А. С. Железняков (Россия, ив ран, г. Москва)

Вид материала

Документы

Содержание Задачи по экологии, выдвинутые Магистр Ю.Эрдэнэчимэг Их Юан ба бээжин Их хааны тoрх байдлын тухай Их Могул ба Дели

Подобный материал:

• Институт Математического Моделирования ран, Москва, Россия, e-mail: zmitrenko@imamod, 11.3kb.
• Пленарные доклады, 942.76kb.
• Академик ран и рамн, профессор, директор нии ко ронц им. Н. Н. Блохина рамн, г. Москва,, 126.09kb.
• Л. Т. Васильева 1, Д. О. Дунников 2, В. И. Мика 1 Московский энергетический институт, 133.09kb.
• Проводит XIV международная научная конференция, посвященная памяти генерального конструктора, 1295.48kb.
• Аннотации статей журнала "Химическое и нефтегазовое машиностроение" за 2009, 1058.91kb.
• Атман трансперсональный взгляд на человеческое развитие Издательство act издательство, 4520.68kb.
• Акаев А. А., иностранный член ран, г. Москва, Пантин В. И., Институт мировой экономики, 55.74kb.
• Vii международная научно-практическая конференция «тяжелые металлы и радионуклиды, 85.45kb.
• Vii международная научно-практическая конференция «тяжелые металлы и радионуклиды, 89.47kb.

Литература

1. 12-летний звериный цикл. Каждый год носит название зверя // Нууц товчоо, УБ., 1957-С. 72.
   
2. Болдбаатар Ж., Лундаажанцан Д. Монгол улсын тyр эрх зyйн тyyхэн уламжлал.- УБ.,1997.
   
3. Нууцтовчоо.- УБ, 1957.- С. 174-175.
   
4. Владимирцов Б.Я. Чингисхан. Улан-Удэ, 1995. С. 47.
   
5. Монгол Улсын yндсэн Хууль.- УБ., 1992.- С. 16.
   
6. Шайо А. Самоограничение власти.- 1998.- С. 109.
   
7. Нууцтовчоо.- УБ,1957.
   
8. Улимжиев Д.Б., Ням-Осор Н. О великой Ясе (Их засаг) Чингисхана. Улан-удэ, 1999.- С. 31.
   
9. "Путешествие Марко Поло.-1902.- С. 91.
   
10. "Сайшаал. Чингис хааны товчоо.-Т 1, Хух Хот, 1987.-С. 504.
    
11. Ням-Осор Н. Историческая роль закона "Их засаг" (Великая Яса) Чингисхана в общественно-экономической жизни Монголии: Автореф. дис. канд.ист наук. - Улан-Удэ, 1998.- С. 22.
    

Д.и.н., профессор Ж.Цэцэгмаа

(Монгол Улс, Улаанбаатор)


Задачи по экологии, выдвинутые

Чингисханом, их значение на современном этапе


Закон "Их Засаг" /Великая Яса/ является основным базисным документом государственной политики Чингисхана. Он начинается со статей, направленных на решение задач по экологии, таких как охрана природы и окружающей среды. Именно эти задачи явились опорным пунктом данного закона.

В начале закона "Их Засаг" даны великолепные слова: "Несомненен Указ Далай-хана под силой вечного неба Мунх Тэнгэр". Такие термины, как природа, земля, окружающая среда, в те времена осуществлялись через идеи религии Вечного Неба /Мунх Тэнгэр/.

В понятие "Мунх Тэнгэр" /Вечное небо/ входили и солнце, и луна, и звёзды, и небесные тела, и все явления вселенной. Поэтому реализацию задачи по охране природы и окружающей среды связывали с религией Вечного Неба т.е. поклонение горам, рекам, небу и всему тому, что связано с природой, было направлено на решение экологической задачи.

Вопрос - Кто имеет право владеть землей? - был тесно связан с основой этой задачи. В то время земля была собственностью императора, т.е. хана, и поэтому политику об охране природы проводили, связывая её с идеями об уважении к своему государству. По словам Модун Шанью государства Хунну, главным владельцем земли является император. Эта идея Модун Шанью была проникнута патриотизмом, который выражался в любви и охране маленького кусочка родной земли.

В одной статье закона "Их Засаг" сказано, что надо обязательно закрыть дыру кола лошадиной привязи, если не закрыть ту дыру, то влага охраняла природу в те далёкие времена. Однако в наше время люди строят множество домов, фабрик, заводов, пользуясь машинами и техникой, оскверняя этим природу. Во времена Чингисхана к природе относились очень гуманно и экономично, не как в наше время.

800 лет назад экологическая проблема ставилась так актуально, что в большинстве статей закона "Их Засаг" указаны вопросы об охране природы и окружающей среды. Именно это вызывает наш интерес. В Законе "Их Засаг" /Великая Яса/ есть интересный пункт : казнить всю семью того, кто сжёг пастбище скота. Придавали особое внимание вопросу об охране пастбищ скота, который является источником жизни народа и природы, как главному вопросу государственной политики. Трудно сказать, как в настоящее время теряется экологическое равновесие и наносится ущерб народу в результате многочисленных пожаров пастбищ и уничтожения богатства природы.

В законе точно указаны пункты о запрещении загрязнения источников рек. Такие точные пункты трудно найти в законах других стран. В законе "Великой Ясы" и в наставлениях Чингисхана точно указан пункт о том, что после переселения каждая семья должна очистить окрестность прежнего жилья.

Пропагандирование и изучение статьи и пунктов о защите и охране природы дают понятие о том, какую мудрую политику проводила власть Чингисхана. Это пример того, что его политика была правильной по сравнению с политикой государств средневековья и современных. Главная черта любой страны - как мудра и правильно определено главное содержание ее Конституции. Наводнения, ураганы, засухи и ухудшение природных явлений, влияющие на природу и общество, показывают нам, как повышается ценность пункта и статьи закона "Великой Ясы" о защите природы.

В столице ЮАР собрались главы разных государств мира и затронули вопрос о защите природы. Но, к сожалению, они не упомянули о большом опыте защиты природы древних государств и древней Монголии. Если правильно реализовать пункты и статьи закона "Великой Ясы", то это будет большим неисчерпаемым капиталосбережением.

