Дарь знаменательных и памятных дат. 2011 /Татарстан Респ
| Вид материала | Документы |
- Знаменательных и памятных дат, 4544.59kb.
- Всякий век должен довольствоваться своими талантами… (календарь памятных и знаменательных, 284.02kb.
- Знаменательных и памятных дат, 588.7kb.
- Знаменательных и памятных дат, 1047.53kb.
- Календарь знаменательных и памятных дат на 2011-2012 учебный год, 342.55kb.
- Календарь знаменательных и памятных дат, 794.34kb.
- «Календарь знаменательных и памятных дат на 2012 год», 667.09kb.
- Республики Хакасия гук рх «Национальная библиотека им. Н. Г. Доможакова» Хакасия 2009, 750.88kb.
- Календарь знаменательных и памятных дат, 594.5kb.
- Му межпоселенческая центральная библиотека имени, 637.51kb.
Советуем прочитать:
Николай Иванович Фешин: документы, письма, воспоминания о художнике /[сост. и автор комментариев Г.А.Могильникова; авт. вступ. ст. С.Капланова]. – Л.: Художник РСФСР, 1975. – 170 с.
Дульский П. Николай Иванович Фешин /П.Дульский. – Казань: Казан. отд. Гос. изд-ва, 1921. – 31 с.
Николай Иванович Фешин: каталог выставки /сост. Г.А.Могильникова. – Казань, 1963. – 84 с.
Н.Фешин /[сост. Ю.Петров; авт. вступ. ст. Г.Могильникова]. –Казань, 1983. – Буклет.
Рәссамны дөнья таный //Мәд. җомга. – 2006. – 1 дек. – Б.4.
Галиуллина М. Сурәтләрдән безгә заман бага /М.Галиуллина //Мәд. җомга. – 2006. – 8 дек. – Б.12.
Харис Р. Шигъриятле сурәт остасы /Р.Харис //Мәд. җомга. – 2006. – 24 нояб. – Б.15.
Хәсәнова А. Чибәрлеккә гашыйк рәссам /А.Хәсәнова //Ватаным Татарстан. – 2006. – 21 нояб.
Хәсәнова А. Бөек якташыбыз онытылмый /А.Хәсәнова //Ватаным Татарстан. – 2006. – 24 нояб.
Харис Р. Хәбәр: шигырьләр, җырлар, поэмалар /Р.Харис. – Казан. Татар. кит. нәшр. 1989. – 367 б. – Рәссам: Казанның атаклы рәссамы Николай Иванович Фешин истәлегенә: (поэма). – Б.298-311.
Тулузакова Г. Николай Фешин /Г.Тулузакова //Казань. – 2006. – № 10-11. – С.101-108.
Тулузакова Г. Николай Фешин: первые годы эмиграции /Г.Тулузакова; Ключевская Е. Фешин – архитектор /Е.Ключевская //Татарстан. – 1996. – № 3. – С.83-92.
Кручина О. Казанское время Николая Фешина /О.Кручина //Респ. Татарстан. – 2006. – 21 нояб.
Корякин О. Редкий дар /О.Корякин //Рос. газ. – 2006. – 22 нояб. – С.11.
Корякин О. Вязь времен /О.Корякин //Рос. газ. – 2006. – 28 нояб. – С.11.
Мамаева Т. Этот разный Фешин /Т.Мамаева //Время и деньги. – 2006. – 23 нояб.
Могильникова Г. Возвращение Фешина /Г.Могильникова //Волга. – 1978. – № 1. – С.175-183.
Роббинс С. Из Казани в Таос и обратно /С.Роббинс //Родина. – 2000. – № 12. – С.81-82.
Сайфутдинов А. В гостях у Фешина /А.Сайфутдинов; беседу вел А.Мушинский //Казанский альманах. – 2007. – № 1. – С.212-229.
Якупов Х. Николай Фешин /Х.Якупов //Искусство. – 1984. – № 10. – С.61-68.
4 декабрь Сибгат Хәким
4 декабря Сибгат Хаким
1911-1986
Тууына 100 ел
100 лет со дня рождения
Күренекле шагыйрь, публицист, җәмәгать эшлеклесе Сибгат Хәким (Сибгат Таҗи улы Хәкимов) 1911 елның 4 декабрендә элекке Казан губернасы (Царевококшайск өязе) (хәзер Татарстанның Әтнә районы) Күлле-Киме авылында крестьян гаиләсендә туа. Авылда мәктәпне тәмамлагач, 1930-нчы еллар башында Казанга килә, Педагогия институтында укый, аннары Татарстан китап нәшриятында һәм «Совет әдәбияты» журналы редакциясендә эшли. 1938 елда аның «Беренче җырлар» исемле китабы басылып чыга, шушы елда ук аны Язучылар берлегенә кабул итәләр. С.Хәким үзенең «Пар ат», «Шагыйрьнең бала чагы» исемле поэмаларын шигъри остазы Г.Тукайга багышлый.
Бөек Ватан сугышы башлангач, С.Хәким армиягә китә, Ржев, Харьков, Курск дугасында барган сугышларда катнаша.
Сугыштан соңгы елларда шагыйрь туган ягына һәм аның кешеләренә багышланган әсәрләрен иҗат итә: «Бакчачылар» поэмасында колхозчылар, «Беренче вышка», «Верховой», «Нефть чыккан якларда» шигырьләрендә нефтьчеләр, «Үрләр аша» поэмасында труба салучылар, «Дәверләр капкасы»нда КамАЗ төзүчеләр хезмәтенә дан җырлый. С.Хәкимне узган сугыш, җирдә тынычлык саклау темалары да борчый һәм аның бу турыдагы уйланулары, фикерләре «Курск дугасы», «Эзлиләр Европа буйлап» һәм башка поэма-шигырьләрендә чагылыш таба.
С.Хәким – дистәләгән җырлар авторы. Аның әдәби процессны сурәтләгән, язучылар, сәнгать кешеләренең иҗаты турындагы мәкаләләре, истәлек-уйланулары да зур игътибарга лаек.
«Җил исми яфрак селкенми» (җырлар, поэмалар) китабы өчен С.Хәкимгә 1960 елда Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт бүләге, ә 1970 елда Ленин турындагы әсәрләр циклы һәм яңа шигырьләре өчен Россиянең М.Горький исемендәге Дәүләт бүләге бирелә. Ул – Татарстанның халык шагыйре.
С.Хәким 1986 елның 3 августында вафат була.
Видный поэт, публицист, общественный деятель Сибгат Хаким (Сибгат Тазиевич Хакимов) родился 4 декабря 1911 г. в дер. Кулле-Кими Царевококшайского уезда Казанской губернии (ныне Атнинский район Республики Татарстан) в семье крестьянина. После окончания школы в начале 1930-х годов приезжает в Казань, учится в Педагогическом институте, работает в Татарском государственном издательстве и редакции журнала «Совет әдәбияты». В 1938 г. выходит его книга «Первые песни», в том же году его принимают в Союз писателей. Воспитанный на лучших литературных традициях Г.Тукая, С.Хаким посвящает свои первые поэмы «Пара гнедых» и «Детство поэта» великому народному поэту.
С первых дней Великой Отечественной войны С.Хаким уходит на фронт, участвует в боях под Ржевом, Харьковом, на Курской дуге, был командиром стрелкового взвода. В послевоенные годы поэт создает произведения, посвященные родной республике и ее людям, воспевает труд колхозников (поэма «Садоводы»), нефтяников (стихи «Первая вышка», «Верховой», «Там, где добывают нефть» и др.), трубоукладчиков (поэма «Через кручи»), строителей КамАЗа (поэма «Врата времен»), людей других мирных профессий. Его живо волнует и тема минувшей войны, сохранения мира на Земле. Этой теме посвящены такие значительные произведения С.Хакима, как поэмы «На Курской огненной дуге», «Кукушка», «По всей Европе – поиск» и другие.
С.Хаким – автор более десятка песен. Заслуживают внимания его статьи о литературном процессе, статьи, воспоминания и размышления о творчестве писателей и деятелей искусства.
В 1960 г. за сборник песен и поэм «Ветер не подует, листья не шелохнутся» в 1960 г. С.Хакиму присуждается Государственная премия Татарстана им. Г.Тукая, в 1970 г. – Государственная премия России им. М.Горького за цикл произведений о Ленине. С.Хаким – народный поэт Татарстана.
С.Хаким умер 3 августа 1986 г.
Укырга тәкъдим итәбез:
Советуем прочитать:
Хәким С. Сайланма әсәрләр: 2 томда /С.Хәким. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986.
