городе Актюбинске в бедной крестьянской семье. В раннем детстве лишился родителей. В 1922 году Рашид приезжает в Казань, начинает учится в школе.
Р.Нежметдинов начал участвовать в соревнованиях еще школьником. Зимой 1927 года в первом городском чемпионате пионеров завоевал первое место, вскоре – звание чемпиона в городе Казани.
В годы учебы на физико-математическом факультете Казанского педагогического института, который закончил в 1940 году, Р.Нежметдинов изучает работы шахматных корифеев, овладевает многими тактическими приемами, завоевывает звание кандидата в мастера спорта СССР.
В годы Великой Отечественной войны Р.Нежметдинов служит в рядах Советской Армии.
После войны Р.Нежметдинов включается в новый цикл борьбы за шахматную корону России. Он – участник многих первенств СССР, десятка крупных международных турниров. Рашид Гибятович добивается больших спортивных успехов. 5 раз он удостаивается звания чемпиона РСФСР (1950, 1951, 1953, 1957, 1958 годы. Этот рекорд никем не побит), ещё 5 раз – второго призера чемпионатов России, он участник 5 финалов и 9 полуфиналов пер-венства СССР, призер 5 международных турниров, играет с пятью чемпионами мира. В 1950 году Р.Нежметдинов завоевывает звание мастера спорта СССР по шахматам, в 1954 году удостоен звания международного мастера.
С 1948 года Р.Г.Нежметдинов – тренер сборной РСФСР по шахматам. Под его руководством сборная неоднократно становилась победителем первенств и Спартакиад СССР. В 1962 году Р.Г.Нежметдинову было присвоено почетное звание заслуженного тренера СССР.
Обучая искусству шахматной игры, Р.Г.Нежметдинов пропагандирует достижения шахматной школы. Он выступает с лекциями и сеансами одновременной игры во многих городах и селах нашей республики, страны и за рубежом.
Большой популярностью пользуются учебник по шахматам, написанный Р.Г.Нежметдиновым на татарском языке, а также книга с избранными партиями признанного мастера.
Р.Г.Нежметдинов умер 4 июня 1974 года.
Укырга тәкъдим итәбез:
Советуем прочитаь:
Нәҗметдинов Р. Шахмат уены: башлап өйрәнүчеләр өчен /Р.Нәҗметдинов; ред. Г.Кашшаф. – Казан: Татгосиздат, 1953. – 144 б.
Нәҗметдинов Р. Сайланма партияләр /Р.Нәҗметдинов; кереш сүз язучы Г.Кашшаф. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1962. – 204 б.
Нәҗметдинов Р. Шахмат уены /Р.Нәҗметдинов; кереш сүз авт. Р.Ф.Кильматов. – 2-нче басма. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1982. – 160 б.
Нежметдинов Р. Избранные партии /Р.Нежметдинов; предисл. М.Юдовича. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1960. – 188 с.
Нежметдинов Р. Избранные партии /Р.Нежметдинов; под ред. В.Волошина; предисл. М.Таля. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1978. – 200 с.
Нежметдинов Р. Шахматы /Р.Нежметдинов; пер. с татар. и предисл. Р.Ф.Кильматова. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1985. – 208 с.
Килмәтов Р. Беренче шахматчыбыз: Рәшит Нәҗметдиновның тууына 70 ел /Р.Килмәтов //Казан утлары. – 1982. – № 12. – Б. 176-179.
Гәрәев М. Рәшит Нәҗметдинов Михаил Тальны дөнья чемпионы итте /М.Гәрәев //Татарстан. – 2001. – № 4. – Б. 60-63.
Хуҗин М. Солтанатлы каһарман: кыйсса /М.Хуҗин //Татарстан хәб. – 1992. –24, 25 нояб.; 1, 2, 3, 5, 8 дек.
Галимов Ш. Акыл уены могҗизачысы /Ш.Галимов //Соц. Татарстан. – 1987. – 15, 17, 19, 20 дек.