Источники экологических идей связаны с Вечным Голубым Небом, это и дождь, дующий ветер, и светящее солнце. Поэтому монгольский народ всегда уверен, что Вечное Небо - это наш "отец" и подносит ему свои лучшие молочные продукты, прося счастья и благополучия. Когда случаются несчастья, мы думаем, что это наше небо злится на нас, и просим у него прощения; когда идёт снег или дождь, они говорят, что это большой подарок от него - Вечного Голубого Неба. Поэтому монголы - это великий народ, который всегда был очень близок к Вечному Голубому Небу и природе:


Литература

1. Амархуу О. Монгольская традиция и законодательство об охране природы. - УБ, 2000.

2. Ням –Осор Н. Комментарии к «Их Засаг» Великого Чингисхана.- УБ, 2001.

3. Сэнгэдорж Т. Экологическое право - УБ, 1997.

4. Сэнгэдорж Т. Земельное право Монголии - УБ, 1998.

5. Баярхуу Г. Изучение законов и законодательства единого Монгольского государства / XIII – XVIII вв. / - УБ , 1997.

6. Дашням И. Законы и законодательства Великой Империи Чингисхана. - УБ, 1997.

7. Амархуу О. Некоторые вопросы о теории государства и права по охране природы и окружающей среды - УБ, 1979.


Д.пед.н., проф.

С.Дамба

(Монгол Улс, Улаанбаатор)


Чингисхааны байгаль хамгаалах тoрийн бодлого


Нyyдэлчин Монголчууд мoнх хoх тэнгэр, байгаль орчноо хамгаалах зан заншлын арвин их баялаг oв уламжлалтай билээ. Их монгол улсын эзэн хаан Чингис мoнх хoх тэнгэр, байгаль хамгаалах oв уламжлалаа тoрийн бодлогондоо авч их засаг хуульдаа тусгай заалт оруулсан нь Монгол тoрийн аугаа их гyн гyнзгий тoрийн бодлогыг харуулж байна.

Байгаль орчныг хамгаалах тухай их Монгол улсын тoрийн бодлоготойгоо нягт холбоотойгоор иж бyрнээр нь авч yзсэн байдаг. Аугаа их Тэмyyжин Чингис хаан Монгол тoрийн байгаль орчныг хамгаалах стратеги, бодлого чиг yyргийн уламжлал, эртний залгамж шинж чанарыг нэгтгэн харуулахыг боджээ. Чингис хааны Монголын нyyдэлчин ард тyмний тyyхэн замнал нь байгаль орчинтойгоо зохицон амьдарч ирсэн учир энэ уламжлалыг хайрлан хамгаалах дэлхийн хэмжээнд сонгомол загвар болж oгсoн байна. Энэ загвар нь байгаль хамгаалах тoрийн бодлого нь дэлхийн улс орнуудын yйл ажиллагаанд дорвитой yлгэр дууриал болж oгсoн байдаг.

Монголчууд Мoнх хoх тэнгэрийг эцэгтэйгээ адил, хoрст ногоон газар шороогоон ээжтэйгээ адил зyйрлэн хайрлан хамгаалан хyндэтгэж ирсэн байна. YYнээс yзэхэд Мoнх хoх тэнгэрийн нар, сар, од гаригийг хамтад нь, газар, шороо, уул, ус ургамал амьтныг нь хамтад нь ухааран ойлгож, энэ бyхнийг нэгдмэл цогцсоор нь хyндлэн шyтэн биширч ирсэн тoрт ёсны тyyхэн уламжлалтай.

Чингис хаан байгаль хамгаалах тoрийн бодлогодоо газар нутаг, уул, ус, ой мод, ан амьтан, ургамал зэргийг амьдрал ахуйдаа зoв хэрэглэх туйлийн ариг гамтай хэрэглэх арга ухааныг сургамжлан хэлж байжээ.

Чингис хааны байгаль хамгаалах тoрийн бодлого нь байгаль дэлхийг зoвхoн дангаар нь бус тoр улс, тyмэн олноо энх амгалан оршин тогтнож, oрнoн хoгжихийг амтад нь бэлэгдэн дээдэлж ирсэн Монгол сэтгэхyйн илрэл гэж oргoн утгаар нь yзэх ёстой.

Хамгийн хyндэтгэлтэй газар болох уул овоо, ой мод, ургамал, ан амьтны баялаг жигдэрсэн, онгон тансаг газрыг хамгаалан хyндэтгэх, ард тyмний хайр хyндэтгэлийг илyy хyлээсэн газар нутагт тахилга, шyтлэг явуулна. Шyтлэгийг тoрийн бодлоготой холбон явуулна. Монгол нутагт уул овоо шyтэх зан yйл бyр 13-р зуунд жирийн yзэгдэл болтлоо хэвшсэн байна. Хан Хэнтийн Бурхан Халдун уулыг Чингис хааны yед хамаг Монгол болон Их Монгол улс, нийт Монгол туургатны сyлд уул болгон хyндлэн тахиж байсан тyyхтэй.

Бурхан Халдун уулыг тахиж Чингисийн yеийн зан yйлийг залгамжилсан их бага хаад жил бyр алгасалгyй yйлдэж байсан. Байгаль хамгаалах асуудал тoрийн yйл хэрэг болтлоо oргoмжлoгдсoн юм гэж yзэж болно.

Энэ уламжлал 1924, 1930, 1940, 1960, 1970, 1980 онуудад хyрч иртэл зогссон юм. 1990-2001, 2002 онуудад тoрийн дэмжлэг авч Их засаг их сургуулийн эрдэмтэн Н.Ням-Осор, Ж.Цэцэгмаа нар уул овоо тахих тoрт ёсыг сэргээсэн явдал нь Монгол тoмний болон дэлхийн эрдэмтдийн анхаарлыг татсан юм. Энэ нь Монголын тoрooс байгаль орчноо хайрлан хамгаалах, хyндэтгэн дээдлэх Монгол ардын уламжлал, ёс заншлыг сэргээж oгсoн. Орчин yед Монгол улсын тoрийн зарлиг гаргаж Хан Хэнтийн Бурхан Халдун, Богд уул, Отгон тэнгэр уулыг тoрийн ёслолын хэмжээнд тахих болсон юм. Тoрийн энэ бодлого нь байгаль орчноо хамгаалах хyндэтгэл хyлээсэн тoдийгyй орчин yедээ болон хойч ирээдyй yеийнхэнд байгаль орчноо хайрлан хамгаалах оюуны ухамсар хyмyyжил тoлoвшyyлэхэд чиглэсэн бодлого явагдаж байна.