Т. 1. Шигырьләр /кереш сүз язучы Н.Нәҗми. – 1986. – 366 б.
Т. 2. Шигырьләр, поэмалар. – 1986. – 407 б.
Хәким С. Сайланма әсәрләр /С.Хәким; [кереш сүз язучы Р.Фәтхерахманов]. – Казан: Хәтер, 2006. – 463 б.
Хәким С. Фазыл чишмәсе: шигырьләр /С.Хәким. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1991. – 127 б. – (Миниатюр басма).
Хәким С. Эзлиләр Европа буйлап: шигырьләр, поэмалар /С.Хәким. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 144 б.
Хәким С. Яшә, борчулы җаным!: публицистика (1979-1986). Блокнотлар (1954-1986) /С.Хәким. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1988. – 432 6.
Хәким С. Җылы сүз: шигырьләр, поэмалар /С.Хәким. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1968. – 488 б. – («Шигырь к-ханәсе»).
Хаким С. Близкая даль: стихотворения и поэмы /С.Хаким; пер. с татар. – М.: Современник, 1985. – 206 с.
Хаким С. Вся синь весны: стихи, поэмы /С.Хаким; пер. с татар. – М.: Сов. Россия, 1981. – 208 с.
Хаким С. Десять ключей на горе: стихи /С.Хаким; пер. с татар. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1981. – 336 с.
Хаким С. Избранное: стихи и поэмы /С.Хаким; пер. с татар.; вступ. ст. Р. Мустафина. – М.: Сов. писатель, 1984. – 319 с.
Әдипләребез: биобиблиогр. белешмәлек: 2 томда: 2 том /төз. Р.Н.Даутов, Р.Ф.Рахмани. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009. – 751 б. – Сибгат Хәким. – Б.559-563.
Даутов Р. Н. Совет Татарстаны язучылары: биобиблиогр. белешмә /Р.Н.Даутов, Н.Б.Нуруллина. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 639 б. – Сибгат Хәким. – Б.513-518.
Таныш өянкеләр: Сибгат Хәким турында истәлекләр /төз. М.Вилданова-Хәкимова, Р.Хәкимов; мөх-р һәм искәрмәләр авт. Ф.Баттал. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1997. – 295 6.
Сибгат Хәким: истәлекләр, шигырьләр /төз. Р.Батулла, Р.Корбан. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2001. – 184 б.: рәс.б-н.
Рәмиев З. Сибгат Хәким /З.Рәмиев. //Татар әдәбияты тарихы: 6 томда. 5 т. 60-90 еллар әдәбияты. – Казан: Раннур, 2001. – Б.264-283.
Миңнуллин Р. Аккош күленең ак күңелле шагыйре /Р.Миңнуллин //Казан утлары. – 2001. – № 12. – Б.153-158.
Галиуллин Т. «Бәрелде җан, сугылды җан ярсып...» /Т.Галиуллин //Казан утлары. – 2006. – № 11. – Б.133-143.
Батулла Р. Ул язларны көтеп ала иде... /Р.Батулла //Мәд. җомга. – 2001. – 30 нояб. – Б.15-17.
Батулла Р. Күңелем шагыйрь белән сөйләшә /Р.Батулла; Сибгат Хәким белән әңгәмәләр //Идел. – 2001. – № 11. – Б.22-35.
Туфан Х. Шигырь – кеше җанының чәчкәсе ул /Х.Туфан //Мәйдан. – 2006. – № 2. – Б.42-46.
Мәхмүдов Ә. Халык күңеленең хәкиме /Ә.Мәхмүдов //Шәһри Казан. – 2004. – 20, 27 февр.; 5, 12, 19 март.
Мозаффаров Р. Сибгат Хәким: гомерем буе Тукайга лаек булырга тырыштым /Р.Мозаффаров //Шәһри Казан. – 2006. – 19 апр.
Салихова Д. Сибгат Хәким поэзиясендә Тукай образы /Д.Салихова //Мәйдан. – 2004. – № 3. – Б.114-116.
Мозаффаров Р. Яшәсен борчулы җаның /Р.Мозаффаров //Шәһри Казан. – 2006. – 15 дек.
Мозаффаров Р. Халыкка күчкән җырлар /Р.Мозаффаров //Шәһри Казан. – 2009. – 11 сент.
Хәкимуллина Г. Онытылмавы белән бәхетле /Г.Хәкимуллина //Мәд. җомга. – 2001. – 28 дек. – Б.18.
Арслан А. Сәнгать әһелләрен үз күрде //Шәһри Казан. – 2001. – 14, 21 дек.
Сафиуллин Ә. Шагыйрьнең туган ягында /Ә.Сафиуллин //Ватаным Татарстан. – 2002. – 22 февр.
Хәкимов Р. Ул күңелебездә яши /Р.Хәкимов; әңгәмә //Мәгариф. – 2001. – № 12. – Б.11-16.
Гиниятуллина А. Писатели Советского Татарстана: биобиблиогр. справ. /А.Гиниятуллина – Казань: Татар. кн. изд-во, 1970. – 511 с. – Сибгат Хаким. – С.449-453.
Хакимов Р. Семь осенних вечеров /Р.Хакимов. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1991. – 158 с.
Галиуллин Т. Здравствуй, поэзия!: заметки о современной татарской поэзии /Т.Галиуллин. – М.: Современник, 1987. – 207 с. – Сибгат Хаким. – С.44-45.
Мустафин Р. Силуэты: лит. портреты писателей Татарстана /Р.Мустафин. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2006. – 351 с. – Родник поэзии (Сибгат Хаким). – С. 205-236.
Махмудов А. Линии соприкосновения: лит.-критич. ст. /А.Махмудов. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1991. – 166 с. – Чародей татарской поэзии: (размышления о творчестве Сибгата Хакима). – С.150-157.
Вильданова-Хакимова М. Последняя виктория /М.Вильданова-Хакимова; беседу с женой поэта вела Р.Даутова //Восточный экспресс. – 2001. – 7-13 дек.
Хаким Р. Оставь платок коню надежды: эссе /Р.Хаким //Респ. Татарстан. – 2006. – 14 дек.
Мустафин Р. Труженик пера /Р.Мустафин //Респ. Татарстан. – 2004. – 23 дек.
26 декабрь Акмулла
26 декабря 1831-1895
Тууына 180 ел
180 лет со дня рождения
Татар, башкорт һәм казакъ халыклары арасында Акмулла исеме белән киң танылган ялкынлы мәгърифәтче-шагыйрь Мифтахетдин Камалетдин улы 1831 елның 26 декабрендә Уфа губернасы (хәзер Башкортстан Республикасы) Бәләбәй өязенең Туксанбай авылында мулла гаиләсендә туа. Башта авыл мәдрәсәсенә йөри, аннары Стәрлебашта шагыйрь Шәмсетдин Зәкидән дәресләр ала, соңрак Троицк мәдрәсәсендә укый. Җәйләрен казакъ балаларын укыта.
Акмулла төрле урыннарда яши, эшли. Уку-язу, белем бирүдән тыш, балта остасы, тимерчелек һөнәре белән дә шөгыльләнә; матур, моңлы тавыш белән җырлый да; тыңлаучыларны мавыктырырлык итеп сөйли дә, шигырьләр дә укый.
Акмулланың безгә билгеле иҗат мирасы әлләни зур түгел. Шагыйрьнең җыентыклары Казанда берничә мәртәбә нәшер ителгән. Акмулла әсәрләре мәрсия, мәдхия, робагый, шигъри хат, газәл, мөнәҗәт жанрларында иҗат ителгән. Шагыйрьнең иң беренче басылган зур әсәрләреннән берсе – «Дамелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсиясе» (1892) – Акмулланы барлык төрки телләрдә сөйләшүче укымышлыларга таныта.
Акмулланың әсәрләре тирән һәм фәлсәфи эчтәлекле, поэтик эшләнешләре камил булу белән аеруча игътибарга лаек. Ул чын мәгънәсендә шигырь остасы, XIX йөз мәгърифәтчелек әдәбияты тарихында тирән эз калдырган, шигырь мәктәбе тудырган әдипләрнең берсе һәм күренеклесе.
Акмулланың үлеме көтелмәгәндә һәм үкенечле була. Ул 1895 елның 27 октябренә каршы төндә, Троицкидан Златоустка барганда, Миасс заводыннан ерак түгел үтерелгән.