Шәрипов В. Татарның шахмат даһие /В.Шәрипов //Татарстан. – 2007. – № 12. – Б. 43-45.
Белокопытов В.И. Рашид Нежметдинов: очерк жизни и творчества. /В.И.Белокопытов. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1983. – 160 с.
Дамский Я.В. Рашид Нежметдинов /Я.В.Дамский. – М.: Физкультура и спорт, 1987. – 176 с.: ил.
Кильматов Р. Казань шахматная /Р.Кильматов. – Казань: Татар.кн. изд-во, 1988. – 176 с. – Творчество ведущих шахматистов Казани: Р.Г.Нежметдинов. –С. 99-117.
Мухтаров К. Бессмертные партии Рашида Нежметдинова /К.Мухтаров //Гасырлар авазы = Эхо веков. – 2002. – № 1/2. – С. 207-215.
Иванова В. Рыцарь «царицы игр» /В.Иванова //Казань. – 2005. – № 3. – С. 70-71.
Шарипов В. Гроссмейстер шахматной красоты /В.Шарипов //Татарстан. – 2007. – № 12. – С. 45-47.
Файнберг А. Рыцарь в шахматах и в жизни /А.Файнберг //Татарстан. – 1993. – № 9. – С. 85-90.
Гений атаки //Идель. – 1998. – № 7. – С. 54-55.
Дамский Я. Рашид Нежметдинов /Я.Дамский //Сов.Татария. – 1986. – 24-28 сент.; 1, 2 окт.
22 декабрь Мостафа Ногман
22 декабря Мустафа Нугман
1912 – 1976
Тууына100 ел
100 лет со дня рождения
Шагыйрь һәм тел галиме Мостафа Ногман улы Ногман (Ногманов) 1912 елның 22 декабрендә Казан губернасы Царевококшайск (Чар) өязе (хәзерге Татарстан Республикасының Арча районы) Кызыл Яр авылында урта хәлле крестьян гаиләсендә туа. 1931 елда Казан педагогия техникумын тәмамлый, аннан соң берничә ел Татарстан һәм Таҗикстан мәктәпләрендә укытучы, 1935-1937 елларда Дүшәмбе шәһәрендә Хәрби трибуналда секретарь вазифаларын башкара. 1937-1941 елларда шушы шәһәрнең педагогия институтында укый, Бөек Ватан сугышы елларында юстиция өлкән лейтенанты сыйфатында Совет Армиясендә хезмәт итә.
Сугыш беткәч, М.Ногман Казанга кайта һәм «Пионерская правда» газетасының Татарстандагы үз хәбәрчесе булып эшли. 1947-1951 елларда Мәскәүдә Көнчыгышны өйрәнү институтында укый, аны фарсы, төрек телләре белгечлеге буенча тәмамлагач, 1953-1957 елларда СССР Фәннәр академиясенең Казан филиалы Тел әдәбият һәм тарих институтында татар теле буенча аспирантурада укый. 1964 елда «XVII-XVIII йөзләрдәге русча-татарча кулъязма сүзлекләр» дигән темага диссертация яклый.
1957-1959 елларда М.Ногман Казан дәүләт университетының фәнни китапханәсендә борынгы Шәрык кулъязмаларын барлау-тикшерү, аларның тасвирламаларын төзү буенча гыйльми эш алып бара. 1960-1976 елларда ул Казан дәүләт университетының тарих-филология факультеты студентларына фарсы һәм борынгы татар теле укыта.
Педагоглык хезмәте һәм тел белеме өлкәсендә әһәмиятле гыйльми тикшеренүләр алып бару белән бергә, М.Ногман үзен татар поэзиясендә үзенчәлекле эз калдырган шагыйрьләрнең берсе итеп таныта. Аның беренче шигырьләре Бөек Ватан сугышы чорында языла, 1944 елда «Давыллы еллар лирикасы» җыентыгы басылып чыга. Сугыштан соңгы елларда лирик һәм публицистик шигырьләр, укучыларны патриотик тәрбияләү йөзеннән язылган поэмалар иҗат итә.