Чингис хаан эртний уламжлалаа yргэлжлyyлэн байгаль хамгаалах тoрийн бодлогодоо Бурхан Халдун ууландаа есoнтoo сoгдoж oчил сацал сацав гэж бичсэн байдаг. Бурхан Халдун уулийг Чингис хааны yед тoрийн бодлогын хэмжээнд авч yзэж байжээ. Монголын нyyдэлчин аймгуудын байгалиа хайрлан хамгаалах ухамсар, соёл боловсролын oнo эртнээс зохих хэмжээнд байсныг харуулах баримт Монгол нутагт баялаг юм. Монгол нутаг дээр Хадны бичээс, сyг зураг, буга янгир, зээр, адуу тэмээг харуулсан сyг зурагууд байгаа нь байгаль амьтдаа хамгаалах ухаарал, соёл оюуны илэрхийлэл болж oгсoн юм.

Чингис хаан байгаль хамгаалах тoрийн бодлогыг явуулахдаа Их засаг хуульдаа тусгай заалт оруулж байв. Ус бохирдуулж болохгyй, ой хээрийн тyймрээс сэргийлэх, тyймэр тавигчдад хатуу шийтгэл оногдуулж байх тухай асуудал юм. Энэ нь байгаль хамгаалах тoрийн oргoн хyрээ бyхий бодлого болгож байжээ.

Чингис хаан 795 гаруй жилийн oмнooс тoрийн бодлогын тyвшинд хуульчлан тавьж ирсэн нь yнэхээр тoрийн бодлогын тoвшинд хуульчлан тавьж ирсэн нь yнэхээр дэлхий нийтийн анхаарлыг татаж байна. Чингис хааны Их засаг хуульд байгаль хамгаалах тoрийн бодлого нь тусгалаа олжээ.

Их Монгол улсын тoрийн алтан жолоог 1206-1260 оны хугацаанд барьж явсан 4 их хаан Чингис, Oгooдэй, Гyег, Мoнх нарын yед Их засаг хуульд тогтвортой yйлчилж улмаар шинэ шинэ хууль гарч байжээ. Их засаг хуулийн уламжлал хадгалагдан yргэлжилж байна. Чингис хаан Их Монгол улсынхаа нутаг дээр байгаль хамгаалах, улс орныхоо тусгаар тогтнол аюулгyй байдлыг хангах талаар тoрийн зoв бодлого явуулж байсан.

Их Монгол улс байгуулагдаж, Улсын эзэн хаан Чингис хязгааргyй эрх мэдлээ хэрэгжyyлж нутаг дэвсгэр нь Хянганы нуруунаас Алтайн уулс хyртэлх 1600 км, Байгаль нуураас Эртний Хятадын Тyмэн газрын Цагаан Хэрэм хyртэл 960 км oргoн уудам нутаг дэвсгэр дээр улсаа хoгжyyлж, бусад улсуудтай дипломат харилцаа тогтоож ажиллах анхны зорилго тавьсан юм.

Энэ нь Их Монгол улсын тусгаар тогтнол, аюулгyй байдлыг хангах хил хязгаар дээр онцгой анхаарч, oргoн уудам газар нутагт тoрийн засаглалыг хэрэгжyyлж улс орноо удирдан жолоодох их yйл хэргийг олон янзын омог, овогоос шилдэг тэргyyний yнэнч шудрага, хyмyyсийг шалган авч тoрийн гол албан yyрэг гyйцэтгэх тушаалд авч ажиллуулж байв. Их Монгол улсынхаа тoрийн бодлого засаг захиргааны зохион байгуулалтыг yндсэн нь oмнoх тoрийнхoo уламжлалыг авч хэрэгжyyлсэн байна.

Аугаа их Тэмyyжин Чингис хаан Монгол орныхоо Байгаль орчныг Их засаг хуульд заасны дагуу хайрлан хамгаалах, тyyний арвин их баялгийг зoв ашиглахад тoрийн зyгээс байнга анхаарч байхыг сануулж байжээ.

Чингис хаан Байгаль хамгаалах тoрийн бодлогодоо анхаарч yзэхдээ эх орныхоо байгаль хамгаалах асуудал нь цаашдаа дэлхийн бyх улс орнуудын нутаг дэвсгэр дээр амьдарч байгаа хyмyyс байгаль хамгаалах тoрийн бодлого нь улс орнуудынхаа хууль журамд захирагдаж эртнийхээ уламжлал зан заншлаа хадгалан дагаж мoрдoх ёстой гэжээ. Ийм асуудал анх удаа дэвшyyлэн тавьсан юм.

Дэлхийн улс орны ард тyмэн, ooрсдийнхoo Байгаль хамгаалах асуудалд анхаарч yзэхийн хамт бусад улсуудын Байгаль хамгаалах тoрийн бодлогыг хyндэтгэн yзэх yзэл нь дэлхий нийтийн хyн тoрoлхтний тoрийн бодлого байх ёстой гэсэн санааг дэвшyyлэн тавьсан байна.

Эртний нyyдэлчин Монголчууд эртнээс нааш газар, ой мод, ан амьтан баялаг нь улсын oмч гэж yзээд энэ нь улс орны эдийн засгийн yндэс, хууль цаазны баталгаа, тoрийн бодлого энэ бyгд нь нyyдэлчдийн тyyхэнд ховор бoгooд онцгой yзэгдэл тoдийгyй уламжлалт нyyдлийн соёлын oвoрмoц хэлбэр юм.

Их Монгол улсын Их засаг хуульд Байгаль орчныг хамгаалах асуудал оруулсан нь хууль тогтоомжийн хoгжлийг монголын тoрийн бодлоготой нэгтгэн судлан yзэх нь чухал юм. Монгол тoрийн бодлогод Байгаль орчныг хамгаалах Стратеги бодлого, чиг yyргийн уламжлал, залгамж шинж чанар болно.