Мифтахетдин сын Камалетдина, известный в истории литературы под псевдонимом Акмулла, родился 26 декабря 1831 г. в деревне Туксанбай Белебеевского уезда Уфимской губернии (ныне Республика Башкортстан) в семье муллы. Первоначальное образование Акмулла получает в сельском медресе, слушает лекции поэта Шамсетдина Заки в деревне Стерлибаш, позже учится в медресе г. Троицка, занимается обучением казахских детей.
За всю свою жизнь Акмулла жил и работал в разных местах. Помимо литературной и просветительской деятельности, поэт зарабатывал себе на хлеб плотницким и кузнечным делом, исполнением песен, увлекательным рассказыванием и чтением произведений.
Находчивый и остроумный Акмулла был прям в своих высказываниях, правдив.
Творческое наследие Акмуллы, известное нам, небольшое. Сборники поэта несколько раз издавались в Казани. Свои произведения Акмулла создает в разных жанрах: оды, рубаи, письма в стихах, газели, мунаджаты. Знаменитая ода Акмуллы «Дамелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсиясе» (1892), посвященная Шигабутдину Марджани, была его первым печатным произведением. Благодаря этой публикации Акмулла стал известен не только татарской, баш-кирской, но и всей интеллигенции тюркоязычного мира.
Творчество Акмуллы в истории татарской лигературы занимает важное место. Его поэзия отличается глубиной содержания, философскими размышлениями, простотой и образностью языка; она пронизана народным духом; в его стихах отчетливо звучат просветительские идеи, что характеризует его как демократического поэта.
Смерть Акмуллы была неожиданной и трагичной. Он был убит в ночь на 27 октября 1895 г. по дороге из Троицка в Златоуст недалеко от Миасского завода.
Укырга тәкъдим итәбез:
Советуем прочитатъ:
Акмулла. Шигырьләр /Акмулла; [төз., текстларны гыйльми әзерләүче, кереш мәкалә һәм искәрмәләрне язучы М. Госманов]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1981. – 271 б.
Дамелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсийәсе һәм башка шигырьләр //Татар поэзиясе антологиясе. 1-нче кит. /[төз. Г.Рәхим]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1992. – Б.341-348. – Биогр. белешмә. – Б. 340.
Акмулла. Стихи о муллах; Строки, написанные в тюрьме; Из стихов, написанных о себе: стихи /Акмулла; пер. с татар.: С.Липкин. //Антология татарской поэзии. – Казань: Таткнигоиздат, 1957. – С.99-100. – Биогр. справка. – С.98.
Әдипләребез: биобиблиогр. белешмәлек: 2 томда: 1 том /[төз. Р.Н.Даутов, Р.Ф.Рахмани]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009. –751 б. – Акмулла. – Б.20.
Әхмәтов Р. Мифтахетдин Акмулла /Р.Әхмәтов. //Татар әдәбияты тарихы: 6 томда. 2 т.: XIX йөз татар әдәбияты. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1985. – Б.440-462.
Гайнуллин М.Х. Татар әдәбияты: XIX йөз /М.Х.Гайнуллин. – Тулыландырылган 2-нче басма. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1968. – 690 б. – Акмулла. – Б.230-245.
Госманов М. Үткәннән – киләчәккә /М.Госманов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1990. – 472 б. – Мифтахетдин Акмулла: язмыш, иҗат һәм мирас. – Б.354-403.
Миңнегулов X. Дөньяда сүземез бар...: (мәкаләләр, чыгышлар, юлъязмалар) /Х.Миңнегулов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1999. – 336 б. – «Милләт өчен зарлы» Акмулла. – Б.126-138.
Хисамов Н. Бәрәкәтле чишмәләр: әдәби тәнкыйть мәкаләләре, рецензияләр /Н.Хисамов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1987. – 150 б. – Мәгърифәтче шагыйрьгә багышлап. – Б.140-144.
Әхмәт Р. Акын, чичән, шагыйрь /Р.Әхмәт //Казан утлары. – 2006. – № 12. – Б.91-94.
Әхмәтов Р. Бөек милләт шагыйре /Р.Әхмәтов //Мирас. – 2006. – № 12. – Б.33-38.
Әхмәдуллин А. Кайта шагыйрь янә халыкка /А.Әхмәдуллин //Шәһри Казан. – 2009. – 13 март.
Әхмәтҗанов М. Фидакярләр юлы /М.Әхмәтҗанов //Мәд. җомга. – 2009. – 20 июль. – Б.15.
Мусин Ф. Кем соң ул Акмулла? /Ф.Мусин //Ватаным Татарстан. – 2007. – 26 гыйнв.
Садыйкова А. Иң әүвәл кирәк нәрсә – иман /А.Садыйкова //Фән һәм тел. – 2007. – № 1. – Б.17-20.
Поэт-просветитель Акмулла: материалы юбилейных торжеств и науч. конф., посвященных 150-летию со дня рождения /АН СССР КФ. – Казань, 1983. – 200 с.
Гайнуллин М.Х. Татарская литература XIX века /М.Х.Гайнуллин. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1975. – 307 с. – Акмулла. – С.130-140.
Ахметов Р. Мифтахутдин Акмулла /Р.Ахметов //История татарской литературы нового времени (XIX – начало XX в.). – Казань: Фикер, 2003. – С.160-171.
Хамитуллина З. Творчество поэта, учителя, мыслителя XIX века Мифтахутдина Акмуллы /З.Хамитуллина //Югары һәм урта һөнәри уку йортларында татар әдәбиятын укытуның мөһим мәсьәләләре. – Казань: Казан. гос. ун-т, 2006. – С.78-81.
Аглямов М. Арба Акмуллы: поэма /М.Аглямов; пер.: Р.Бухараев //Казанский альманах. – 2007. – № 1. – С.90-98.
28 декабрь Габдрахман Әпсәләмов
28 декабря Абдурахман Абсалямов
1911-1979
Тууына 100 ел
100 лет со дня рождения
Күренекле язучы, публицист, җәмәгать эшлеклесе Габдрахман Сафа улы Әпсәләмов 1911 елның 28 декабрендә элекке Пенза губернасының Рыбнослободск өязе (хәзерге Мордва Республикасының Ковылкино районы) Иске Аллагол авылында крестьян гаиләсендә туа. Үз авылларында башлангыч мәктәпне тәмамлагач, ул Мәскәүгә китеп, укуын татар урта мәктәбендә дәвам иттерә. Шунда әдәби иҗат эше белән кызыксына башлый, әдәби түгәрәккә йөри, шигырьләр, хикәяләр, пьесалар яза. «Әнвәр тегермәне» исемле шигыре «Октябрь баласы» журналында басылып та чыга.
Сигезенче классны тәмамлагач, Г.Әпсәләмов ФЗӨ мәктәбенә укырга керә, аннары җиде елга якын Мәскәү заводларында слесарь һәм токарь булып эшли. 1937 елда «Совет әдәбияты» («Казан утлары») – журналында «Маһинур» исемле хикәясе басыла. 1940 елда М.Горький исемендәге Әдәбият институтын тәмамлый.
1938 елның җәендә Г.Әпсәләмов Казанга килеп урнаша, әдәбият-сәнгать кешеләре белән аралаша, әдәби иҗат активлыгын тагын да көчәйтә. 1940 елда Казанда аның «Киләчәк безнеке» пьесасы, 1941 елда «Бәхет кояшы» исемле хикәяләр җыентыгы басылып чыга.
1941 елның августында Г.Әпсәләмов сугышка китә. Башта Карелия фронтында миномет расчеты командиры, разведчик, аннары 1943 елның җәеннән фронтта чыккан газеталар редакцияләрендә хезмәт итә, сугыш геройлары турында күпсанлы очерклар, хикәяләр яза.
Ватан сугышы Г.Әпсәләмовның иҗат эшчәнлегенә зур йогынты ясый, ул әдип иҗатындагы төп темаларның берсенә әверелә. Аның «Алтын йолдыз», «Газинур», «Мәңгелек кеше», «Ак төннәр» романнары сугыш вакыйгаларына нигезләнеп язылган, халкыбыз вәкилләренең батырлыгын, ихтыяр көчен, илгә тугърылыгын данлауга багышланган.
1959 елда Г.Әпсәләмовка «Сүнмәс утлар» романы өчен Татарстанның Г.Тукай исемендәге Дәүләт премиясе бирелә.
Заманында Г.Әпсәләмов бөтенсоюз аренасында зур популярлык казанган татар язучыларының иң күренеклесе. 1940-1983 еллар арасында гына да татар, рус телләрендә, СССР һәм чит ил халыклары телләрендә әдипнең йөзгә якын басмада китаплары дөнья күрә.