М.Ногманга шагыйрь буларак танылуны аның җырлары алып килә. Шагыйрьнең җиде дистәгә якын шигъри әсәре профессиональ һәм үзешчән композиторлар тарафыннан музыкага салына. Җырларның күп өлеше күренекле композитор Р.Яхин белән иҗади дуслыкта туа.
М.Ногман – поэтик тәрҗемә өлкәсендә дә нәтиҗәле эшләгән шагыйрь. Ул төрек шагыйре Н.Хикмәтнең шигырьләрен тәрҗемә итеп, китап итеп бастырып чыгара. Шулай ук Рудакый, Г.Хәйям шигырьләрен дә фарсычадан тәрҗемә итә. Үзбәк язучысы А.Кадыйриның «Үткән көннәр» романын да татар укучысы яратып кабул итә.
М.Ногман 1976 елның 4 сентябрендә Казанда вафат була.
Поэт и языковед Мустафа Нугманович Нугман (Нугманов) родился 22 декабря 1912 года в деревне Кзыл Яр Царевококшайского уезда Казанской губернии (ныне Арский район Республики Татарстан) в семье крестьянина. В 1931 году, закончив Казанский педагогический техникум, он несколько лет работает учителем в школах Татарстана и Таджикистана; в 1935-1937 годах – секретарем военного трибунала города Душанбе. В 1937-1941 годах М.Нугман учится в Душанбинском педагогическом институте. Во время Великой Отечественной войны служит в армии старшим лейтенантом юстиции.
После войны М.Нугман возвращается в Казань и работает собственным корреспондентом газеты «Пионерская правда» по Татарстану. В 1947-1951 годах учится в Московском институте востоковедения, где изучает персидский и турецкий языки. В 1953-1957 годах учится в аспирантуре Института языка, литературы и истории Казанского филиала Академии наук СССР. В 1964 году защищает кандидатскую диссертацию на тему «Рукописные русско-татарские словари XVII-XVIII вв.укописные русские - татарские ацию на темуарскому языку в Институте языка, литературы и истории КАзанского старшим лейтенантом ».
С 1957 года М.Нугман ведет научно-исследовательскую работу, составляет описания древних восточных рукописей в Научной библиотеке Казанского государственного университета. В 1960-1976 годах преподает персидский и старотатарский языки студентам историко-филологического факультета Казанского государственного университета.
Кроме педагогической деятельности и лингвистических трудов, М.Нугман проявил себя поэтом, оставив своеобразный след в татарской поэзии. Свои первые стихи он пишет в годы Великой Отечественной войны; в 1944 году опубликован первый сборник стихов «Давыллы еллар лирикасы» («Лирика военных лет»). В послевоенные годы он создает свои лирические и публицистические стихи, поэмы, воспитывающие читателей в патриотическом духе.
Особое признание и популярность как поэту М.Нугману приносят его песни. Около семидесяти поэтических произведений поэта положены на музыку профессиональными и самодеятельными композиторами Татарстана. Свои лучшие песни и романсы он написал совместно с видным композитором Р.Яхиным.
Литературное творчество М.Нугмана успешно развивается и в области художественного перевода. Он переводит с оригинала на татарский язык стихи турецкого поэта Н.Хикмета, с персидского Рудаки, О.Хайяма, роман «Минувшие дни» узбекского писателя А.Кадыри.
М.Нугман умер 4 сентября 1976 года в Казани.
Укырга тәкъдим итәбез:
Советуем прочитать:
Ногман М. Иртәнге җырлар: җырлар, шигырьләр, поэмалар /М.Ногман; [З.Мәҗитов кереш сүзе белән]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1973. – 183 б.
Ногман М. Акчарлаклар оча Иделдә: җырлар, шигырьләр, поэмалар /М.Ногман. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1982. – 192 б.
