Ііі халықаралық «Сейтен тағылымдары» ғылыми-практикалық конференциясының материалдары

Вид материала

Документы

Содержание БОТАЙ ЌОНЫСЫНЫЊ ТАРИХИ-МЄДЕНИ МАЊЫЗЫ Зайберт В.Ф., тарих ѓылымдарыныњ докторы, профессор Махм¦д ќашѓари - ¤з заманыныњ энциклопедист ѓалымы Ұлттыќ тєрбие – ќазаќ халќыныњ тєлімдік тєжірибелері мен таѓылымдарыныњ ќазынасы Система ценностей как результат

Подобный материал:

• С. Л. Сауытбеков туралы ќысќаша маѓл±мат, 6313.58kb.
• Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары 27-28 қазан 2011 жыл, 5466.7kb.
• Парат министрлігі л. Н. Гумилев атындағы еуразия ұлттық университеті, 8635.57kb.
• Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, 5310.66kb.
• Э40 дамуы": халықаралық ғылыми-практикалық конференция = "Современные проблемы экологии, 289.52kb.
• Программа международной научно-практической конференции «независимости казахстана, 406.39kb.
• Iii халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция Қазақстан Республикасы, Павлодар, 412.06kb.
• «Болашақ» халықаралық стипендиясына ғылыми тағлымдамадан өтетін үміткерлер тапсыратын, 92.29kb.
• А. А. Аскаров Жетекші ұйым: Е. Бөкетов атындағы Қарағанды, 1312.01kb.
• А. А. Аскаров Жетекші ұйым: Е. Бөкетов атындағы Қарағанды, 1211.8kb.

БОТАЙ ЌОНЫСЫНЫЊ ТАРИХИ-МЄДЕНИ МАЊЫЗЫ

Зайберт В.Ф., тарих ѓылымдарыныњ докторы, профессор,

«Кµкше» университеті, Кµкшетау ќаласы

Ќазаќстан – шыѓысынан батысына ќарай 4 мыњ шаршы км, ал оњт‰стігінен солт‰стігіне ќарай – 2 мыњ шаршы км кењ алќапты алып жатќан, табиѓи ландшафтысы сан алуан болып келетін байтаќ ел. Климаты ш±ѓыл континентальді болып келеді. Жер ќойнаулары пайдалы ќазбаларѓа бай. Солт‰стік Ќазаќстан µњірі Батыс-Сібір жазыѓындаѓы дала зонасында орналасќан. Аталмыш аймаќ орманды жєне орманды дала зонасын бµліп т±рѓан жерде орналасќан. Б±л жерде ‰лкенді-кішілі кµлдер кµптеп кездеседі. Олардыњ саны 2 мыњнан астам. Есіл аймаѓыныњ оњт‰стік бµлігінде Кµкшетау ќыраты орналасќан. Солт‰стік Ќазаќстандаѓы аталмыш ландшафттарындаѓы флора мен фауна д‰ниесі, табиѓи ерекшеліктеріне сай келеді.

Соњѓы палеогеографиялыќ зерттеулерге ќараѓанда, соњѓы 8-10 мыњ жылдыќтар тізбегінде жер бетіндегі климат, ланддшафт жєне флора мен фауна д‰ниелерініњ айтарлыќтай µзгерістерге ±шыраѓаны белгілі болып отыр. Ол µзгерістер туралы маѓл±маттарды, біздер аталмыш µњірде орналасќан ежелгі адамдардыњ ќоныстары мен ќорѓандарына, олар мекендеген кµне ж±рттарѓа ж‰ргізілген археологиялыќ зерттеулер негізінде алдыќ.

Ќазаќстан мен Европа даласындаѓы соњѓы 10 мыњ жылдыќ ішінде ‰лкен µгерістерге ±шыраѓан климаттыќ фазаларды ањѓарамыз. Олар мыњжылдыќтыњ бастапќы кезењдеріндегі ќ±рѓаќ климат пен мыњжылдыќ жартысындаѓы соњѓы кезењдердегі ылѓалдыќ климаттыњ ќ±рѓаќ белдеуге ауытќуы болып табылады.

Аталмыш аймаќта ж‰ргізілген палеоботаникалыќ зерттеулер нєтижесі арќылы, біздер табиѓи ландшафт шекараларыныњ уаќыт µткен сайын µзгерістерге ±шырап, µњірді ерте заманда ќоныстанушылардыњ материалдыќ мєдениеттерініњ дамуына ыќпалын тигізген. Оѓан мысал ретінде 6 мыњ шаршы орманды алќаптыњ Атбасар даласын алып жатќанын айтуымызѓа болады.

Ќазаќстан Республикасыныњ археологиялыќ картасында кµрсетілген 25 мыњнан астам кµне археологиялыќ ќоныстардыњ, 2 мыњѓа жуыѓы Ќазаќстанныњ солт‰стік µњірінде орналасќан. Олардыњ кµпшілігі тарихи жыл санау дєуіріне дейінгі кезењдерге жатады. Солардыњ ішіндегі аса ќ±нды объектілердіњ ќатарына, б.з.д 3-4 мыњ б±рын ежелгі адамдардыњ ќ±тты мекені болѓан Ботай ќонысы жатады. Ботай ќонысы 1980 жылы профессор В.Ф.Зайберттыњ басшылыѓымен ±йымдастырѓан археологиялыќ ќазба ж±мыстарыныњ нєтижесінде ашылып, ѓалымдар назарына ілінді.