Чингис хааны Байгаль хамгаалах тoрийн бодлого нь Их монгол улсын тoдий бус дэлхий дахины тoрийн бодлогын эрх ашигт бyрэн нийцэж байна. Чингис хаан yзэхдээ: Байгалийнхаа баялагтай зoв харьцах асуудал чухал гэж yзэж байсан. Малын бэлчээр, ховор ургамал, амьтан, гол мoрoн, урсгал усанд зoв хандах, буруу хандвар устаж алга болно гэжээ.

Энэ yзэл санаа орчин yед илyy ихээр яригдаж байгаа нь Чингис хааны тoрийн бодлогын нэг хэсэг нь yлгэр жишээ болон явагдаж байна. Орчин yеийн дэлхийн цаг уурын их ooрчлoлт нь байгальтай хyмyyс буруу харилцсаны хор аюул гарч ирж байна.

Дэлхий бyх хyмyyс, дэлхий болон газар шороо, гол мoрoн, урсгал, устайгаа зoв харьцахгyй бол бyх амьдрал, талаар oнгoрч мэднэ. Монгол Улсын дунд Байгаль хамгаалах тoрийн бодлогын Чингис хааны Байгаль хамгаалах тoрийн бодлого нь Монгол Улсын нийгмийн хoгжилтэй холбон yзэж байсан санаа бодол гарч байна.

Чингис хаан Байгаль хамгаалах тoрийн бодлогыг тoрйн албан хаагчдийнхаа мэдлэгт тулгуурлан эртний Байгаль хамгаалах уламжлалын дагуу тoв, орон нутгийн тoр захиргааны системд тoвлoрyyлэн явуулж байжээ. Монголын тoрт ёсны эртний хууль цааз болон Их засаг, Монгол Юан улсын нэвтэрхий хууль, Алтан хааны цаазын бичиг, Халх журам, зарлигаар тогтоосон Монгол улсын хууль зyйлийн бичгээс эхлээд орчин yеийн хуульд Байгаль хамгаалах тoрийн бодлогыг oргoн тусгаж oгч байжээ. Чингис хаан эдийн засгийн гол yндэс мал мoн боловч Байгалийн асар их баялаг нь баялагийн анхны эх булаг болох газар шороо бол oмч болохыг анхааран yзэж тoрийн бодлогодоо анхааран авч yзэж байжээ.


Магистр Ю.Эрдэнэчимэг

(Монгол Улс, Улаанбаатор)


Чингисхаан ба монголын их гyрвалжин


Чингис хааныг тэнгэрт хальснаас хойно 10 жилийн дараа Чингис хааны ач хyy Бат 150-200 мянган цэргээ удирдан Орос руу тyрэн орж Оросын хотуудыг шил дараалан устгасаар 1240 онд Киевийг сoнooн дарснаар Орос улс Монголын эзэнт гyрний хэсэг болов. Энэ нь чухамдаа Алтан орд хэмээн нэрлэгддэг их эзэнт гyрний хэсэгт багтлаа гэсэн yг юм. Алтан ордны улсын нийслэл нь Сарай байсан бoгooд тэр нь одоогийн Волгоградын ойролцоо байсан. Ийнхyy алтан ордны улс анх yyссэн нoхцoл нь орчин yеийн ойлголтоор yй олны сэтгэцийг ooрчлoх психотроны yйлчилгээний аргатай yндсэндээ холбоотой гэж yзэж байна.

Тухайлбал: Бyр 1210 оноос "Татар Монголын аюул" гэсэн хoтoлбoр орос Дорнод Европод тархан тyгжээ. Энэхyy хoтoлбoр-программчлал нь ялангуяа 1218 оноос эхлэн Чингис хаан дундад Азид оршин тогтнож байсан Хорезмийн улсыг дарж Бухар Самарканд зэрэг олон хотуудыг газартай тэгшилснээс yyдэн Оросын олон сая сая хyний оюун ухаан бие махбодыг цooхoн жилийн дотор бyрэн эзэмдэн авчээ. Дараагийн шатанд дээрх хoтoлбoрийн дараа тодорхой дохиог (командыг) тyyхээс yзэхэд 1223 онд oгчээ. Энэ нь Орос Татарын хооронд явагдсан Калка гол дээрх их тулаан юм. Нэг талаас Зэв Сyбэдэйн хоёр тyмэн Монгол цэрэг нoгoo талаас Киевийн вангаар удирдуулсан Оросын 8 тyмэн цэргийн хооронд болсон ажээ. Энэ тулалдаанд Монгол Татарууд ялж Оросын олон мянган ноёд вангуудыг олзолж дайснаа дарсны баяр их найр хийжээ. Тэндээс Монголчууд Орос Кипчакын цэргийн yлдэгдлийг Днепр мoрoн хyртэл элдэн хooжээ. Энэ морин цэргийн давшилтад yнэхээрийн хол газар байжээ. Энэ yйл явдлын дараа Татар Монголын аюул Оросуудад бодит зyйл болж олон yндэстний сэтгэцэд ooрчлoлт орж жолоодлого алджээ. Энэхyy сэтгэцийн ooрчлoлт 1380 оны Куликовын талд Оросууд Татаруудыг анх удаа ялах хyртэл бараг 100 гаруй жил хадгалагдсан байна. Дэлхийн номонд (16-р боть) бичихдээ Бат нь Оросын Вангуудыг Алтан ордны Вассал хараат улс болгож их татвар тoлдoг болгов. Цаг хугацаа oнгoрoх бyр Монголчууд тэдний нийслэлийг умартаж газар бyрийн итгэлгyй хyмyyсийг зайлуулж байв. Монголчууд бас Оросын ванг томилдог болсон ба олон тооны Оросууд тэдний цэрэгт цэргийн алба хаадаг болжээ. Ерoнхийдээ тэд Оросын дотоод амьдралд тoдий л оролцдоггyй харин Монголчууд ooрийн хyч чадлаа дээшлyyлэх болон татвар цуглуулж авахад голлон анхаарч байв. 1400 оны сyyлч хyртэл yргэлжилсэн Монголын ноёрхолын бyхий л yеyдэд Oрнoд Европод амьдарлын олон хyрээнд сэргэн мандалтын шинэчлэлийн yзэл бодол шинэ санаанд тулгуурласан их ooрчлoлтyyд гарч Монголын хяналтанд байсан Орос улс Oрнoдын дээрх нэн чухал нoлooний гадна yлдлээ. Москва г хучирхэгжихэд Монголчууд туслав. 1300 оны эхээр Москвагийн ван Юри алтан ордны хааны охинтой сууж тэрээр1318 оны орчим Оросын их вангаар томилогдож Монголчууд тyyний нэр алдрыг бусад вангуудаас хамгаалж байсан. Монголчууд Москвагийн их ванг татвар цуглуулж ooрсoддoo oгoхийг зoвшooрсoн. Энэ yйл ажиллагаа Иван 7-ийн "мoнгoний хyyдий гэгддэг" yеэс эхэлжээ. Иван татварын мoнгoний зарим хэсгийг зарцуулж байв. Тэр их хэмжээний газар худалдан авч нутаг дэвсгэрээ ихээхэн oргoжooлж чаджээ. Бусад вангууд болон газар эзэмшигч бояарчууд Москвагийн цэрэг, захиргааг дэмжиж эхлэв. Тyyнээс гадна Иван оросын yнэн алдартны шашны гол тэргyyнийг Москвад залав. Тэр yеийг хyртэл Киев Оросын оюун санааны тoв болж байв. Москва баян хyчирхэг болох тутам Алтан орд улам суларч тэдгээрийн хоорнд ноёрхлын тoлoo тэмцэл хурцдаж байв. 1380 онд их ван Дмитрий Дон мoрний орчим болсон Куликовын тулалдаанд Монголын их цэргийг анх ялав. Энэхyy ялалт Москваг ахархан боловч Монголын хяналтнаас чoлooлoв.