Ногман М. XVII-XVIII йөзләрдә русча-татарча сүзлекләр /М.Ногман. – Казан: Казан дәүләт ун-ты, 1969. – 112 б.
Нугман М. Грозовое лето: поэма /М.Нугман; пер. с татар. – 3-е изд. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1977. – 64 с.
Әдипләребез: биобиблиогр. белешмәлек: 2 томда: 2 том /[төз. Р.Н.Даутов, Р.Ф.Рахмани]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009. – 735 б. – Мостафа Ногман. – Б. 210-211.
Даутов Р.Н. Совет Татарстаны язучылары: биобиблиогр. белешмә /Р.Н.Даутов, Н.Б.Нуруллина. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 639 б. – Мостафа Ногман. – Б. 347-349.
Хисамов Н. Ул безнең күңелләрдә /Н.Хисамов //Шәһри Казан. – 1992. – 26 дек.
Миңнуллин К. Сагыну хисләре /К.Миңнуллин //Шәһри Казан. – 1992. – 25 дек.
Бакиров Ә. Ике җан уртаклыгы /Ә.Бакиров //Татарстан хәбәрләре. – 1992. – 10 окт.
Бәйрәмова Г. Мәхәббәтнең гомере чикләнмәгән /Г.Бәйрәмова //Казан утлары. – 2002. – № 12. – Б. 180.
Мөслимова Ф. Киек казлар китә җылы якка /Ф.Мөслимова //Шәһри Казан. – 2009. – 4 сент.
Мәҗитов З. Җырларында яши /З.Мәҗитов //Ватаным Татарстан. – 1993. – 29 гыйнв.
Габтукаев Р. Ул яши хәтердә, җырларда /Р.Габтукаев //Шәһри Казан. – 1997. – 3 окт.
Мәдияров Н. Күңелләрдә ул җыр булып яши /Н.Мәдияров //Шәһри Казан. – 1998. – 16 гыйнв.
Мәдияров Н. Җыр булып яши /Н.Мәдияров //Аргамак. – 1997. – № 12. – Б. 16-18.
Гиниятуллина А. Писатели Советского Татарстана: биобиблиогр. справ. /А.Гиниятуллина. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1970. – 511 с. – Мустафа Нугман. – С. 323-324.
Казанская лингвистическая школа: Кн. 1: Казанская тюркская лингвистическая школа /сост. М.З.Закиев. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2008. – 424 с. – Нугманов Мустафа Нугманович. – С. 387.
Рәссамнар, язучылар, композиторлар
турында түбәндәге белешмәләрдән
укырга тәкъдим итәбез:
О художниках, писателях, композиторах
советуем прочитать в следующих
справочниках:
Татар энциклопедия сүзлеге. – Казан: ТР ФАнең Татар энцикл. ин-ты, 2002. – 830 б.: ил.
Татар энциклопедиясе: 6 томда. – Казан: ТР ФАнең Татар энцикл. ин-ты, 2008.
Т.1: А-В. – 720 б. Т.2: Г-Й. – 656 б.
Татарский энциклопедический словарь /гл. ред. М.Х.Хасанов. – Казань: Ин-т Татар. энцикл. АН РТ, 1999. – 703 с.: ил.
Татарская энциклопедия: в 6 т. /гл. ред. М.Х.Хасанов.; отв. ред. Г.С.Сабирзянов. – Казань: Ин-т Татар. энцикл. АН РТ, 2005.
Т.1: А-В. – 672 с. Т.3: К-Л. – 664 с. Т.5: Р-Т. – 736 с.
Т.2: Г-Й. – 656 с. Т.4: М-П. – 768 с.
Даутов Р.Н. Балачак әдипләре: биобиблиогр. белешмәлек = Писатели нашего детства: биобиблиогр. справочник. – Казан: Мәгариф, 2002.
Беренче китап = Первая книга. – 2002. – 223 б.