1983 жылы Ботай ќонысында, Еуразия ќ±рлыѓындаѓы алѓашќы адамдар ќоныстары жµнінде археологиялыќ зерттеулермен айналысатын Москва, Ленинград, Киев, Челябинск, Самара, Екатеринбург, Новосибирск, Красноярск, Алматы, Ќараѓанды жєне Ќостанай ќалаларынан келген ѓалымдардыњ ќатысуымен Б‰кілодаќтыќ археологиялыќ семинар µтті.

Ботай ќонысыныњ ќ±ндылыѓы мен тарихи мањыздылыѓы жµнінде ѓылыми пікірлер айтылды. Ботай туралы алыс шетел ѓалымдары да мањызды деректер алып, µз ±сыныстарын білдірді. Шет ел ѓалымдарыныњ Ботай ќонысына келуіне жєне тарихи-археологиялыќ зерттеулер ж‰ргізулеріне 1980 жылдары кењес ‰кіметі тарапынан тыйым салынѓан болатын. Венгр Республикасы (Мажарстан) ѓылым Академиясыныњ директоры, єлемге белгілі палеозоолог, кµне дєуірдегі жылќы малыныњ зоологиясы жµнінде зерттеулер ж‰ргізген профессор Шандор Бёкени Ќазаќстанѓа келу р±ќсатын алу ‰шін бес жыл уаќытын кетірді.

Тек, 1991 жылы Ќазаќстан тєуелсіз мемлекет болып жарияланѓаннан кейін Ботай ќонысымен жаќын танысуѓа м‰мкіндік туып, ¦лыбритания, Германия, Америка Ќ±рама Штаты жєне басќа мемлекеттерден тарихшы-археолог ѓалымдар кµптеп келе бастады. Олармен кездесу барысында Ботай мєдениетін зерттеу туралы бірлескен ќ±жаттар ќабылданѓан болатын. Аталмыш кездесулер мен ќабылданѓан ќ±жаттар нєтижесінде (1994) ¦лыбритания университетініњ арнайы шаќыруымен, Кембридж университетінде Ботай мєдениеті жµнінде дєріс оќу жєне кµрме ±йымдастыру, Ботай ќонысында «Еуразияныњ кµне атбегілері» атты халыќаралыќ симпозиум µткізу (1995) жµнінде шешім ќабылдауѓа ќол жеткізілді. Симпозиумѓа єлемніњ 16 мемлекетінен келген 80 тарихшы-археолог ѓалымдар ќатысты.

2000 жылы Ботай ќонысы мемлекеттік «Кµкшетау» ±лттыќ табиѓат паркініњ ќ±рамына кірді. Сол кезден бастап ескерткіш айналасын ќорѓау жєне оныњ шекараларын белгілеу, аймаќтаѓы топыраќ жамылѓысын рекультивациялау жєне басќа да кешенді ж±мыстар ќолѓа алына бастады. 2004 жылы ќабылданѓан «Ќазаќстан Республикасындаѓы тарихи-мєдени м±раларды тану жєне ќорѓау» жµніндегі мемлекет баѓдарламасына сєйкес Ботай аймаѓында біршама ж±мыстар атќарылды.

Ботай ауылы Иман-Б±рлыќ µзенініњ оњ жаѓалауында жалпы кµлемі 15 га алќапты алып жатќан жазыќ жерде орналасќан. Жер бедерінде µткен дєуірден белгісі ќалѓан т±рѓын-‰й орындарыныњ іздері байќалады. Ескерткіштіњ 10 кв.шаршы м бµлігі зерттеліп, одан 100-ге тарта т±рѓын-‰й ќонысы, 300 мыњнан аса артефакт жєдігерлері жєне мал с‰йектері табылды. С‰йектердіњ 99,9 % жылќы жануарына тєн.

Адамдар т±раќтары территорияныњ барлыќ алќабында кездеседі. Шаруашылыќ нысанындаѓы ќора-жайлар ќоныс аймаѓыныњ шеткі бµліктерінде жєне µзен ањѓарына жаќын жерлерден орын тепкен. Ол жерлерден мал с‰йектері, т±рмыс заттары, ал µзен жаѓасына таяу жерде мал терісі мен с‰йегін µњдейтін, аѓаш-бµренелерді шаруашылыќќа пайдалануѓа баѓытталѓан орын болѓанын растайтын жерлер бар. Бірќатар ‰й-жайлардыњ ішінде т±рмыс-ќарекетке ќажеті бар кішігірім орындар кездеседі. Шаруашылыќ маќсатта салынѓан ќора-жайлар иіле-тізбектеле келген ±зын-сонар пішінде орналасќан.