Г.Әпсәләмовның әдәби тәрҗемә өлкәсендәге эшчәнлеге дә игьтибарга лаеклы. Ул рус язучыларының романнарын, проза әсәрләрен татар теленә тәрҗемә итә.
Г.Әпсәләмов 1979 елның 7 февралендә Казанда вафат була.
Видный писатель, публицист, общественный деятель Абдурахман Сафиевич Абсалямов родился 28 декабря 1911 г. в с. Ст. Аллагулово Рыбнослободского уезда Пензенской губернии (ныне Ковылкинский район Республики Мордовия) в семье крестьянина. Получив начальное образование, он уезжает в Москву, где учится в татарской средней школе. Здесь начинает заниматься литературным творчеством, пишет стихи, рассказы, пьесы. Его стихотворение публикуется в журнале «Октябрь баласы» («Октябренок»).
Окончив восемь классов, А.Абсалямов поступает учиться в школу ФЗО, затем в течение семи лет работает слесарем, токарем на московских заводах.
В 1937 г. в журнале «Совет әдәбияты» («Казан утлары») публикуется его рассказ «Маһинур» («Магинур»).
В 1940 г. А.Абсалямов заканчивает Литературный институт им. М.Горького в Москве.
Летом 1938 г. писатель переезжает в Казань. В 1940 г. отдельным изданием выходит пьеса «Киләчәк безнеке» («Будущее принадлежит нам»), в 1941 г. – первый сборник его рассказов «Бәхет кояшы» («Солнце счастья»).
В августе 1941 г. А.Абсалямов уходит на фронт, был командиром минометного расчета, разведчиком, с лета 1943 г. – военным корреспондентом фронтовых газет. Публикует серию очерков и рассказов о героях войны. Тема ратного подвига на много лет станет для него главной. Военные рассказы писателя рисуют незаурядные проявления мужества, воли, самоотверженности. На материале военных событий написаны его романы «Орлята», «Газинур», «Вечный человек», «Белые ночи».
Художественный талант А.Абсалямова особенно ярко раскрывается в послевоенные годы. В 1959 г. за роман «Огонь неугасимый» ему присуждается Государственная премия Татарстана им. Г.Тукая.
При жизни А.Абсалямов был признан самым популярным татарским писателем СССР: в 1940-1983 гг. на татарском и русском языках, на языках многих народов СССР и зарубежных стран было издано около 100 названий книг писателя.
А.Абсалямов является автором переводов на татарский язык многих произведений русских писателей.
А.Абсалямов умер 7 февраля 1979 г. в Казани.
Укырга тәкъдим итәбез:
Советуем прочитать:
Әпсәләмов Г. Сайланма әсәрләр: биш томда /Г.Әпсәләмов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009.
1 том: Газинур: роман /[кереш сүз авт.: Н.Йосыпова, Г.Гайнуллина]. – 399
б.
2 том: Ак чәчәкләр: роман. – 479 б.
3 том: Мәңгелек кеше: роман. – 335 б.
4 том: Алтын йолдыз: роман. – 575 б.
5 том: Агыла болыт: роман. – 495 б.
Әпсәләмов Г. Сайланма әсәрләр /Г.Әпсәләмов; [Р.Хәйбрахмановның «Ак төннәрдә ак йолдыз» дигән кереш сүзе белән]. – Казан: Хәтер, 2008. – 462 б.
Әпсәләмов Г. Ак төннәр: повесть, хикәяләр /Г.Әпсәләмов. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2001. – 256 б.
Абсалямов А. Белые ночи /А.Абсалямов. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1985. – 336 с.
Абсалямов А. Орлята: роман /А.Абсалямов; пер. с татар. М.Демидовой, М.Чечановского. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1983. – 623 с.
Абсалямов А. Газинур: роман /А.Абсалямов; пер. с татар. М.Демидовой, М.Чечановского. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1991. – 384 с.
Абсалямов А. Огонь неугасимый: роман /А.Абсалямов; пер. с татар. М.Демидовой, М.Чечановского. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1988. – 528 с.
Абсалямов А. Вечный человек: роман /А.Абсалямов; пер. с татар. К.Горбунова. – М.: Сов.писатель, 1981. – 352 с.
Абсалямов А. Белые цветы: роман /А.Абсалямов; пер. с татар. К.Горбунова. – Казань: Хәтер, 2008. – 346 с.
Абсалямов А. Зеленый берег: роман /А.Абсалямов; пер. с татар. К.Горбунова. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1981. – 464 с.
Әдипләребез: биобиблиогр. белешмәлек: 2 томда: 1 том /[төз. Р.Н.Даутов, Р.Ф.Рахмани]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009. –751 б. – Габдрахман Әпсәләмов. – Б.99-102.
Даутов Р. Н. Совет Татарстаны язучылары: биобиблиогр. белешмә /Р.Н.Даутов, Н.Б.Нуруллина. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 639 б. – Габдрахман Әпсәләмов. – Б.598-602.
Ак чәчәкләр бүләк итте: Габдрахман Әпсәләмов турында истәлекләр /[төз. Г.Мөхәммәдева]. – Казан: Мәгариф, 2001. – 159 б.: рәс. б-н.
Мөхәммәдова Г. Габдрахман Әпсәләмов /Г.Мөхәммәдова //Татар әдәбияты тарихы: 6 томда: 5 т. Бөек Ватан сугышы һәм сугыштан соңгы еллар әдәбияты (1941-1960). – Казан: Татар. кит. нәшр., 1989. – Б.379-393.
Әпсәләмов Т. Мин – язучы оныгы /Т.Әпсәләмов //Шәһри Казан. – 2008. – 4 июль.
Гарипова Х. Җирне ак чәчәккә төргән зат /Х.Гарипова //Шәһри Казан. – 2002. – 8 февр.
Җиһаншина З. «Миңа унтугыз яшь иде»: /З.Җиһаншина; [шул исемдәге әсәрне өйрәнү буенча дәрес үрнәге] //Мәгариф. – 2005. – № 5. – Б.25-26.
Абсалямова А. Долгие белые ночи /А.Абсалямова //Казань. – 2005. – № 4. – С.23-33.
Молнин С. «Пой жизни осколки...» /С.Молнин //Казан. ведомости. – 1999. – 31 дек. – С.5.
Ахунов Г. Писатель сложной творческой судьбы /Г.Ахунов //Казан. ведомости. – 1992. – 20 марта.
Айдаров А. И ближе к нам зеленый берег... /А.Айдаров //Сов. Татария. – 1991. – 28 нояб.
Иж-Бубый мәдрәсәсе
Медресе «Иж-Буби»
1781-1911
Ачылуына 230 ел
230 лет со дня открытия
Халкыбызның мәдәнияте тарихында мәдрәсәләр зур урын билиләр. XX гасыр башында халыкны аң-белемгә тартып, милләтебезнең зыялыларын үстереп, укыту-тәрбиянең куелышы һәм эчке тәртип ягыннан алдынгы саналган, бөтен Россиядә дан-шөһрәт казанган татар мәдрәсәләре берничә генә. Алар – Казанда «Мөхәммәдия», Оренбургта «Хөсәения», Уфада «Галия», Әгерҗе төбәгендә Иж-Бубый мәдрәсәләре.
Иж-Бубый мәдрәсәсенең тарихы шактый зур һәм бай. Ул элекке Вятка губернасы Сарапул өязе Әгерҗе волостеның Иж-Бубый авылында 1781 елда оештырыла. Башка татар мәдрәсәләре белән беррәттән, ул да XIX гасыр ахыры – XX гасыр башында зур үзгәрешләр кичерә. 1907 елдан башлап, мәдрәсәдә аерым фәннәр буларак гарәп, фарсы, төрек, рус, француз телләре, тарих, политэкономия, арифметика, геометрия, физика, астрономия, география, ботаника, медицина, психология, педагогика алдынгы рус һәм Европа уку йортлары дәрәҗәсендә укытыла. Фәлсәфә, логика, әхлак, Коръән, хәдис, ислам тарихы өйрәтелә. Укыту расписание буенча алып барыла, дәресләр үткәрү өчен бүлмәләр җиһазландырыла; уку елы ахырында имтиханнар уздырыла.
Россиянең төрле почмакларыннан мәдрәсәгә укырга яшьләр килә. 1908-1911 елларда биредә һәр елны 500 шәкерт белем ала.
Мәдрәсәдә һәр атнада әдәби, фәнни кичәләр уздырыла. Мәдрәсәнең бай китапханәсе, махсус җиһазландырылган спорт мәйданчыгы була.