Икенче китап = Вторая книга. – 2004. – 286 б.
Өченче китап = Третья книга. – 2005. – 335 б.
Дүртенче китап = Четвертая книга. – 2008. – 255 б.
Даутов Р.Н. Совет Татарстаны язучылары: биобиблиогр. белешмә /Р.Н.Даутов, Н.Б.Нуруллина. – Казан: Татар. китап нәшр., 1986. – 639 б.
Гиниятуллина А. Писатели Советского Татарстана: биобиблиогр. справочник. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1970. – 512 с.
Червонная С.М. Художники Советской Татарии: (мастера изобразит. искусства Союза художников ТАССР). – Казань: Татар. кн. изд-во, 1984. – 464 с.: ил.
Союз художников Татарстана, региональное отделение ВТОО «Союз художников России»: живопись, графика, скульптура, декоративно-прикладное искусство, искусствоведение, монументальное искусство /авт.-сост. М.Кузнецов. – Казань: [б.и.], [2008?]. – 363 с.
Совет Татарстаны композиторлары. – Казан: Татар. китап нәшр., 1957. – 144 б.
Композиторы и музыковеды Советского Татарстана. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1986. – 203 с.
^ Исемнәр күрсәткече
Именной указатель
Абдрахманов М.
Абдуллин Ф.
Абдуллов У.
Абульмамбетов Р.
Абзгильдин А.
Агафонов Н.
Агиев Ф.
Агишева М.
Адиль А.
Адылов Н.
Акберова Ф.
Алеева А.
Алкин Ш.
Амиров К.
Апанаев Г.
Аристов В.
Арсланов Л.
Арсланов Н.
Архипов (Федоров) А.
Ахмадуллин А.
Ахмеров Ш.
Ахмаров Ч.
Ахметзянова С.
Багманов И.
Бадыги Х.
Барышева Д.
Баязитова Ф.
Безус Р.
Белостоцкий Ю.
Беляев Н.
Бикчантаев Ф.
Благов Ю.А.
Брюно И.И.
Булатов Ф.
Бусова Э.
Валеев Рамзи
Валеева З.
Валеева М.
Валеева-Сулейманова Г.
Валиди Дж.
Вали Р.
Валиев К.
Валиуллин Р.
Васильев К.
Вергазов А.
Веретенников В.
Винецкий Я.
Габдрахманов Б.
Гайнутдинов Х.
Гайнетдинова Д.
Гайнуллин Н.
Галеев Ф.
Галимова А.
Ганиев А.
Гельмс Э.
Гильманов К.
Гильфан С.
Гимранова Д.
Гончаренко О.
Горбанев Н.
Губайдуллин А.
Губайдуллин Г.
Губайдуллин С.
Губайдуллина М.
Губайдуллина Р.
Гусманов Р.
Гультяева С.
Джураева Н.
Дунаев Н.
Дьяконов С.
Ежков В.
Еникеев Р.
Ерикей А.
Ершов Н.
Жиганов Н.
Зайдуллин Р.
Закиев Р.
Закиров И.
Закиров М.
Залял В.
Замалетдинова Й.
Заманов Х.
Зарецкий М.
Зарипов Р.
Зарипова Н.
Зарифуллин Ф.
Зверев Л.
Зинин Н.
Зиннуров Н.
Зиятдинов Ф.
Зулькарнай Л.
Ибрагимов Г.
Ибрагимов Х.
Ибрагимова С.
Идриси М.
Ильин А.
Ильская Ф.
Ильясов Д.
Ильясов Р.
Илялова И.
Индюхов Н.
Казем-Бек М.
Калашников А.
Камалова Г.
Каменев Г.
Карамиев Р.
Каргалый А.
Карим Х.
Катанов Н.
Кашапов Г.
Каштанов Н.
Кешнер В.
Кильдибекова М.
Кирпонос М.
Кошкин А.
Кротов П.
Кул Гали
Латыпов Г.
Лихачев А.