Ботайдаѓы жєне оѓан ±ќсас археологиялыќ ескерткіштердегі (Красный Яр, Рощинское, Сергеевка ауылдары) зерттеулер негізінде жања мєдениет ќалыптасты деген т±жырым жасаймыз. Оны Ботай мєдениеті деп атадыќ. Ботай мєдениетініњ м±рагерлері прото‰ндіевропалыќ ±лыстар болып табылады. Олар топтаса-±жымдаса µмір с‰ріп, т‰рлі шаруашылыќ нысандаѓы ќора-жайлар иеленген. Шаруашылыќтыњ негізін – жылќы жануарын к‰тіп-баптау єрекеттері ќ±рады. Олар с‰йек, тас пен аѓаштан єр т‰рлі ќ±ралдар жасап ањ жєне балыќ аулау кєсіптерімен айналысты. Ас ішуге арналѓан геометриялыќ кескіндері бар, маталы жєне бедерлі µрнегі бар астаулар жасады.

Ыдыстаѓы дµњгелекті арбаѓа ерттелген жылќы бейнесі арќылы ботайлыќтарда дµњгелекті арба транспорты болды деген болжам жасаймыз. Ежелгі адамдардыњ жылќы µсірумен айналысќандары жµніндегі деректерді біз неолит заманынан бері басталѓанын білеміз. Сол кезењде ањшылыќ пен балыќ аулауды кєсіп еткен алѓашќы адамдар отырыќшыл т±рмысќа кµшіп, бірлесе ењбек етті. Далада жайылып ж‰рген таѓы жылќыларды адам баласыныњ біртіндеп ќолѓа ‰йретуді кєсіп еткен уаќыт – осы дєуірден бастау алѓан. М±ны бірінші кезењге жатќызамыз.

Енді адамдар жабайы жылќыларды ќолѓа ‰йретуді негізгі ењбек єрекетіне айналдырып кєсіп ете бастады. Б±л ‰рдісті екінші кезењге жатќызамыз.

Б.з І‡-ІІІ мыњжылдыѓы ќарсањында дала зонасындаѓы климат ылѓалды болып, µсімдік жамылѓысы молшылыќќа кенелді. Палеогеограф жєне палеотопыраќтанушы ѓалымдардыњ зерттеу нєтижелері бойынша, µсімдік жамылѓысыныњ биіктігі 2 метрге дейін µскені аныќталып отыр. Сол жылдары б±л µњірде 2 млн астам жылќылар жайылѓан деген болжам бар. Жылќылардыњ кµбі таѓы болѓандыќтан, оларды ‰йірге ќосу, ќолѓа ‰йретілген жылќылардыњ кµмегі арќылы ж‰зеге асырылѓан. Аталмыш жаѓдаяттар – таѓы жылќы мен ‰й жылќысы арасындаѓы шамалы ѓана морфологиялыќ дифференцациялыќ µзгерісті байќатып отыр. Американдыќ ѓалым Д.Энтонидыњ пайымдауынша ботай жылќыларыныњ ішіндегі 10 % жуыќ малдыњ тістеріндегі іздер – с‰йек пен тері аралыѓындаѓы ќызметініњ басќа жылќылардан ерекшелігін зерттеді. Археологиялыќ зерттеулерге ќараѓанда ботай жылќыларыныњ ішінде жоѓарыда атап кµрсеткен ерекшеліктерден басќа жылќы т‰рлері бар екенін айѓаќтайды.

Энеолит дєуірінде мыњдаѓан жылдар бойына саќталѓан, біраќ кейбір ауытќушылыќтармен (вариациялармен) ерекшеленген далалыќ µзіндік мєдени-шаруашылыќ типі ќалыптасќан. Жылќыны баптаушылар мен µсірушілердіњ территориясы негізінен: орманды дала, ±саќ шоќылы аймаќ жєне жазыќ далалы алќапты ќамтыды.

Т±рмыс-тіршілік зањдылыѓы негізінен шаруашылыќ єрекетке тікелей байланысты болды. Жылдыњ к‰згі жєне ќысќы уаќытында адамдар негізінен Ботай ќыстаѓына ±ќсас келген жайларды ќоныс етті. Кµктем мен жаз айларында ќоныстанушылар оњт‰стік-батыс бµліктегі ќ±мды-топыраќты аймаќты жайылым ретінде пайдаланды. Ол жерлер кµктемніњ алѓашќы айларында ќардан тез арылып, жер жамылѓысыныњ ерте кµктеуіне себебін тигізді. Адамдар ол жерлерде уаќытша ‰й-жайларын салып, ањ аулады, ќысќа дайындыќ ж±мыстарын ж‰ргізді. Б±л кµрініс адамдар арасындаѓы кµрші-ќолањ, этникалыќ жєне туыстыќ-некелік ќарым-ќатынастарыныњ жандануына м‰мкіндік туѓызды. Негізгі ‰й-жайда т±раќтайтын ќарт адамдар мен балалар жєне малшы-табыншылар ќора-ќопсыќтары мен т±рѓын ‰йлерін ќайта ќалпына келтіріп, жµндеуге кіріседі, азыќ-т‰лік дайындайды, ќыс мезгіліне дайындыќ ж±мыстарын ж‰ргізеді.