Гэвч Монголчууд Москваг 1382 онд буцааж авав. 1400-аад оны сyyлчээр Москва оросын ихээхэн хyчирхэг хот болов. Иван 3 "Их Иван гэгдцэг" Москвагийн гол oрсoлдoгч Новгород, Тверийг хяналтандаа оруулснаас гадна маш олон тооны газрын эзэд бояарууд Москвад yйлчилж эхлэв. 1480 онд Иван Алтан ордод татвар тoлoхooс татгалзсанаар Монголын хяналтаас бyрэн гарав. Монголын цэргyyд Москвагийн зyг хoдoлсoн боловч эргэж ooрсдийн нийслэл Сарайг Оросын довтолгооноос хамгаалахын тулд буцсан байна. Ийнхyy Монголын их гурвалжингийн анхны орой Москвагаар тавигдав. Yyнтэй холбоотойгоор "yндэсний газар зyй" сэтгyyл дараах мэдээллийг oгч байна. Yyнд бйчихдээ 1241 оны 2-р сард Бат нэгэн давшилтаар 600 милийн (1000 км) oргoн фронтоор дахин их довтолгоон хийв. Зoвхoн 30000 морьтон цэрэг Польш руу дайрав. Батын толгойн цэргyyд Австрийг зорьж нийслэл Вена хотыг мoн авав. Зарим тyyхчдийн yзэж байгаагаар Монголчууд Европийн ихээхэн гyн рyy нэвтрэн орж чадах байсан гэдэг. Гэтэл 1242 онд Хархорумаас Батад элч ирж Oгooдэй хаан нас барсан (архинаас болсон боловуу) гэсэн мэдээг авчирч Монголчууд гэнэт буцсан ажээ. Батын гэдрэг буцсан нь тyyний нагацын нас барснаас гадна хаан титмийн тoлooх тэмцэлтэй холбоотой байсан болов уу гэдэг.

Ларри Мосес зэрэг профессорууд бичихдээ Бат их хаан болохыг хyсч байсан бoгooд гэвч yyнийг нь Oгooдэйн хyy Гyюг мэдээд урьдчилан шийдвэр гаргасан. Харин Бат Гyюгийг сонгосныг эсэргyyцэж хурилдайд оролцохоор Монголд очихоос татгалзжээ. Тэр yеэс Бат Oмнoт Оросод yлдэж ooрийн нийслэлээ байгуулсан Монголын oрнoд нутгийн залгамжлагч болжээ.

Нийслэл Сарай Оросын археологчдын сонирхлыг татаж ирсэн бoгooд гоё сайхнаар шиллэсэн вааран хавтанцар болон наанги шавраар хийсэн усан хоолой тэндээс олдсон. Бат улс орноо асар том гэрээс удирдаж байв. Домогт oгyyлснээр тэрхyy гэр нь алтан хобргойгоор oвч доторлосон нь Батын Оросыг Алтан Орд хэмээн дуудах болжээ. ("Орд" гэдэг нь Монголын орд, oргoo гэснээс yyдэлтэй) Алтан ордноос Оросын вангуудыг ooрийн нутаг дэвсгэрээ удирдаж, татвар хурааж, цэргийн алба гувчуур залгуулж байхаар болов. Оросын тyyхчид энэ yеийг "Татаарын дарангуйлал" хэмээн нэрлэдэг. Хэрэв татвараас зугтах аваас Монголчууд хотыг нь дахин шатааж, дуулгаваргyй вангуудыг Сарайд дуудан заримыг нь цаазалдаг байв. Тухайлбал Черниговын ван Михайлыг. дуудаж авчиран толгойг нь тастаж хаяжээ. Монголчууд Сарайд суух тал нутгийн Турэг, Кипчакуудын тоог олшруулж тэднээр татвар хураалгах мoн тэднийг зарц хийлгэх ба цэргийн албанд зyтгyyлж байв. Oнooдoр тэдуий удам судар Оросын татар гэж нэрлэгддэг зургаан сая хyмyyсийн дунд амьдарсаар байна хэмээн (yндэсний газар зyйд) бичжээ. Алтан ордны их хааны талаар Плано Карпинийн тэмдэглэлд oгyyлэхдээ: Бат хэмээгч нь гайхамшигтай баян тансаг суух бoгooд олон харуул хаалгач бyх тушаалын тyшмэдyyдтэй байх нь эзэн хаанаас ooрцгyй ажээ. Тэрээр хаан ширээний адил oндoр суудалд нэг хатныхаа хамт суух бoгooд бусад ах дyy хoвгyyд дараалж арай дунд хэрийн сандал дээр бусад хyмyyс нь тэдний араар газар, тэгэхдээ эрэгтэйчууд нь баруун этгээдээр, эмэгтэйчyyд нь зyyн этгээдээр суух ажээ. Тyyний цацар майланган эдээр хийсэн маш том гоёмсог бoгooд хуучин тэр цацрууд нь Унгарын ванд байсан ажгуу. Эрхэм хyчэрхэг хэн ч байлаа гэсэн Бат ooрoo гийгyyлж уулзах боломж гаргаж oгooгyй бол гэр бyлийхнээс нь ooр гадны хyн хэн боловч тyyний гэр oргooнд ойртож yл зyрхэлнэ. Тyyнийг гадаалах yед толгой дээр нь нарны шyхэр буюу жадны yзyyрт жижиг асар мэт зyйл барьж явах бoгooд бусад татар ноёд тэдний хатад бас ингэж явцгаах ажээ. Бат албат нартаа их энэрэнгyй байдаг боловч бyгд тyyнээс их л эмээдэг бoлгoo, харин дайн тулалдаанд бол yлэмж догшин ширyyн хyн он удаан жил байлдаж дайтаж байгаа болохоор тэрээр дайн тулалдаанд нэвтэрхий боловсорсон тoдийгyй их л залирхаг ажгуу.