Лобачевский Н.
Любовский Л.
Мазитов И.
Макарова Т.
Мангушев А.
Мингазова А.
Мингалим Р.
Минуллина А.
Миннуллина Л.
Мирза М.
Михайлова С.
Модестов В.
Музафаров М.
Мустафин К.
Мухаметдинов Р.
Мухамметшин Г.
Мухарямов М.
Надиев Н.
Насибуллин З.
Насыри Х.
Насыров Р.
Нежметдинов Р.
Никитин И.
Новицкий А.
Нугман М.
Нурмухаметов Р.
Пискарев В.
Прокопьев А.
Просвирнин М.
Радзиевская С.
Радимов П.
Радлов В.
Рамазанов Ш.
Рахим Г.
Рахимуллин И.
Рахман Р.
Родионов В.
Рорлих А.
Рудаков А.
Рыжов М.
Рычков П.
Рябов А.
Сабиров К.С.
Сабиров М.
Сагеев С.
Сагдатшин К.
Садыков Р.
Сайфуллин Г.
Салимзянов Р.
Саляхов Б.Н.
Самитова Г.
Саттар Р.
Саттаров Г.
Саттаров У.
Сверигин Р.
Сергеев В.
Сибгатуллин К.
Синяева (Халитова) А.
Сирматов И.
Скоморохов С.
Славутская (Романова) С.
Столяров Н.
Султан-Галиев М.
Султанов З.
Сыртланова М.
Тарханов Б.
Терегулов И.
Тинчурин К.
Тимбикова К.
Туйкин Ф.
Урманче Б.
Устюжанин Е.
Файзи Дж.
Фахрутдинов Р.
Фигнер В.
Фидаи Ш.
Френ Х.
Хайбуллин И.
Хайруллина М.
Халимов А.
Халитов Р.
Хальфин С.
Хамидуллин Л.
Харисов В.
Хасанов А.
Хасанова А.
Хасьянова Ф.
Хисамов А.
Хисамов Н.
Хисматов А.
Хисматуллина З.
Хрулев В.
Хузи Г.
Хузиахметов А.Н.
Хусаинов А.
Чабдаров Ш.
Чанышев Я.
Чеботарев К.
Чекин Б.
Чурагулов Р.
Шаймиев М.Ш.
Шакулова С.
Шамил К.
Шамильский Ш.
Шамин А.
Шафиков Я.
Шелкова Н.
Шишкин И.И.
Ямалиева (Гайнетдинова) Г.
Ямашев Х.
Ярмаки З.
^ Учреждениеләр һәм оешмалар атамалары күрсәткече
Указатель названий учреждений и организаций
АО «Волком»
АО «Кварт»
АО «Красный Восток»
«Аромат» (ОАО)
Всемирный конгресс татар
Всетатарская национальная ассоциация «Магариф»
Государственный ансамбль песни и танца Республики Татарстан
«Елховнефть» (нефтепромысловое управление )
Зеленодольск (город)
«Казан утлары» (журнал)
Казанская духовная академия
Казанская кожгалантерейная фабрика (ныне – Кожгалантерейная фирма)
Казанский авиационный техникум
Казанский аграрный университет
Казанский государственный театр юного зрителя
Казанский кооперативный техникум
Казанский молочный комбинат
Казанский технический университет им. А.Н.Туполева
Казанский электротехникум связи
«Мухаммадия» (медресе)
«Свияга» (Татарское производственное объединение )
Татарская государственная филармония им. Г.Тукая
«Теплоконтроль» (ПО)
«Хитон»
Чистопольский часовой завод
^
Кыскартылмалар исемлеге
Список сокращений
АҖ Акционерлык җәмгыяте
ААҖ Ачык Акционерлык җәмгыяте
АН Академия наук
АО Акционерное общество
им. имени
КПСС Коммунистическая партия Советского Союза
ОАО Открытое акционерное общество
ПО Производственное объединение
РТ Республика Татарстан
РФ Российская Федерация
РСФСР Россия Социалистик Федератив Совет Республикасы
Российская Социалистическая Федеративная Советская
Республика
см. смотри
СССР Союз Советских Социалистических Республик
ССР Советская Социалистическая Республика
ТАССР Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы
Татарская Автономная Советская Социалистическая
Республика
ТССР Татарстан Совет Социалистик Республикасы