Ќоныстанушы малшылар ауылыныњ орналасуы бір-бірінен 150-200 км аралыќты ќамтыды. М±ндай реттелу єр ќауымныњ мал жайылымын ќамтамасыз етіп, оларды к‰зету мен к‰тіп-баптау тєжірибесін ќалыптастырды.

Б.з ІІІ мыњ жылдыѓы мен ІІ мыњжылдыѓыныњ басында жер бетіндегі климаттыњ µзгеруі салдарынан су мен ќ±рылыќ температурасы ауытќып, табиѓи ландшафтыныњ т±ралауына себепкер болды. Ол кµрініс экологиялыќ зардаптар єкелді. Экологиялыќ зардаптардыњ салдарынан жыл мезгілдерініњ к‰нтізбелік айналымына (цикліне) негізделген шаруашылыќ ж‰йесі де ‰лкен даѓдарысќа ±шырады. Аталмыш µњірді мекендеген ‰ндіевропалыќ, оралдыќ, алтайлыќ жєне басќа этникалыќ топтардыњ жан-жаќќа ‰дере миграция жасауѓа мєжб‰р болуы – осы кезењмен тыѓыз байланысты.

Ботайлыќтар аталмыш даѓдарыстан шыѓудыњ амалын екі жолмен шешуге тырысты. Бірінші тобыр – мал жайылымына ыњѓайлы оњт‰стік Орал, Алтай жєне Ќазаќстанныњ шыѓыс аймаѓына ќарай ойысты. Олардыњ тарихы таѓдыры жергілікті жерлердегі этникалыќ бірлестіктердіњ т±рмыс-тіршілігімен байланысып, нєтиже ассимиляциялану жаѓдайына душар болуларымен аяќталды.

Екінші тобыр – шаѓын єулеттік ќауым ретінде ќазаќ даласы мен Батыс-Сібір жазыѓындаѓы µзен-кµл мањайларына ќоныстанды. Шаруашылыќтыњ негізгі кєсібі болѓан жылќы µсіру кєсібі – ањшылыќ пен балыќ аулау кєсібіне ±ласты. Ара-т±ра егіншілік пен диханшылыќ кєсібі ќолѓа алына бастады, малшылар жылќы µсірумен ќатар м‰йізді ірі ќара мен ±саќ малдарды баѓып-ќаѓуды кєсіпке айналдырды.

Кењ даладаѓы адамдардыњ т±рмысы мен ±йымдасќан шаруашылыќ єрекеттері – ќазаќ даласында ќола дєуірде т±раќты мекені жоќ, негізінен кµшіп-ќонып ж‰ретін ањшылар мен балыќшылар ќауымы ѓана мекендеді деген ѓылыми пікірді µзгертуге негіз болды. Орталыќ Азия даласы, оныњ ішінде Ќазаќстанныњ солт‰стік аймаѓында ботайлыќтардыњ ењ ежелгі мєдениеті дамыды. (Орыс тілінен аударѓан М.Ќыдырбай±лы)

МАХМ¦Д ЌАШЃАРИ - ¤З ЗАМАНЫНЫЊ ЭНЦИКЛОПЕДИСТ ЃАЛЫМЫ

НүсіповаА.К.,Р.Қыдырбайқызы,

Р.Қ.Баймұхамбетова.,- Талдықорған қаласы


«Диуани лұғат ат-түрки» атты т‰ркі ділдес елдердің әйгілі сөздігінің авторы – Махмұд ибн әл Хусейн ибн Мухаммед әл Қашғари Орта Азияның түркі тайпаларынан шыққан. Бұл жөнінде белгілі ғалым Әшір Нәжіп мынадай ой айтады: «Сөж жоқ оның өмірі Баласағұн қаласымен тығыз байланысты. Бұл жерде ол ұзақ жылдар бойы тұрған болу керек. Ал Қашғари деген лақап аты. Оның Қашқар қаласында оқығанын немесе сол қалада ұзақ уақыт тұрғанын көрсетеді»

Махмұд Қашғари «Диуани» сөздігінің алғы сөзінде: «Қайырымды, мейірімді Алланың атымен бастаймын. Енді Мұхаммедтің айтар әңгімесіне назар салыңыздар. Мен Тәңірдің гүлденген мемлекетті түркілердің топырағында жаратқанын, өмір біліктерімен сол топырақты ғажайып өрнектегенін көрдім. Тәңір оларды түркілер деп атап, асқан сән-салтанатқа ие қылды. Сондықтан мен түркілердің зерек қабілет иелерінің бірі, әрі ұрыстағы шебер найзагері болғандығынан олардың шаһарлары мен далаларын түгел кезіп шықтым. Түрік, түрікмен, оғыз, жігіл, яғма, қырғыздардың сөздермен сөйлеу мәнерлерін зерттеп, қажеттісін пайдаландым. Әрқайсысының тілі мен салты санама әбден қалыптасты. Соларды мұқият зерттеп, арнайы әліппелік тәртіпке келтірдім. Мәңгілік ескерткіш, әрі таусылмас әдеби-көркем мұра болып қалсын деген ниетпен түркі елдерінің сөздігін жасап, кітапқа «Түркі сөздерінің жинағы» деп ат қойдым».