1241 онд Бат Дорнод Европ руу мянга км-ийн oргoн фронтоор довтолсоноос яг 700 жилийн дараа ЗХУ, Германы хооронд хэдэн мянган км-ийн oргoн фронтоор дахин их тулалдаан дээрх газарт эхэлсэн билээ. Ийнхyy 1291 оноос их гурвалжингийн хоёр дахь орой болох Бээжинд олон улсын голлох yyрэг нь шилжсэн билээ.

Их Юан ба бээжин

Чингэс хааны ач хyy Хубилай хаан oмнoд Хятадыг Сон динасдийг довтолж, 1279 онд Хятадыг бyрэн байлдан дагуулав. Хубилай хааны Юан улс нь 1368 он хyртэл оршин тогтнов. Тэрээр монголын Oвлийн нийслэлээ хаан балгас буюу одоогийн Бээжинд байгуулав. Монголын эзэнт гyрнийг oрoгжyyлэх зорилгоор Япон руу хийсэн дайн нь амжилт эс олов. Монголын цэргyyдэд Тэнгис далай болон Зyyн Oмнoд Азийн дулаан бyсийн агаар тoдий л зохисонгyй ажээ. Oмнoх хаадыг бодвол Хубилай хааныг удирдлага доорх монголчууд цэцэн цэлмэг, ихээхэн уян хатан хyмyyс байв. Хубилай олон янзын шашин оршин тогтнохыг зoвшooрсoн ажээ. Тэр Лал, Христос, Буддийн шашинг дэмжиж байв.Тэрээр Хятадын улс тoрийн yзэл ба Конфуцийн сургаалийг дэмжээд зогсохгyй ба туйлын олон хятад хyмyyсийг oндoр албан тушаалд дэвшyyлж байв. Хятадад 1300-аад оны сyyлчээр гарсан хувьсгал Юан улсыг мoхooхoд хyргэв. Дэлхийн номын 11-р ботид Чингэс хааны ач хyy Хубилай Их фан хэмээх монгол улсыг yндэслэн байгуулсан ба Хятадийг 1279 оноос 1368 он хyртэл Монголчууд захирсан тухай oгyyлжээ. Хубилай нь их хааны дoрoв дахь хyy болох Тулуйн хyy бoгooд Мoнх хааны дyy байсан ажгуу. Мoнх хаан 1259 онд нас барсны дараа Хубилай oмнoт Хятадийг байлдан дагуулж монголын эзэнт гyрний тэргyyн их хаан болов. Гэвч Хубилайн энэхyy байр суурийг бусад дyy нар нь хyлээн зoвшooрсoнгyй. Хубилай ooрийн нийслэлээ 1264 онд Ханбалукд /одоогийн Бээжин/ байрлуулав. Тyyний цэргyyд Сон гyрний нийслэл Ханжоуг бас эзлэн авав. 1279 онд Хубилай Хятадыг бyрэн байлдан дагуулав. "Хубилайн хаанчлалын yед урлаг шинжлэх ухаан цэцэглэж соёлын харилцаа дэлхийн хэмжээнд oргoжив" хэмээн Франз Мичаел бичжээ. Хубилай хааны эзэнт гyрэн нь ихээхэн oргoн уудам нутаг дэвсгэрийг эзэлсэн дорнод хэсэг болон баруун нутгийг хамарсан гурван жижиг хэсгээс тус тус тогтож байв. Хубилай хаан дорнод хэсгийг удирдаж байсан атлаа oрнoд хэсэгт тoдий л нoлooтэй бус байв. Харин их хаан Хубилайн тухай тyyний дэргэд 17 жил алба хааж явсан Марко Поло ийнхyy бичиж yлдээжээ.

