Диссертациямен Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің кітапханасында танысуға болады
| Вид материала | Диссертация |
- Диссертациямен Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ғылыми кітапханасында, 462.16kb.
- Диссертациямен М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ғылыми, 618.1kb.
- А. А. Аскаров Жетекші ұйым: Е. Бөкетов атындағы Қарағанды, 1312.01kb.
- А. А. Аскаров Жетекші ұйым: Е. Бөкетов атындағы Қарағанды, 1216.39kb.
- А. А. Аскаров Жетекші ұйым: Е. Бөкетов атындағы Қарағанды, 1211.8kb.
- Е. А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетті, 5797.52kb.
- Диссертация 2010 жылы, 406.27kb.
- Әдебиеттер тізімі, мерзімді басылымдар және конференция материалдары альфавиттік тәртіппен, 376.99kb.
- Диссертация 2010 жылы, 800.22kb.
- Әож 574. 6: 556. 51(282. 255. 5) Қолжазба құқығында, 429.38kb.
Сонымен қатар, шығу тегі ежелгі дәуірге кететін «ғұн», «қыпшақ», «қырғыз» сияқты этникалық топтарға қатысты еңбекте берілген деректер, қосалқы деректермен салыстырылып берілді.
Ортағасырлар тарихына қатысты мәліметтер, Алтын Орда мемлекетінің құрылып, қызмет етуі, ыдырауы, нәтижесінде пайда болған мемлекеттердің қызмет еткен жылдары мен басшыларына қатысты. Осы кезең аралығы, автор тарапынан он төрт кезеңге бөлініп қарастырылған. Он төртінші кезең қазақ хандығының құрылуымен аяқталып, заман тарихы қазақ хандығы дәуіріне ауысқан. Алтын Орда және оның ыдырау нәтижесінде құрылған мемлекеттер тарихы осы кезеңге қатысты құнды деген деректердегі («Түрік шежіресі», «Жами ат-тауарих») мәліметтермен салыстырып, «Тауарих хамсада» кеткен кемшіліктер анық басып көрсетілді. Әсіресе, Қазан, Астрахань, Сібір және т.б. хандықтардың қызмет еткен жылдарына байланысты берілген көрсеткіштердің, қосалқы деректер мен ғылыми зерттеулердегі жылдық көрсеткіштермен сәйкес келмейтіні анықталды. Жалпы, заман тарихы әдеттегідей, автор тарапынан шығыс деректерінің негізінде іске асқаны салыстыру жұмыстарының негізінде белгілі болды.
Қазақ хандығы дәуірі, негізінен қазақ-қалмақ аралық қарым-қатынастары төңірегінде қалыптасқан тарих тұрғысынан баяндалған. Автор, қалмақ этносының тарих сахнасына келу тарихынан бастап, екі халық арасында болған қақтығыстарды, кезекпе-кезек жазған. Нәтижесінде, қазақ-қалмақ аралық өткен ірі келісім шарттардың бірі «Қанды жап» бітімінің тарихы анықталды. Бітім тарихы, автор тарапынан толық баяндалған, дегенмен оқиғаның болған уақытына, оған қатысқан адамдарға, мәліметтің келіп жету тарихына байланысты кеткен кемшіліктер зерттеу жұмысының негізінде белгілі болды. Сондай-ақ, бөлім мазмұнында Абылай хан және оның төңірегінде болған оқиғаларға, хандық биліктің жойылуы, нәтижесінде қазақ қоғамында қалыптасқан жағдайларға байланысты мәліметтер толықтай тексеріс жұмыстарынан өтіп, дерек ретіндегі құндылықтары анықталды. Әсіресе, еңбекте Абылай хан және оның билігіне қатысты ел ішінде тараған кейбір оқиғалардың толық нұсқалары ұсынылған. Мысалы, ханның билік құрған заманының соңғы жылдарында Арғын руымен болған келеңсіз оқиғаның нұсқасы, ханның қайтыс болғаннан кейін Түркістан қаласына жерленуі жөніндегі мәліметтердің шыншылдығы деректер мен зерттеулерді пайдалану арқылы, талдау жұмыстарынан өтті. Сондай-ақ, Ресей тарапынан хандық биліктің ресми түрде жойылуы нәтижесінде қазақ қоғамында қалыптасқан жағдай, оның ішінде сұлтан Ғұбайдолла төңірегінде туындаған мәселелерге байланысты мәліметтер, ғылымда айтылып жүрген тұжырымдарды шыңдай түсетіні анықталды.