Махмұд Қащғари тіл білімі мен әдебиетке қатысты көлемді де, күрделі екі ғылыми еңбек жазған. Бірі – «Жавахирун – нахв фи луғотит турк» (Түркі тілдері синтаксисінің қағидалары) деп аталады. Өкінішке орай, М.Қашғаридың бұл еңбегі бізге жетпеген. Кітаптың тағдыры әзірше белгісіз күйінде қалып отыр.

«Диуани лұғат ат түрки» 1074 жылы жазылған. Бұл түркі тілдерінің тұңғыш ғылыми грамматикасы. «Диуани лұғат ат түрки» түрікше-арабша түсіндірме сөздік қана емес, сонымен бірге, ол түркі тілдерін зерттеуде теңдесі жоқ ғылыми еңбек.

Біз үшін ең маңыздысы – автор түсіндірме сөздікке ежелгі ауыз әдебиеті үлгілерінен, өзі өмір сүрген орта ғасырдағы поэзиялық шығармалардан аса құнды материалдар – түрлі тақырыптағы өлең-жырлар, ертегі-аңыздар, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер және басқа сөздер үлгілерін енгізген. Әдеби шығармалар мен халықтық фольклордан алынған үзінділері М.Қашғари осы сөздіктегі әрбір сөздің мән-мағынасын оқушысына тереңірек түсіндіру үшін мысал ретінде алып отырған.

Кітабының маңыз-мақсатын автор өз аузынан дәлме дәл түсіндірген: «Мақсатым – талапты жас ізденімпаздарға дәл бағыт-бағдар сілтеп, ілім-білім болашағына барынша мол көмектесу. Пікірлестерімді толық риза еткендей, керегіне жауап беру»,- дейді.

«Диуани лұғат ат түркидің» түпнұсқасы бізге жетпеген. Бізге жеткен көшірмелері туралы әр түрлі пікірлер бар. Барлық түркологтардың зерттеп, пікір айтып жүргені – сөздіктің 1266 жылғы көшірме нұсқасы. Оны Дамаск (Шам) қаласында тұратын Мухаммед ибн Ебибекир ибн Ебилфетих көшірген. Кітап жазылғаннан кейін, араға екі жүз жыл жылдай уақыт салып барып, автордың өз қолжазбасынан көшірілген бір нұсқасы қазір Стамбулдағы Фатих кітапханасында сақтаулы тұр. Оны көшірген хуснихатшының аты - Әбу Бәкір бин Абдулфохат.

«Диуанның» қолжазбасын алғаш рет 1914-1915 жылдары Али Амири деген түрік ғалымы Стамбулдағы «Саһаблар жыршысы» деп аталатын кітап базарынан сатып алған, одан соң ол жазбаны жөнге келтіруді Қиласми Рифатқа (Рифат Билге) тапсырған. Рифат ол мұраның қолжазба көшірмесін жасап, 1915 жылы 1-2 кітабын, 1917 жылы 3 кітабын Стамбулда бастырып шығарған.

«Диуанның» тілін зерттеу, текстерін жариялау сияқты жұмыстармен көп ғалым айналысқан. Мысалы К.Броккльман ондағы жеке сөйлемдердің бәрін алфавит тәртібіне түсіріп, немісше аудармасын жарияласа, 1939-1941 жылдары түрік ғалымы Басым Аталай «Диуанның» түп нұсқасын (1914) түрік тіліне аударып, үш томдық сөздік пен бір томдық индексін Анкарада 1934-1943 жылдары жариялаған.

Сөздік деген термин – басында бір-ақ мағыналы атау болғанмен, қазір түрлі мәнді, кең мағыналы сөз. Бұл жалпы мағынада сөздік қор деген сөзді, ұғымды да түгел қамтиды. Мұны көне түркі тілдерінде лұғат деп атаған. Сөйтіп, сөздік дегеніміз – белгілі бір тілдің сөздік құрамындағы жалпы я, белгілі бір саладағы жеке сөздердің алфавиттік тәртіппен тізіліп, жүйеге түскен түрі.

Сөздік – кітап болып басылып, қолжазба ретінде көшіріліп тарауы мүмкін. Мұндай сөздіктердің жинақты атауы – лексикография деп аталады. Лексикография грекше - lexikon (лексикон) сөздік, grapho – жазамын деген екі сөзден жасалған. Мұның мағынасы бір тілдегі сөздерді жинап, құрастырып, жүйеге келтіріп, сөздік етіп шығару деген болады. Ерте кездегі әдебиетте мұны кейде Глоссари деп атаған. Глоссари деген сөздің мәні – қиын сөздердің комментариялы тізімі деген мағынаны білдіреді, сондықтан оны көнеріп, сирек кездесетін сөздердің түсіндірмесі деген дұрыс, өйткені оған жалпы халықтық сөздердің көбі енбейді, көлемі шағын сан жағынан аз, көбінесе көнеленген текстерді түсіндіруге ғана арналған шолақ көмекші құрал болған.