Мәдрәсәне тәмамлап чыгучылар тирән фикерле, белемле, киң мәгълүматлы шәхесләр булып формалаша.
Иж-Бубый мәдрәсәсенең уңышларга ирешеп чәчәк ату елларында аның белән бертуган Габдулла һәм Гобәйдулла Бубыйлар җитәкчелек итә.
Бу авылда Россиядәге мөселман хатын-кызлар өчен иң беренче уку йортларыннан кызлар мәдрәсәсе дә эшли. Ул Мөхлисә Бубый карамагында була.
Мәдрәсәнең дөньяви юл белән алга атлавы патша хөкүмәтен борчуга сала. Танылган татар уку йортларыннан булган Иж-Бубый мәдрәсәсе 1911 елның гыйнварында Россия хөкүмәтенә каршы фикер таратуда һәм панисламизмда гаепләнеп, яптырыла. Җитәкчеләре, мөгаллимнәре кулга алына.
В истории культуры татарского народа медресе занимают достойное место. В начале ХХ века во всей России насчитывалось несколько татарских медресе, снискавших славу передовых учебных заведений, ставших подлинными очагами просвещения народа и кузницей национальной интеллигенции. Это медресе «Мухаммадия» в Казани, «Хусаиния» в Оренбурге, «Галия» в Уфе и «Иж-Буби» в Агрызском крае.
Медресе «Иж-Буби» имеет богатую и яркую историю. Оно было открыто в 1781 г. в деревне Иж-Буби Агрызской волости Сарапульского уезда прежней Вятской губернии. Как и другие медресе, оно в конце XIX – начале XX века переживает бурные перемены. С 1907 г. вводится преподавание арабского, персидского, турецкого, русского, французского языков, истории, политэкономии, арифметики, геометрии, физики, астрономии, географии, ботаники, медицины, психологии, педагогики на уровне передовых русских и европейских учебных заведений. Здесь изучают философию, логику, этику, Коран, хадисы, историю ислама. Занятия ведутся по расписанию, для проведения уроков оборудованы специальные комнаты; в конце учебного года проводятся экзамены. Каждую неделю в медресе проводились литературные и научные вечера. В медресе была богатая библиотека и специально оборудованная спортплощадка.
В медресе стекалась молодежь с разных концов России. В 1908-1911 гг. в медресе ежегодно обучалось 500 шакирдов.
К окончанию учебы выпускники медресе становились мыслящими, эрудированными личностями, обладающими глубокими и обширными познаниями.
Период расцвета учебного заведения приходится на период правления братьев Габдуллы и Губайдуллы Буби.
В этой же деревне действовало одно из первых в России учебных заведений для мусульманских женщин – медресе для девочек, которым руководила Мухлиса Буби.
Царское правительство было обеспокоено тем, что в медресе ведется обучение по широкому кругу светских дисциплин. Деятельность медресе находилась под контролем властей постоянно.
Считавшееся одним из самых известных татарских учебных заведений, медресе «Иж-Буби» в январе 1911 г. по обвинению в панисламизме и распространении антиправительственных умонастроений было закрыто. Руководители и учителя медресе были арестованы.
Укырга тәкъдим итәбез:
Советуем прочитать:
Бубый Г. Бубый мәдрәсәсенең кыскача тарихы; Иж-Бубый авылы мәдрәсәсе һәм бертуган Бубыйлар турында мәкаләләр, чыганаклар /Г.Бубый //Бертуган Бубыйлар һәм Иж-Бубый мәдрәсәсе: тарихи-документаль җыентык. – Казан: Рухият, 1999. – Б.14-105, 129-179.
Мәһдиев М. Буби мәдрәсәсе /М.Мәһдиев //Мәдрәсәләрдә китап киштәсе: мәшһүр мәгърифәт үзәкләре тарихыннан. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1992. – Б.38-70.
Мәхмүтова А. Иж-Бубый мәдрәсәсенә 220 ел /А.Мәхмүтова //Казан утлары. – 2001. – № 11. – Б.126-137.
Хәлиуллина Р. Иж-Бубый мәдрәсәсе /Р.Хәлиуллина //Идел. – 1998. – № 11. – Б.56.
Хәлиуллина Р. Иж-Бубый үзе бер тарих /Хәлиуллина Р. //Мәгариф. – 1997. – № 11. – Б.68-69.
Хәлиуллина Р. Панисламизм урынына ваһһабчылык? /Р.Хәлиуллина, Р.Мәрданов //Ватаным Татарстан. – 2006. – 30 июнь.
Максудова З. Бубида беренче спектакль /З.Максудова //Мәдрәсәләрдә китап киштәсе: мәшһүр мәгърифәт үзәкләре тарихыннан. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1992. – Б.71-73.
Гимазова Р. Мугаллимы и шакирды медресе «Буби»: [список] /Р.Гимазова //Гасырлар авазы=Эхо веков. – 2003. – № ¾. – С.308-319.
Максудова З. Медресе Иж-Буби /З.Максудова //Идель. – 1991. – № 5. –С.43-45.
Халиуллина Р. Медресе «Иж-Буби» /Р.Халиуллина //Идель. – 1998. – № 11. – С.76.
Шафикова Я. Как живешь, Буби? /Я.Шафиков //Респ. Татарстан. – 1997. – 11 июня.
В.И.Качалов исемендәге Казан
академия рус Зур драма театры
Казанский академический русский
Большой драматический театр
им. В.И.Качалова
1791
Ачылуына 220 ел
220 лет со дня открытия
В.И.Качалов исемендәге Казан академия рус Зур драма театры Россиядәге иң зур провинциаль театрларның берсе һәм Казанда барлыкка килгән иң беренче театр. Ул 1791 елда Казан губернаторы князь С.М.Баратаев тарафыннан оештырыла. Беренче сәнгать җитәкчесе труппа артисты В.Р.Бобровский була. 1802 елда алпавыт П.П.Есипов, шәһәр театры буларак, агачтан яңа бина төзетә. Биредә аның крепостной крестьяннардан оештырган труппасы спектакльләр күрсәтә; гастрольләргә күренекле актерлар чакырыла.
1844-1849 елларда шәһәр театры өчен таш бина төзелә. Ул үзенең техник җиһазлануы буенча иң яхшы Россия театрларыннан да калышмый.
Унбиш ел дәвамында Казанда антрепризаны атаклы рус актерларының һәм антрепренерларының берсе П.М.Медведев алып бара. Бу вакытта Казан театры иң зур үсеш ала һәм даими рәвештә опералар куела башлый (1874).
Яшәешенең беренче елларыннан ук театр рус интеллигенциясенең алдынгы, демократик идеяләре йогынтысында формалаша. Аның сәхнәсендә рус язучыларының пьесалары куела. Шулай ук театр репертуарында бөтендөнья классикларының әсәрләре дә шактый зур урын ала.
Казан театры сәхнәсендә XIX гасырда – XX гасырның беренче яртысында киң танылган рус актерларының барысы диярлек эшли. Алар: П.С.Мочалов, А.Е.Мартынов, Н.К.Милославский, М.Т.Иванов-Козельский, М.С.Щепкин, П.М.Садовский һ.б. С.-Петербургтагы Александр һәм Мәскәүдәге Кече император театрлары сәхнәсендә уйнаган М.А.Решимов, А.А.Рассказов, А.И.Стрелкова, В.И.Виноградов, М.Г.Савина, П.А.Стрепетова һ.б. күп кенә танылган артистлар Казаннан үсеп чыгалар. В.И.Качалов, Н.Н.Литовцева Мәскәү Художество театрына эшкә чакырылалар. Казанда Н.Н.Синельников, И.А.Ростовцев, Н.Н.Соловцов, А.И.Канинның режиссерлык һәм антрепренерлык язмышлары ачыклана.
1918 елга кадәр театр Казан шәһәр театры, аннары Совет Зур театры, Зур драма театры, 1996 елдан хәзерге исеме белән йөртелә. 1924 елдан 1930 елга кадәр А.В.Луначарский, 1948 елдан В.И.Качалов исемен йөртә.
1914 елга кадәр театрның Театр мәйданында (хәзер Ирек мәйданы) үз бинасы була; 1914 елдан 1919 елга кадәр Яңа клуб бинасында, 1919 елдан бүгенге көнгә кадәр ул Зур Проломный (хәзерге Бауман) урамында Г.А.Розенбергның элекке театр бинасында эшли.
1994 елдан театрның сәнгать җитәкчесе вазифасын Россиянең халык артисты А.Я.Славутский башкара.