Их хааны тoрх байдлын тухай

Олон олон хан тэргyyлэгчийн их эзэн болсон Хубилай - хан (Хубилай хаан)-ы гадаад дyр байдал ямар бой хэмээвээс тэрээр oндoр ч биш, намхан ч биш, дунд зэргийн нуруутай бие бялдар сайхан махлаг дyyрэн, чийрэг сайхан эр ажгуу. Нyyр царай нь туяаран гэрэлтэх нь сарнайн адил, нyд нь ухаалаг агаад мойл хар, хамар тэгш бoгooд oндoр болно. Хаан ёс тoрт дoрвoн хатантай бoгooд тэр дoрвийн аль нэгнээс тoрсoн ахмад хoвгyyнээр хааныг таалал тoгссoн хойно хаан суурийг эзлyyлэх заншилтай байв. Их хаан ooрийн ордноос баруун зyгт сум тусах газар нэгэн довцог байгуулсны oндoр нь зуун алхам, ёроолоороо эргэн тойрон 1000 алхам, битyy ой модоор хучигджээ. Тэр ой yргэлж мoнх ногооноороо байх бoлгoo. Уулын чанх орой дээр нэгэн том сайхан харш сyндэрлэх бoгooд мoн ногоон oнгoтэй ажгуу. Довцог, модод, харш энэ бyхэн цoм байдал тoрх, oнгo хослон туйлын yзэсгэлэнтэй болоод харваас сэтгэл уяран сэргэнэ. Их хаан энэ бyгдийг цoм гайхан биширч сэтгэл баясгахын yyднээс бyтээжээ. Чингэс хааныг мянганы хyн болсонтой холбоотойгоор гарсан Америкийн yндэсний газар зyйн тусгай дугаарт нийтлэгдсэн "Чингэсийн хoвгyyд" нийтлэлд ийн oгyyлжээ. 44 настай Хубилайг Сон династын нутаг oмнoт хятадад тулалдаж явах yесд нэгэн илч Мoнх хааныг нас барсан тухай мэдээ авчирав. Тэр бас тyyний эрэгтэй дyy Аригбoх Хар Хорyмд шинэ хаан болохоор завдаж буй тухай сонсов. Хубилай Аригбoхтэй хэд хэдэн удаа тулалдаж 1264 онд тyyнийг бyрэн дарав. Хубилай ooрийн тoрсoн дyyгээ oрoвдсoн атал харин тyyний арван шадар зoвлoхийг цаазалжээ. Хубилай хаан Солонгосоос Орос Ирак хyртэлх монголын нoлoo хyрсэн бyх газар нутагт ноёрхлоо тогтоохоо мэдэгдэв. Гэвч бодит байдал дээр монголын эзэнт гyрэн аль хэдийкг бутарсан байв. Хубилайг Аригбoх рyy довтолж байх yест oрнo зyгт бас зэвсэгт мoргoлдooн гарч л байв. Хубилай ooрийн оролцоотойгоор Хятадыг хoгжyyлэхэд анхаарлаа тoвлoрyyлж байв. Уламжлалын дагуу тэр Хятад улсыг yyсгэн байгуулагчдийн хувьд шинэ улсаа тунхаглаж тyyний нэрийг "уг гарал" буюу Юан гэж нэрлэжээ. Мoн тэрээр эзэн богд Чингэс хааны тэнгэрт хальснаас 40 жилийн дараа Бат Дорнот Европ руу довтолсноос яг 30 жилийн хойно 1267 онд шинэ нийслэлээ бyтээн босгож эхлэв. Шандунг бодвол шинэ нийслэл нь илyy их тoврyyгээ байрлалтай байв. Тэр тyyнийг Дайду буюу "Их нийслэл" хэмээн нэрлэв. Энэ нь бидний oнooгийг мэдэх Бээжин болно.

Ийнхyy Монголын их гурвалжингийн хоёр дахь орой сууриа тавив. Хубилайгyйгээр Бээжин yгyй хэмээн Юан улсаар мэргэжсэн эрдэмтэн Чин Гаохуа тэмдэглэхдээ хэдийгээр эртний хэд хэдэн династий Бээжинг удирдаж байсан ч Хубилайн энэхyy хот нь асар том, эргэн тойрон 18 милийн урт ханаар хyрээлэгдэж байв. Тyyнчлэн Юан гyрнийг тoдий л удалгyй мoхoхoд 1368 онд гарч ирсэн Мин улс Бээжинг мoн л нийслэлээ болгов. Юан улсын их Хэрмэн хана одоо бээжингийн яг Зyрхэн тушаа хyрээлэн буй бoгooд тyyний цайз шилтгээн, дyyрэг, дэлгyyр, албан газар олонтой нь сайхан .Хубилайн байгуулсан их хотын хyрээнд тyyхэн Тянь ань Мини талбай ордог бoгooд 1949 онд Хятад ард улсыг тунхаглаж Бээжинг нийслэлээ болгожээ.

Их Могул ба Дели

1368 онд Монголын их Юан улс мoхсoнooс нэг жилийн дараа 1369 онд Самаркандад Тамерлан буюу Доголон Тoмoр хэмээн тyyхэнд алдаршсан Чингэсийн угсааны Монголжсон Тyрэг хаан ширээнд суув. Тэрээр Тoв Азийн томоохон хаант улсыг жолоодож байлаа. 1369 оноос хойш Доголон Тoмoр баруун зyгт Афганистан, Перс (одоогийн Иран) Туркэд цохилт oгч oмнo зyгт Энэтхэг рyy довтлов. 1398 онд Тамерлан (Тoмoр) Энэтхэгийг эзэлж аван Дели хотыг устгаж тyyний ихэнх оршин суугчдыг хyйс тэмтрэв. 1401 онд тэрээр довтолгооноо Сирид хандуулсан бoгooд Багдадыг цэргийн хyчээр авч 1402 онд Туркийн армийг бут цохижээ. Дараа нь Дамаскийг эзэлж Егептийн цэргийг сoнooн дарав. Ийнхyy Тамерлан Туркестан тoвтэй асар уудам нутагтай эзэнт гyрнийг жолоодох болов. Тэрээр Хятадыг байлдан дагуулахад шилжиж тэнд нoлooний хyрээгээ тогтоохоос oмнo хумхаа oвчнooр нас баржээ. Удалгyй тyyний импер задран бутарсан байна. Делийн султааныг ялж Их Тoмoрийн угсааны Бабар 1526 онд Энэтхэгт хyчирхэг монгол улсаа байгуулжээ. Бабарын улсыг их Могулын эзэнт гyрэн хэмээн дуудах болов. (Тэр эхийн талаасаа Чингэс хаантай, эцгийн талаасаа Доголон Тoмoртэй цусан тoрлийн холбоотой ажээ.) Могул гэдэг нь Перс yг бoгooд Мугхул буюу монгол гэсэн yг ажээ. Бабар нь 1526 оноос эхлэн насан эцэстлээ ooрийн улсаа удирдав. Тэр нь Чингэс хаан ба Тамерлан гэсэн хоёр их байлдан дагуулагчдын угсааны хyн хэмээн дэлхийн номонд бичсэн (2-р боть) байдаг. Дэлхийн номын 13-р ботид их Могулын талаар дараах зyйлийг бичиж yлдээжээ. Энэхyy эзэнт гyрэн 1500-1600 онуудад Энэтхэгийн yлэмж хэсгийг захирч байв. Могулын Энэтхэгийн амьдрал нь Азийн энэхyy бyс нутагтаа гайхамшигтайд орох бoгooд эзэнт гyрэн энх амгалан, сахилга журамтай, сyр хyчин ихтэй байв.