Сөздікте орта ғасырдағы түркі ру-тайпаларының бәріне бірдей ортақ алты мыңнан астам төл сөз бен жеке тайпаларға қатысты диалект сөздер бар. Бұл лексикалық жинаққа енген сөздер, мақалдар, өлең жолдары, т.б. түркі тілдерінің сол кездегі сөз тудыру, сөйлем құру жүйелерін, әдеби тіл мен көріктеу құралдарының өмірге келу жолдарын анықтай түсуге мүмкіндік береді.

«Диуани лұғат ат түрки» - тіл білімінің ең басты салалары бойынша теориялық тұрғыдан құнды түйіндер жасаған аса құнды ғылыми еңбек. Көне түркі әдебиет ескерткіштерінің тілін үйренуге бұл зерттеу көп көмек көрсетіп келді. Мәселен, осы кітап табылғаннан кейін ғана Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанын оқу, аудару және транскрипция жасау кезінде бұрын жіберілген қателіктер түзетілді.

М.Қашғари тек түрік тіліне тән сөздерді ғана енгізуді мақсат еткен. Сондықтан бұл сөздіктен – түркі халықтарының киім-кешек пен үй жиһаздары, құрал-саймандар мен шаруашылық бұйымдары, қару-жарақ пен музыка аспаптары, туыстық атаулары мен рулар, әскери атақ-дәрежелері мен атаулары, тағам аттары мен хайуанаттар, өсімдіктер мен әлем аттары, ай және күн аттары, қалалар мен елді-мекендер этнотопономикалық атаулары, ауру-сырқау мен дәрі-дәрмектер, ойын-сауық және салт-санаға байланысты алуан түрлі салаға бөлініп жатқан сөздерді табуға болады.

М.Қашғари кітапты сегіз бөлікке бөліп жазған:

1. Хамза кітабы (әліптен басталатын сөздер)
   
2. Салим кітабы (құрамында әліп, вав, йай, жоқ сөздер)
   
3. Музағаф кітабы (қосар дыбысты сөздер)
   
4. Мисаль кітабы (йай әріпінен басталатын сөздер)
   
5. Үш әріпті кітап
   
6. Төрт әріпті кітаб
   
7. Мұрын жолды дыбыстар кітабы
   
8. Қос дауыссыз дыбысты кітап. Бұларға келтірілген мысалдар әр кітап сайын есім және етістіктер болып екіге бөлінеді.
   

Академик А.Н.Кононов кітапта қамтылған материалдарды бес салаға бөліп қараған:

7. Белгілі бір тайпаға тәндігі дәл көрсетілген сөздер қоры (лексикасы)
   
8. Түркі тайпаларының мекен-қоныстары жайындағы мәліметтер
   
9. Түркі тілдерін топтастыру
   
10. Түркілік тарихи фонетика мен грамматика туралы мәліметтер;
    
11. Түркілердің тарихы, географиясы, этнографиясы, поэзиясы және фольклоры жайындағы мәліметтер.
    

Махмұд Қашғаридың бұл сөздігін энциклопедиялық туынды деуге болады. Мұнда тек тіл мен әдебиетке ғана емес, сондай-ақ сол кездегі ру-тайпалар мен халықтардың қоғамдық-экономикалық жағдайына, көне тарихы мен әдет-ғұрпына салт-санасы мен наным-сеніміне қатысты аса бағалы деректер берілген. М.Қашғаридың еңбегінің осы бір өзіндік ерекшелігі, энциклопедиялық мән-мағынасы жайында айта келіп, белгілі совет түркологы А.Н.Кононов былай деп жазады: «Мұнда ХІ ғасырдағы түріктердің өмірі, олардың материалдық мәдениет бұйымдары, тұрмыс жайлары, этнонимдері мен топонимдері, ру-тайпалар туралы туыстық және жекжаттық терминдер, түркі қызмет адамдарының титулдары, аттары, тағам-сусындардың аттары, үй жануарлары мен жабайы жануарлар және құстар, мал шаруашылығы терминдері, өсімдіктер мен дәнді дақылдар, астрономиялық терминдер, халықтық календарь, айлар мен апталар атаулары, географиялық терминология мен номенклатура, қалалар, аурулар мен дәрі-дәрмектердің аттары, анотомиялық терминология, металдар мен минералдар, әскери-спорт және әкімшілік терминологиясы, діни және этникалық терминология, балалардың ойындары мен ермектері және басқа деректер көп жағдайда бірден-бір құнды деректеме болып табылады» деген. Кітап араб тілінде жазылған. Мұнда түрік тайпаларының тілінде жиі қолданылатын алты мыңнан астам сөз бен сөз тіркестері араб тіліне аударылып, түсінік берілген. Еңбекте сөздердің әр түрлі мағыналары түсіндіріліп қана қоймай, сол кездегі түркі тайпаларының тіліндегі фонетикалық, морфологиялық ерекшеліктері айтылып отырған. Жергілікті тіл ерекшеліктері назардан тыс қалмаған. 400-ден астам сөздің тұсына ол сөздер қай тайпаның тіліне тән екені жазылған. Сол дәуірде өмір сүрген түркі тайпаларының бастыстан шығысқа қарай орналасу реті, тайпа саны көрсетілген. Олардың орналасу картасы берілген.