Рус, бөтендөнья классикларының һәм хәзерге драматургиянең иң яхшы әсәрләреннән төзелгән югары художестволы репертуар; составында зур сәхнә осталары булган профессиональ тотрыклы труппа; заманча үткен режиссура һәм сценография иң киң катлау тамашачыларның игътибарын театрга җәлеп итә.
1997 елдан В.И.Качалов исемендәге Казан академия рус Зур драма театры рус театрларының Марсельдә (Франция) үтә торган Халыкара фестивальләрендә даими катнаша.
Казанский академический русский Большой драматический театр им.В.И.Качалова является одним из старейших в России и самым первым театром в Казани. Он ведет начало с 1791 г., организован казанским губернатором князем С.М.Баратаевым; первый художественный руководитель труппы – актер В.Р.Бобровский. В 1802 г. помещик П.П.Есипов построил в городе деревянное театральное здание, где давала спектакли сформированная им из крепостных крестьян труппа; на гастроли приглашались знаменитые актеры.
В 1844-1849 гг. город строит для своего театра каменное здание, не уступавшее по своей технической оснащенности лучшим российским театрам.
В течение 15 лет антрепризу в Казани держит один из крупнейших русских актеров и антрепренеров П.М.Медведев, с именем которого связаны период наивысшего расцвета Казанского театра и начало постоянных оперных представлений (1874).
С первых лет своего существования театр формируется под воздействием идей прогрессивной, демократически настроенной русской интеллигенции. На его сцене были осуществлены постановки пьес русских писателей. Значительное место в репертуаре театра занимали произведения мировой классики.
На сцене Казанского театра работали почти все выдающиеся русские актеры XIX – I-й половины ХXли осуществлены постановки пьес русских писателей. Также значительное место в репертуаре театра занимали пооизведения мирово вв.: П.С.Мочалов, А.Е.Мартынов, Н.К.Милославский, М.Т.Иванов-Козельский, М.С.Щепкин, П.М.Садовский и др.; из Казани вышли многие известные артисты, игравшие на сценах императорских театров – Александровского в С.-Петербурге и Малого в Москве: М.А.Решимов, А.А.Рассказов, А.И.Стрелкова, В.И.Виноградов, М.Г.Савина, П.А.Стрепетова и др.; в Московский Художественный театр были приглашены В.И.Качалов, Н.Н.Литовцева; в Казани определилась режиссерская и антрепренерская судьба Н.Н.Синельникова, И.А.Ростовцева, Н.Н.Соловцова, А.И.Канина.
До 1918 г. театр именовался Казанский городской театр, затем Советский Большой театр, Большой драматический театр, с 1996 г. – современное название. С 1924 по 1930 г. носил имя А.В.Луначарского, а с 1948 г. носит имя В.И. Качалова.
До 1914 г. театр располагался в собственном здании на Театральной площади (ныне площадь Свободы), с 1914 по 1919 г. в здании Нового клуба, с 1919 г. по сегодняшний день в здании бывшего Большого театра Г.А.Розенберга на ул. Б.Проломная (ныне ул. Баумана).
С 1994 г. художественным руководителем КАБДТ является народный артист России А.Я.Славутский.
Высокохудожественный репертуар, основанный на лучших произведениях русской и мировой классики, современной драматургии; профессиональная стабильная труппа, в составе которой много крупных мастеров сцены; остросовременная режиссура и сценография поддерживают интерес к театру самой широкой публики.
С 1997 г. КАБДТ им. В.И.Качалова является постоянным участником Международного фестиваля русских театров в Марселе (Франция).
Укырга тәкъдим итәбез:
Советуем прочитать:
Крути И. Русский театр в Казани: материалы к истории провинциального драматического театра /И.Крути. – М.: Искусство, 1958. – 395 с.
Ингвар И. Русский театр в Казани: (советский период) /И.Ингвар. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1991. – 288 с.
Благов Ю.А. КЭМСТ и театральная жизнь Казани 1920-х гг. (опыт исслед.) /Ю.А.Благов. – Казань: Татполиграф, 2005. – 235 с.
Благов Ю.А. «...Получил прозвище Казанский»: П.П.Медведев и казан. театр в конце 60-х–80-е гг. XIX в. /Ю.А.Благов. – Казань, 1998. – 96 с.
Благов Ю.А. Казанская антреприза Собольщикова-Самарина /Ю.А.Благов. – Казань: ООО «Татполиграф», 2004. – 116 с.: фото.
Благов Ю.А. «Казанский помещик» Александр Каширин /Ю.А.Благов. – Казань: ООО «Татполиграф», 2006. – 144 с.
Благов Ю. Качалов и качаловцы: ч.1. /Ю.Благов. – Казань: ООО ПКФ «Реноме», 2008. – 171 с.
Хусаинова Д. Полные залы Качаловского; Дороже всех других богатство /Д.Хусаинова //Казань. – 2008. – № 3. – С.95-97.
Славутский А. Программист радости /А.Славутский; беседовала Т.Мамаева //Время и деньги. – 2007. – 23 нояб. – С.17.
Усманова Р. Власть сцены: очерки театральной культуры Татарстана: Возникновение Казанского драматического театра и его развитие до начала ХХ века /Р.Усманова; Славутский А. Труды и дни /А.Славутский; интервью подготовила Т.Мамаева; Благов Ю. Начало Казанского театра /Ю.Благов //Казань. – 2006. – № 10-11. – С.38-46; 59-75.
Благов Ю. «Ушибенный театром» /Ю.Благов //Казань. – 2006. – № 2. – С.93-96.
Благов Ю. Опираясь на традиции прошлого /Ю.Благов //Респ. Татарстан. – 2004. – 18 сент.
Девятых Л. Ангелы и демоны отставного прапорщика Есипова /Л.Девятых //Респ. Татарстан. – 2006. – 2 февр.
Илялова И. Үткәннәргә бер караш /И.Илялова //Ватаным Татарстан. – 1999. – 16 апр.
Агарса да чәч бөртегең, картаймасын күңелең! //Шәһри Казан. – 2001. – 23 нояб.
Славутский А.Я. Әхлак һәм акча /А.Я.Славутский; әңгәмәдәше – язучы В.Русаков //Татарстан. – 1999. – № 6. – Б.56-57.
Славутский А. Татарстанны таныту /А.Славутский //Ватаным Татарстан. – 1997. – 14 март.
Юнысова А. Европадан кайттылар /А.Юнысова //Ватаным Татарстан. – 1999. – 9 апр.
Бондаренко Е. «Тәкъдир йомыркасы яхшыга юрый» /Е.Бондаренко //Мәд. җомга. – 1999. – 9 апр. – Б.12.
Салихҗан Кукляшев
Салихджан Кукляшев
1811-1864
Тууына 200 ел
200 лет со дня рождения
XIX йөзнең I яртысында алдынгы татар иҗтимагый фикер ияләренең берсе Салихҗан Бикташ улы Кукляшев була. Ул 1811 елда Оренбург губернасының Бөгелмә өязендә надворный советник булып эшләүче морза гаиләсендә туа. 1831 елда Оренбургтагы Неплюев хәрби училищесын тәмамлагач, ул Оренбург Чик буе комиссиясендә тылмач булып эшли башлый. Әмма биредә ул озак тормый, аны Казанга укырга җибәрәләр. 1832 елдан С.Кукляшев Казан университетының медицина факультетында укый башлый; 1834 елда филология факультетының көнчыгыш бүлегенә күчерелә. 1834 елда аның «Заволжский муравей» журналында фарсычадан тәрҗемә ителгән «Садовник и Соловей» мәсәле басыла. 1836 елда С.Кукляшев университетны, татарлардан беренче булып кандидат дәрәҗәсе белән тәмамлый.
Университетны тәмамлагач, С.Кукляшев Оренбургка Неплюев хәрби училищесына шәрекъ (көнчыгыш) телләре укытучысы итеп билгеләнә. Биредә ул 1836-1850, 1856-1859 елларда эшли, ә 1850-1856 елларда исә Оренбург Чик буе комиссиясе каршында кыргыз балалары өчен махсус ачылган мәктәптә надзиратель вазыйфасын башкара.
С.Кукляшев безгә 1859 елда Казан университеты нәшриятында басылып чыккан «Диване хикәяте татар» хрестоматиясе һәм сүзлеге белән билгеле. Әлеге китап XIX йөзнең ахырына кадәр татар телен өйрәнүчеләргә уку ярдәмлеге булса, татар әдәбияты һәм теле тарихын, фольклорын һәм методикасын өйрәнүдә мөһим язма чыганак булып тора.