Эзэнт гyрний тoвлoрсoн засаглал нь Энэтхэгийн хойчын улсуудад yлгэр загвар болж oгчээ. Хэсэг бусаг, тасархай бутархай соёл нь Дундад Дорнод ба Энэтхэгийн элементyyдтэй сyлэлдэн хoгжиж мoн Перс хэл oргoн хэрэглэгдэх болов. Тyyний ач хyy Акбар эзэнт улсын засаг захиргааны бyтэц, суурийг тавьжээ. Тэр 1556 оноос 1605 он хyртэл Умарт ба тoв Энэтхэг болон Афганистаныг захирчбайв. Акбарын хyy Жахингир 1605 оноос 1627 он хyртэл улсыг удирдаж байсан ба уран зургийн хорхойтон нэгэн байв. Тyyний хyy Шах Жахан 1627-1658 он хyртэл тoр барьсан ба энэ yеийг Могулыг цэцэглэлтийн yе гэдэг Тэрээр уран барилгыг хoгжyyлж байсны дотор ooрийн эхнэртээ зориулсан бунхан болох алдарт Таж Махалыг байгуулжээ. Шах Жаханы хyy Аурангзив 1658-оос хааны тэтмийг эцгээсээ авч Шах Жаханыг хорив. Могулын хаад мусалман шашинтнууд байсан бoгooд асар том хиндуу yндэстнийг yдирдаж байв. Акбарын засаглалын yед хиндийн дайчид монголийн цэрэг арми, тoрд yйлчилдэг байв. Зарим хиндуучууд тoрийн албан хаагч хийдэг байв. Хожим нь Аурагзив хиндyyчyyдэд татвар ноогдуулан тэдний олон тооны сyм хийдyyдийг устгав. Тoв Энэтхэгийн Махраттас ба хиндуу дайчид бас бослого гарган эзэнт гyрнyyдийг их л сулруулав. 1707 онд Аурагзибийг yхсэний дараа Могулын эзэнт гyрэн богино хугацаанд бутран сарьнав. Монголчууд Делийн жижиг вант улсыг захирч Их Британичууд 1800 онд Энэтхэгт хяналтаа тогтоох хyртэл тoр барьсаар байв. Дэлхийн номын 5-р ботид Энэтхэгийн нийслэл Дели тyyхийн хэсэгт oгyyлэхдээ тэр нь эрт цагаас oнooг хyртэл баригдсан олон хотуудаас тогтоно гээд одоогийн их хотын yлэмж хэсгийг Шан Жахан ба бусад Могулчууд эзэн хаад 1600 оны туршид байгуулсан гэжээ.

Ийнхyy их гурвалжингийн гурав дахь оройг аанайл их Монголын хаад байгуулжээ. Ангилчууд тус хотыг 1803 онд эзэлж авсан ба 1912 онд Энэтхэгийн нийслэлийг Калькуттагаас дахин Делид шилжyyлжээ. Олон сайхан байгууламж Делид байдгийн нэг нь Таж Махал юм. Энэхyy бунхан нь умарт Энэтхэгийн Аграт сyндэрлэн босжээ. Yyнийг 20000 орчим урчууд ойролцоогоор 1630-1650 оны хооронд байгуулсан ажээ. Уламжлалын дагуу Таж Махалыг Туркын уран барилгын хийцээр урлаж тyyнийг цагаан oнгийн гантиг чулуугаар хийж, улаан oнгийн ^-элсэн чулуун суурин дээр сyндэрлyyлжээ. Суурийн булан бyрт том бус цамхаг босгожээ. Зочид бунхныг сийлбэр бyхий гoлтгoнo тайзнаас харж болно. Шах Жахан ба тyyний эхнэрийн шарилыг доор тусгай газар хадгална (Дэлхийн номын19-р боть).

Дyгнэлт

Эх газрын Монголын эзэнт гyрний хувьд орчин yеийн интеграцчлагдаж, голобалчлагдаж буй дэлхий ертoнцийн хэд хэдэн тyгээмэл элментyyд оршиж байсныг ажиглаж болно.

1. Их гyрэнд багтаж буй улсууд нь олон янзын шашин, тyмэн хэлнийхэнээс тогтож байсан боловч эв найрамдалтай амьдарч ертoнцийн урлаг соёл шинжлэх ухааныг цэцэглyyлж болохыг харуулав

2. Их гyрэнд багтаж буй улсуудын дотоод хэрэгт тэр бyрy л оролцож харин эзэнт гoрнийхээ хoч чадлыг мандуулах, болон татварын бодлогоор удирдагдахад ихээхэн нарийн хандаж ирсэн байна.

3. 1000 орчим жил yргэлжилсэн монголын их гyрний оюун санааны ертoнцийг нэгэн ер бусын механизм (их гурвалжин ч юм уу) туйлын оновчтой зохицуулж ирсэн нь нэгэнт тодорхой байна.

4. Алтан орд зэргийн зарим улсын тyyхээс yзэхэд орчин yед yй олны сэтгэцэд хортойгоор нoлooлoх yйлчлэлээс хyн тoрoлхтoнийг хамгаалах, уураг тархины дотоод хэмнэлийг алдагдуулах хортой рефлекс yйлчлэлээс сэргийлэхийн тулд хамтын чармайлтыг бэхжyyлэх нь чухал байна.


НОМ ЗYЙ

1. Тhе wor1d bооk еnсус1оресdiа (1997 Еdition) Vоlume 2, 3, 5, 8, 10, 11, 13, 15, 19, 20

2. National Geographyc 1996 (6), 1997(2)

3. Монголын нууц товчоо, 1990 4 дэх удаагийн хэвлэл

4. А.Амар Монголын товч тyyх УБ.1989

5. Марко Поло. Орчлонгийн элдэв сонин УБ 1987.

6. Плано Карпини " Монголчуудын тyyх"

Гильом Де Рубрук "Дорно этгээдэд зорчсон минь" УБ 1988