Сондай-ақ сөздікте 105 кісі аты, 29 ру-тайпа, 175 жер-су, қала атаулары кездеседі. Бірнеше қаланың, жер-су аттарының шығу тарихы жөнінде қызықты деректер, аңыздар бар.

Автор өзі тұстас көшпенділердің ой-өрісінен, дүниетаным жайларынан хабар береді. Табиғат құбылысы, күн мен түн, аспан әлемінің тұрақты қайталанатыны өлең сөздер арқылы суреттеледі:

Тәңірі әлемді жаратқан

Дамылсыз аспан айналады

Жұлдыздар тізіліп, жүгірісіп

Түн, күнді түгел оранар

Әдебиеттер:

Келімбетов Н.,- Ежелгі дәуір әдебиеті, А, Ана тілі, 1992, 182 бет

Сүйіншәлиев.,- ҮІІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы қазақ әдебиеті, А, 1985

Қыраубаева А.,- Ежелгі дәуір әдебиеті, А. Ана тілі, 1992

Древнетюркский словарь.,- М, 1969

Кононов А.Н.,- Махмуд Кашгарский и его «Дивану лугат ат турк», М, Советская тюркология, №1, 1972


ҰЛТТЫЌ ТЄРБИЕ – ЌАЗАЌ ХАЛЌЫНЫЊ ТЄЛІМДІК ТЄЖІРИБЕЛЕРІ МЕН ТАЃЫЛЫМДАРЫНЫЊ ЌАЗЫНАСЫ


Түкеева Ұ.А.,- Шымкент қаласы ,

№24 орта мектептің директоры


Қазақ тағылымы деген байырғы сөзінің мағынасы кең, ауқымды, әрі тәрбие туралы көптеген синонимдерді қамтиды. Бұл сөздің аясы халқымның үлгі - өнеге, тәлім—тәрбие, үгіт-насихат, ұстаз, ұлағат, жөн - жосық, өсиет - уағыз, мәніс, тіл табысу, сабақ үйрету, әдеп, көреген сөздерінен ауқымдырақ.

Осы сөздерге соңғы дәуірде Абай баһра, ғибрат, ғибадат, ғанибет деген шығыстық сөздерді қосты. Ал, соңғы кезде оқу-ағарту деген мағынаны педагогика деп, тағылым сөзінің мағынасын тарылтып алдық. Соңғы мағынаға тәлім - тәрбие деген ұғымды да қосып, тағылым сөзін грек сөзі педагогиканың толық мағынасы ретінде қолданып келеміз. Сөйтіп, біздің соңғы жетпіс жылдық тәрбие жүйеміздің ғылыми негізінде қалыптасып келе жатқаны әркімге аян болса керек.

Қазақ елі - замана таңбалары беліне қатты батқан ел, отаршылардың жан - жақты қыспағынан еңсесі едәуір төмендеп, ал, мәдени тұтастығы жайылған ел, материалдық байлығы өзіне дербес дарымаған ел едік. Ал, қазір ше? Міне, сол кездің өзінде қазақ халқы тәрбие дегенге үлкен мән берген. Бүгінгі таңда қазақ халқы өзін қай жағынан да, басқа аузымен кеуе тістеген елдермен қатар тұрып көрсете алады. Қай халық болса да, өзінің ұрпақтары туралы, олардың болашақ бақыты туралы көп ойланады, көп толғанады. Оны әрі қарай жетілдіру үшін көп жазады. Соның көбісі өзіміздің ауыз әдебиетімізде. Ауыз әдебиетіміз - тәрбие туралы қазақы ғылымды қалыптастырған, оның салаларын да ішіне қамтыған тағылымды пән, халыққа көркем сабақ берерлік ғылым. Ауыз әдебиетіміздегі әрбір жеке сөздер мен тізбектер, ұғымдар, өсиеттер, баталар, ұлағатты ақыл - кеңестер, тәрбие үлгілерi, бабалардың ұрпағына қалдырған өнегесі.

“Тәрбие үлгілері мен өнегелері - үзіліп қалмайтын үрдіс, ал ұрпақтан, ұрпаққа ауысып, жалғасып, мәңгі жасайтын құбылыс” Қазақ тағылымының ұсталған негізгі бағыты - ата бабалардың үлгі - өнегесі, ақыл - кеңесі, дүниеге шынайы көзқарасы, бостандыққа, еркіндікке, тәуелсіздік - дербестікке ұмтылысы. Бұл алдан күткен арманы, ойға алған негізгі мақсаты. Тәрбие - ұрпақ үшін күрес құралы.

Міне, осындай үлкен арманмен, үлкен құдіретпен тағылымға зор үлес қосқан Сейтен Лиманұлы Сауытбеков. Ол жазған тағылым дүниелер үлкен қазына, үлкен мол мұра болып есептелінеді.

Сейтен аға өз өмірінің барлығын білікті, ұлағатты ұстаз болуға арнап қана қоймай, сол өз шәкірттерін қазақ тағылымымен де сусындатқан жан еді. “Ұлы поэзияны туғызған- Абай болса, Абайды туғызған халық - ұлы тағылым иесі емес пе?” Сейтен аға да осы ұлы тағылым иесі деп танимын. Сейтен Лиманұлы жазған тағылымдарға ден қойсақ, оның жазған өлеңдері мен әңгімелері үлкен өнеге мен өсиет.