Татарская Советская Социалистическая Республика
ТР Татарстан Республикасы
^ ЭЧТӘЛЕК
СОДЕРЖАНИЕ
Кереш сүз……………………………………………………
Введение………………………………………………………
Истәлекле даталар һәм вакыйгалар…………………………
Памятные даты и события…………………………………
2012 елның көннәре һәм айлары төгәл
билгеләнмәгән юбилей даталары….………………………
Юбилейные даты 2012 года с неустановленным
числом и месяцем……………………………………………
Якташларыбыз – Советлар Союзы
Геройларының – 2012 елдагы юбилейлары……………………
Юбилеи Героев Советского Союза –
наших земляков – в 2012 году………………………………
Минтимер Шәрип улы Шәймиев
Минтимер Шарипович Шаймиев.…………………………
Зыя Ярмәки
Зия Ярмаки.....................……………………………………
Леонид Любовский...............................................................
Ян Винецкий........……………………………………………
Галимҗан Ибраһимов
Галимджан Ибрагимов....……………………………………
Равил Фәхретдинов
Равиль Фахрутдинов…………………………………………
Вадим Кешнер.................……………………………………
Чыңгыз Әхмәров
Чингиз Ахмаров..……………………………………………
Николай Федорович Катанов..........…………………….....
Фазыл Туйкин………………………………………….........
Мәгубә Сыртланова
Магуба Сыртланова................................................………..
Сара Шакулова....................................................................
Эрнст Брунович Гельмс.........................................................
Николай Николаевич Зинин...………………………………
Кәрим Тинчурин
Карим Тинчурин..……………………………………………
Нури Арсланов………………………………………………
Гали Хуҗи
Гали Хузи.............……………………………………………
Газизә Сәмитова
Газиза Самитова......................................................................
Рәшит Нәҗметдинов
Рашид Нежметдинов…………………………………………
Мостафа Ногман
Мустафа Нугман..…………………………………..................
Рәссамнар, язучылар, композиторлар турында белешмәләр
Справочники о художниках, писателях, композиторах………………
Исемнәр күрсәткече
Именной указатель………………………………………………………
Учреждениеләр һәм оешмалар атамалары күрсәткече
Указатель названий учреждений и организаций…………………….
^
Кыскартылмалар исемлеге
Список сокращений........................................................................
ТАТАРСТАН:
КАЛЕНДАРЬ ЗНАМЕНАТЕЛЬНЫХ
И ПАМЯТНЫХ ДАТ. 2012
На татарском и русском языках
Компьютерда җыю Г.З.Закирова
Компьютерда битләргә салу И.И.Габидуллин
Техник мөхәррире Х.Ш.Вәлитов
Тышлык рәссамы И.М.Хөснимәрданов
Басарга кул куелды 25.11.2011. Форматы 1/16.
Тиражы 200 данә. Заказ № 287.
Татарстан Республикасы Милли китапханәсе
«Милли китап» нәшрияты
420011, Казан шәһәре, Кремль ур., 33
Подписано в печать 25.11.2011. Формат 1/16.
Тираж 200 экз. Заказ № 287.
Национальная библиотека Республики Татарстан
Издательство «Милли китап»
420011, г.Казань, ул. Кремлевская, 33
Татарстан Республикасы Милли китапханәсенең
күбәйтү техникасы бүлекчәсендә басылды.
420111, Казан шәһәре, Кремль ур., 33
Отпечатано в секторе множительной техники
Национальной библиотеки Республики Татарстан.
420111. г. Казань, ул. Кремлевская, 33