С.Кукляшев күренекле татар педагоглары, мәгърифәтчеләре, фольклорчылары арасында лаеклы урын алып тора. Ул 1864 елда Оренбургта вафат була.
Одним из представителей передовой татарской общественной мысли I половины XIX века является Салихджан Бикташевич Кукляшев. Он родился в 1811 г. в Бугульминском уезде Оренбургской губернии в семье надворного советника. После окончания в 1831 г. Оренбургского Неплюевского военного училища, С.Кукляшев служит переводчиком Оренбургской пограничной комиссии. Для продолжения образования его отправляют в Казань: с 1832 г. учится на медицинском факультете; с 1834 г. – на восточном разряде словесного факультета Казанского университета. В 1834 г. в журнале «Заволжский муравей» был опубликован его перевод персидской басни «Садовник и Соловей». В 1836 г. С.Кукляшев закончил учебу в университете и, одним из первых среди татар, одним из первых среди татар, был удостоен звания кандидата.
По окончании университета С.Кукляшев был определен старшим учителем восточных языков в Оренбургский Неплюевский кадетский корпус, где он работает в 1836-1850, 1856-1859 гг. В 1850-1856 гг. служит надзирателем школы для киргизских мальчиков при Оренбургской пограничной комиссии.
С.Кукляшев известен как составитель «Татарской хрестоматии» и «Словаря к татарской хрестоматии», изданных в 1859 г. типографией Казанского университета. До конца XIX в. данные издания активно использовались при обучении татарскому языку.
С.Кукляшев занимает достойное место в ряду ведущих татарских педагогов-просветителей, составителей хрестоматий и словарей, собирателей фольклора, пропагандистов устного народного творчества.
С.Кукляшев умер в 1864 г. в Оренбурге.
Укырга тәкъдим итәбез:
Советуем прочитать:
Миңнегулов Х. XIX йөз татар хрестоматиясе: (тикшерүләр, текстлар) /Х.Миңнегулов, Ш.Садретдинов. – Казан: Казан ун-ты нәшр., 1982. – С.Кукляшев һәм аның хрестоматиясе. – Б.65-134.
Казанская лингвистическая школа: кн.1.: Казанская тюркская лингвистическая школа /сост. М.Закиев. – Казань: Татар. кн. изд-во, 2008. – 424 с. – Салихджан Кукляшев. – С.26-28.
Михайлова С.М. Формирование и развитие просветительства среди татар Поволжья (1800-1861) /С.М.Михайлова. – Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1972. – Салихджан Бикташевич Кукляшев. – С.175-183.
Закиев М.З. Влияние Казанского университета на развитие тюркологии в первой половине XIX века (до 1855 г.) /М.З.Закиев. //Вопросы татарского языкознания: кн.2. – Казань: Изд-во Казан. ун-та, 1965. – С.357-393. – О С.Кукляшеве. – С.388-390.
Рәссамнар, язучылар, композиторлар
турында түбәндәге белешмәләрне
карарга тәкъдим итәбез:
О художниках, писателях, композиторах
советуем прочитать в следующих
справочниках:
Татар энциклопедия сүзлеге. – Казан: ТР ФАнең Татар энцикл. ин-ты, 2002. – 830 б.: ил.
Татар энциклопедиясе: 6 томда. Т.1: А-В. – Казан: Татар энцикл. ин-ты, 2008. – 720 б.: ил., карталар.
Татарский энциклопедический словарь /гл.ред.М.Х.Хасанов. – Казань: Ин-т Татар. энцикл. АН РТ, 1999. – 703 с.: ил.
Татарская энциклопедия: в 6 т. /гл. ред. М.Х.Хасанов.; отв. ред.: Г.С.Сабирзянов. – Казань: Ин-т Татар. энцикл. АН РТ, 2005–
Т.1: А-В. – 672 с. Т.3: К-Л. – 664 с.
Т.2: Г-Й. – 656 с. Т.4: М-П. – 768 с.
Әдипләребез: биобиблиогр. белешмәлек: 2 томда /[төз. Р.Н.Даутов, Р.Ф.Рахмани]. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2009.
Т.1: А-К. – 751 б. Т.2: Л-Я. – 735 б.
Даутов Р.Н. Балачак әдипләре: биобиблиогр. белешмәлек=Писатели нашего детства: биобиблиогр. справочник. – Казан: Мәгариф, 2002–
Беренче китап=Первая книга. – 2002. – 223 б.
Икенче китап=Вторая книга. – 2004. – 286 б.
Өченче китап=Третья книга. – 2005. – 335 б.
Дүртенче китап=Четвертая книга. – 2008. – 255 б.
Даутов Р.Н. Совет Татарстаны язучылары: биобиблиогр. белешмә /Р.Н.Даутов, Н.Б.Нуруллина. – Казан: Татар. китап нәшр., 1986. – 639 б.
Гиниятуллина А. Писатели Советского Татарстана: биобиблиогр. справочник. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1970. – 512 с.
Червонная С.М. Художники Советской Татарии: (мастера изобразит. искусства Союза художников ТАССР). – Казань: Татар. кн. изд-во, 1984. – 464 с.: ил.
Союз художников Татарстана, региональное отделение ВТОО «Союз художников России»: живопись, графика, скульптура, декоративно-прикладное искусство, искусствоведение, монументальное искусство /авт.-сост. М.Кузнецов. – Казань: [б.и.], [2008?]. – 363 с.
Совет Татарстаны композиторлары. – Казан: Татар. китап нәшр., 1957. – 144 б.
Композиторы и музыковеды Советского Татарстана. – Казань: Татар. кн. изд-во, 1986. – 203 с.
Исемнәр күрсәткече
Именной указатель
Абдуллин Р.Ф.
Абсалямов А.С.
Адгамова С.С.
Айди (Айдельдинов) Т.Р.
Акмулла
Акъегет (Рустем Абдрахманович Файзуллин)
Александров Л.Н.
Алимов З.З.
Аминов Ю.Ш.
Амирхан Ф.
Амлонг Ф.Р.
Афзал Г.
Ахмерова Х.Ш.
Ахметзянов Р.Х.
Ахметов Р.А.
Ахтямова Г.Х.
Аюпов Н.Г.
Балашов Ю.А.
Батраев З.С.
Баширов Г.Б.
Бендецкий А.Г.
Беркутов А.М.
Бикбулатова И.Х.
Бирючевский Е.И.
Блинов Л.И.
Богданов И.
Богданова З.Г.
Болгарская Г.
Болотов А.А.
Буби Г.Г.
Булгаков А.Н.
Булатов В.Г.
Булатова К.Г.
Бухараев Р.Р.
Вагапов Р.М.
Валеев И.А.
Валеев Ф.Х.
Валеева Д.К.
Валеева-Нуруллина М.В.
Валиев К.А.
Валиуллин Н.К.
Габяши С.Х.
Габяшев Р.С.
Газизова К.Г.
Гаимов Р.Х.
Галеев А.М.
Галимуллин Ф.Г.
Галяу М.
Гарзавина А.В.
Гарипова Ф. Г.
Гарифуллин В.З.
Гаспринский И.М.
Гаташ Радиф
Гафуров И.Р.
Гаффар Р.Г.
Гиззатуллина Ф.С.
Гилязов М.А.
Гимаев З.Ф.
Григорьев В.А.
Григорьев М.С.
Гриценко Л.Г.
Губайдуллин Р.Г.
Губайдуллина С.А.
Джалал Садри
Динмухаметов Г.И.
Дунай Ф.
Евграфова Л.Е.
Егерев В.В.
Емельянов М.Е.
Жиганов Н.Г.
Забири Х.Г. (псевд.Чистапули)
Загидуллин Ф.Г.
Загидуллина А.Г.
Загоскин Н.П.
Зайцев А.М.
Закиров И.К.
Замилова А.А.
Зарипов М.Х.
Зигангирова Ш.Г.
Зубаиров Д.М.
Зулькарнай Ф.М.
Зыялы Саида
Зыятдинов К.Ш.
Ибрагимов Ф.М.
Игламов Р.М.
Ильяси Т.А.
Ильясов Г.Г.
Исанбет Ю.Н.
Исмагилова С.Н.
Казанский (Ибрагимов) Г.И.
Камай Г.
Камская Г.С.
Кариев Г.
Каримов Я.
Катеев Х.
Кафтырев В.И.
Каюмов М.А.
Колмаков И.Н.
Кочнев И.Е.
Кошаев Н.М.
Кривошеева Т.Н.