Отаршылдық заманға қатысты мәліметтер, бір бөлім мазмұнына топтастырылып ұсынылды. Алғашқы бекіністердің салыну тарихынан бастап олардың төңірегінде болған оқиғалар, яғни құрылу жылдары, атаулары мен маңызы, жергілікті халықтың жағдайы, көшіп келген өзге ұлттарға және т.б. байланысты берілген мәліметтер, жан-жақты талдау жұмыстарынан өтті. Қ. Халид, қазақ жерлерінде бекіністердің салынып, оның төңірегінде өрбіген тарихи мәселелерге байланысты жиған мәліметтерін, негізінен сілтемелерсіз баяндаған. Автордың жекелеген бекіністер тарихына байланысты жазбалары үстірт, әрі өте қысқа берілген. Бірақ, автордың Ресейдің отаршылдық саясатына білдірген көзқарасы мен пікірлері объективтілік танытады. Осындай жағдайлар, автордың отаршылдық саясатқа әділ баға бере отырып, фактілік материалдарды шамасынша ақиқат ретінде келтіруге әрекет жасағанын танытады.
Сондай-ақ, Қ. Халид отаршылдықтың қазақ жерлеріне ене бастауында Көшім хандығының құлауы мәселесіне байланысты берген пікірі, орыс тарихнамасында осы мәселеге байланысты туындаған пікір-таластың орынды екенін дәлелдей түсті. Және де, Сібір ханы Көшім мен казак атаманы Ермак арасында болған байланыстар, тарихтағы ашық мәселелердің бірі болып табылатынын айқындай түсті.
Кіші жүз ханы Әбілхайыр мен Ресей арасында жүрген келісім-шарттар және оның төңірегінде туындаған мәселелер, әлі күнге дейін бар деректердің назардан тыс қалуына байланысты, көптеген сұрақтардың тууына алып келеді. Осы тұрғыдан, Қ. Халидтың «Тауарих хамса» еңбегі де, жалпы отаршылдық заманға байланысты назардан тыс қалған. Автордың Кіші жүздің Ресейге қосылғаннан кейінгі екі ел арасында және ішкі қоғамда туындаған мәселелерге байланысты ойлары (астарлы) маңызды сұрақтардың тууына алып келеді. Автордың ойларын герменевтикалық әдіс арқылы ширату жаңа сұрақтардың тууына, назардан тыс қалған деректерді айналымға енгізуге жол ашты. Мысалы, бір Әбілхайырға арналып салынған бекініске Қ. Халид тарапынан берілген пікір, ғылымда қалыптасқан тұжырымға сын көзбен қарауға жол ашты.
Отаршылдық заманның салдарынан дәстүрлі хандық биліктің жойылуы, осы құрылымның ыдырауына алып келу мәселесін Қ. Халид құнды, әрі тарих ғылымы айналымына енбеген деректер арқылы жеткізген. Осындай мәліметтердің бірі Солтабайұлы Барақ сұлтанға қатысты. Бірақ, «Тауарих хамсаның» өзі зерттеу объектісіне алынып отырғаны ескеріліп, тұлғаға байланысты материалдар толықтай деректанулық талдау жұмыстарынан өтті. Осы мәселеге байланысты, зерттеу жұмысының барысында:
- Солтабайұлы Барақ сұлтанның осы заманға байланысты аталу керек тұлғалардың қатарында аталмай, есімі ақтаңдаққа айналуы;
- сол замандағы қоғамға, халыққа қызмет ету жолында атқарған қызметтері, осыған сәйкес қызмет еткен жері, елі, руы, шені, өмір сүрген, қызмет еткен жылдары және т.б.;
- тұлғаға байланысты мұрағат қорында, фольклор материалдарында немесе жекелеген зерттеушілердің еңбектерінде сақталған мәліметтер;
- тұлғаның есімімен байланысты оқиғалар реті анықталып, «Тауарих хамсада» берілген мәліметтермен салыстырылып, екі жақты материалдар толықтырылып, тұлғаның жалпы өмірі мен қызметіне байланысты, біршама толық қанды, шыңдалған сипаттау қалыптасты.
Бөлім мазмұны, автордың отаршылдық дәуірді жазу стиліне орай қазақ жерлерімен ғана шектелмей, территориялық, әрі саяси маңызы жағынан Шығыс Түркістан территориясына қарай ауысты. Зерттеу жұмысының барысында, «Тауарих хамсада» Ресейдің отаршылдық саясатының мақсаты қазақ даласы арқылы Шығыс Түркістан территориясымен жалғасатынын, жиған деректері негізінде, дұрыс тұжырымдармен жеткізе білгені белгілі болды. Автор, Шығыс Түркістан өлкесіне байланысты Қытай мен Ресей жүргізген құпия саясатты аңдай біліп, өз гипотезаларын нағыз тарихшы сияқты жасағаны назардан тыс қалмады.
Сондай-ақ, Шығыс Түркістан өлкесінің тұрғындары дүнген халқының Қытай әкімшілігіне қарсы жүргізген көтерілістері төңірегінде туындаған мәселелерге, автор мол мәліметтер жинаған. Көтеріліс тарихының барысы қазақ-дүнген, қазақ-қалмақ аралық қарам-қатынастарына, көтеріліс басшыларына, Ресейдің ұстанған саясатына, жекелеген әкімшілік қызметкерлерге байланысты жаңа мәліметтерді ұсынады. Мәліметтер реті толықтай қосалқы деректермен салыстыру, толықтыру, шыншылдығын анықтау жұмыстарынан өтті.