Крылов А.В.
Куделькин В.И.
Кукляшев С.Б.
Кулахметов Г.Ю.
Кульбарисов Ф.А.
Курбанов Р.З.
Кутуй Р.
Кушловская Р.К.
Лебедев К.В.
Левчук А.Б.
Лерон Л.
Литвин А.Л.
Литинский Г.И.
Майоров Б.И.
Майский С.Н.
Маликов А.М.
Маннанов И.М.
Мансуров Ф.Х.
Маслова Л.В.
Махмутов Р.З.
Миннибаева М.Г.
Миннияров Р.Т.
Миншин М.М.
Мир-хайдаров Р.М.
Музай Х.
Мустафин Р.А.
Мутин М.И.
Мухаметзянова З.В.
Мухаметшин Г.М.
Мухаметшин Г.С.
Мушинский А.Х.
Наджми К.Г.
Назипова Г.Р.
Насретдинов Ф. Х.
Неменко-Бабковская М.П.
Нигматуллин А.З.
Нигматуллин Ш.А.
Нигматуллина М.В.
Нигматуллина Р.Х.
Низамов И.М.
Николаев В.Н.
Никольский В.В.
Ниязбаев Г.Х.
Новиков В.Н.
Нугайбек Г.Ш.
Нури З.
Нурмухамедов З.З.
Паушкин Г.А.
Петров А.А.
Пиянзин В.Ф.
Поляков Г.Я.
Ракипов Р.З.
Рафиков Б.Ш.
Рахим Г.
Рахманкулова М.М.
Рахматуллин Д.Г.
Сабиров Р.Р.
Сабитов Г.В.
Садриев Ф.М.
Салахов И.Н.
Салахов М.Х.
Салахов Р.И.
Сараи С.
Сарымсаков Ш.М.
Сафаров М.М.
Сафин Н.С.
Сафиуллин А.Х.
Сахабиев Р.А.
Сахабиева (Бигичева) З.К.
Семыкин В.Р.
Солнцев П.А.
Сульва М.Г.
Тагиров И.Р.
Тазиева К.С.
Такташ Х.
Тарчевский И.А.
Тимергалин А.К.
Тенишев Э.Р.
Тимофеев В.К.
Тукай Г.
Туманов А.Р.
Урманчеев Ф.И.
Утяганов Э.Х.
Фаизов Р.Х.
Файзи М.М.
Файзуллин (Файзи-Чистапули) Х.З.
Фахри А.
Фахрутдинова Н.Н.
Фешин Н.И.
Хабибуллин З.Х.
Хазиахметов Т.Г.
Хайруллин С.З.
Хайруллин Х.Г.
Хайруллина А.Х.
Хайруллина Ф.
Хаким Сибгат
Хакимова И.Ш.
Халиуллина Р.З.
Хальфин Н.Л.
Хамид Р.М.
Хамитова (Ильясова) Ф.Х.
Хангильдин В.Н.
Хантемирова Г.З.
Харис Р.М.
Хасанов Г.Х.
Хасанов Н.Г.
Хафизов Ф.Ф.
Хузин Ф.Ш.
Хуснияр З.З.
Червонная С.М.
Шагимарданов М.М.
Шайхелисламов Р.Ф.
Шамов А.Ш.
Шарафеев А.З.
Шарафиев Г.А.
Шарипов А.М.
Шарипов Ф.З.
Шафранов П.Г.
Шикова Р.Д.
Юдин В.Н.
Юзеев Н.Г.
Яковлев В.А.
Якупов Ф.Х.
Яхин А.Г.
Яхин Р.М.
Яхин Ф.З.
Учреждениеләр һәм оешмалар исемнәре күрсәткече
Указатель названий учреждений и организаций
Астрономическая обсерватория им. В.П.Энгельгардта
Казанского университета
Восстание крестьян в с. Бездна
Дворец пионеров в Казани
Завод «Серп и молот» в Казани
Завод химико-лабораторных приборов и посуды «Победа», Васильево
Зеленодольский район
Казанская музыкальная школа Р.А.Гуммерта
Казанская ремесленная и сельскохозяйственная выставка
«Казанские ведомости» (газета)
«Казанские известия» (газета)
Казанский академический русский Большой драматический
театр В.И.Качалова
«Казанский вестник» (газета)
Казанское государственное научно-производственное предприятие
им.В.И.Ленина (бывший «Пороховой завод»)
Казанский Государственный Комитет Обороны
Казанский завод синтетического каучука им.С.М.Кирова
Казанский медико-инструментальный завод
Казанский завод точного машиностроения им. М.И.Калинина
Казанский финансово-экономический институт
«Камское слово» (газета)
Мамадыш (город)
Медресе «Иж-Буби»
Московско-Казанская железная дорога
Нижнекамск (город)
Первый ежегодный календарь на татарском языке, изданный К.Насыри
Спасск (город)
Третья Казанская женская гимназия
«Херле Ялав» «Красное знамя» (газета на чувашском языке)
Чистопольский ликеро-водочный завод
Чистополь (город)
Центральная библиотека Алексеевского муниципального
района
Центральная библиотека Высокогорского муниципального
района
Центральная библиотека Камско-Устьинского муниципального
района
ЭЧТӘЛЕК
СОДЕРЖАНИЕ
Кереш сүз……………………………………………………
Введение………………………………………………………
Истәлекле даталар һәм вакыйгалар…………………………
Памятные даты и события…………………………………
2011 елда көннәре һәм айлары билгесез
юбилей даталары……………………………………………
Юбилейные даты 2011 года с неустановленным
числом и месяцем……………………………………………
Якташларыбыз – Советлар Союзы
Геройларының 2011 елда юбилейлары……………………
Юбилеи Героев Советского Союза –
наших земляков в 2011 году………………………………
Мохтар Мутин
Мухтар Мутин....……………………………………………...
Фатих Әмирхан
Фатих Амирхан……………………………………………...
Наил Әюпов
Наиль Аюпов.....…………………………………………………
Нәҗип Җиһанов
Назиб Жиганов.........................................................................
Түбән Кама шәһәре
Город Нижнекамск....................................................................
Габдулла Тукай....………………………………………………
Ширияздан Сарымсаков
Ширьяздан Сарымсаков…..……………………………………
Габдулла Кариев................………………………………………
Ибраһим Салахов
Ибрагим Салахов.........……………………………………………
Фәхри Насретдинов
Фахри Насретдинов.........………………………………………
Рөстәм Кутуй
Рустем Кутуй..............................................…………………….....
Николай Фешин................………………………………………
Сибгат Хәким
Сибгат Хаким....................................................................................
Акмулла............……………………………………………………..
Габдрахман Әпсәләмов
Абдурахман Абсалямов.......................................................................
Иж-Бубый мәдрәсәсе
Медресе «Иж-Бубый»..........…………………………………………
В.И.Качалов исемендәге Казан академия рус Зур
драма театры
Казанский академический русский Большой
драматический театр им. В.И.Качалова......................................................
Салихҗан Кукляшев
Салихджан Кукляшев…………………………………………………
Рәссамнар, язучылар, композиторлар турында белешмәләр
Справочники о художниках, писателях, композиторах………………
Исемнәр күрсәткече
Именной указатель………………………………………………………
Учреждениеләр һәм оешмалар исемнәре күрсәткече
Указатель названий учреждений и организаций…………………….
ТАТАРСТАН:
КАЛЕНДАРЬ ЗНАМЕНАТЕЛЬНЫХ
И ПАМЯТНЫХ ДАТ. 2011
На татарском и русском языках
Компьютерда җыю Г.З.Закирова
Компьютерда битләргә салу И.И.Габидуллин
Техник мөхәррире Х.Ш.Вәлитов
Тышлык рәссамы И.М.Хөснимәрдәнов
Басарга кул куелды 25. 11. 2010. Форматы 1/16
Тиражы 200 данә. Заказ № 261
Татарстан Республикасы Милли китапханәсе
«Милли китап» нәшрияты
420011, Казан шәһәре, Кремль ур., 33
Подписано в печать 25. 11. 2010. Формат 1/16
Тираж 200 экз. Заказ № 261
Национальная библиотека Республики Татарстан
Издательство «Милли китап»
420011, г.Казань, ул. Кремлевская, 33
Татарстан Республикасы Милли китапханәсенең
күбәйтү техникасы бүлекчәсендә басылды.
420111, Казан шәһәре, Кремль ур., 33
Отпечатано в секторе множительной техники
Национальной библиотеки Республики Татарстан.
420111. г. Казань, ул. Кремлевская, 33.