“Поэмалар мен өсиеттер” еңбегінде үш бөлімге бөле отырып,

1-бөліміне “Ана тағдыры”, “Айша”, “Балуан”, “Достық жыры”, “²ашқындар” поэмалары енгізіледі. Бұл поэмалардың барлығы - дерлік ұлы сезім махаббат пен достыққа және адалдық пен ізгілікке тәрбиелейді.

2-бөлім ‘‘Өсиеттер’’.

Бата-тілектер, өсиеттер, мақал-мәтелдер. Ел аузынан жиған – тергендер.

3-бөлім ‘‘Естелік’’.

Біз не көрмедік.

Сейтен ағаның өзінің өмірінде көрген – білгендерінен естеліктер берілген. Бұл дүниелерді оқи отырып мынадай ой түйдім.

Бұл үлкен еңбектердің бәрі адалдыққа, пәктікке құрылады, жас ұрпақты үлкендер алдында бөтен қылықтар жасаудан аулақ болуға шақырып, “әй көргенсіз”, “жүгенсіз”, “кәпір” атанбаудан сақтандырады. Адалдық пен пәктік, әдептілік пен ізгілік, қайырымдылық пен қарапайымдылыққа баулиды. Көрсе қызарлық пен көзақы алудан аулақтатады. Не істесең де, өз бетіңмен, өз ақыл ойыңмен, өз қабілетіңмен атқаруға дағдыландырады. ‘‘Қалың көтере алмаған шоқпарды беліңе қыстырма’’, – дегенді уағыздайды. Қазағымның тәлім – тәрбие жүйелері оның ғасырлар бойы қалыптасқан қағидаларында, қисындарында, жөн - жосығында, әдетте осылай еді деген сөздері мен ұғымдарында, халық әдебиетінде, тарихымыз бен мәдениетімізде, әдеп - ғұрып, поэзиямызда, ата - бабаларымыздың даналығында, батырлардың білегінде, тұлпарлардың дүбірінде, сұңқарлардың қанатында, арулардың жүрегінде, ақсақалдардың ақ батасында, аналардың еміренуінде, ақындардың жырауларында, шығыс данышпандарының ғаламат ғаһияларында, сан ғасырлық тәжірибелерінде, қорыта айтсақ, қазақтың тәлім-тәрбие қағидалары, жөн-жосығы, қисандары, салт-дәстүрлері, өмірлік дағдылары-өміріміздің өрнегі.

“Ата сөзі-бата сөз”, – демекші Сейтен Лиманұлы “Өс бөбек! еңбегінде өлеңдер, нақылдар, жұмбақтар және дастан етіп жаза отырып, ата-бабамыз әуелі өз кеудесін тосып, ұрпағын қорғап, оққа ұшып жатты. Ана өз баласын қазан астына жасырып, өзі өлсе де, ұрпағына қамқорлық ойлап кетті. Осы іспеттес Сейтен аға да, өз ұрпағының болашағына үлкен үмітпен қарай отырып жазған еңбегі деп танимын.

''Қазақ тілі - өте бай тіл'', оның сөздік қатарларында ойлар жасырылған. Осындай үлкен талғаммен жазылған Сейтен ағаның шығармаларының бір тобы, асыл сөз маржандары тізбектелген еңбегі “Үлес”. “Өлеңдер мен поэмалар”.

“Қазақ ауыз әдебиетінде адамды ардақтау бар, ақиқат-шындық үшін күрес бар, халықтық идеал үшін ұмтылыс бар, асыл армандар, достық пен татулық, сыйластық пен жарастық бар, халқымның ар-ожданы мен қайрат-жігері, асқақ күші мен намысы бар, жеңілмес рухы мен жасампаздығы, шалқар шабыты мен өшпес идеясы бар, қарапайымдылығы мен қайырымдылығы, батылдығы мен батырлығы, даналығы мен шешендігі бар, таланты мен ақылы, нақылы болмысы мен талғамы бар. Халқымның дүниетанымы дәстүрімен өзіндік білім қоры бар. Қазақы жыршы мен жырауы, сал серісі, Қозы мен Баяны барлық тағылым иесі болатын асыл жандар осы жинақтан табылатынына кәміл сенемін.

“Кемеңгерім, данышпаным,

Заманыңнан, қалыспадың.

Ақындық пен ұстаздықтың,

Туын ұстап, ғарыштадың!” – деп жазған Гүлнар Сейтенқызы ´µзініњ бүкіл жүрек жарды жырлары мен сөз маржандарын “Әкеме” деген жинағында төге білген екен. Мен де бұл еңбекті оқи отырып, “Әке” деген үлкен атқа ие болып жүрген ардақты азаматтарды тағы да ой елегінен өткізе отырып, оның бойындағы шындық, адалдық сезімдеріне рухани тоқталып өттім.

Сөз соңында ойыма мына өлең шумақтары оралды.

“Тыңда жеңді, тыңдамасқа болмайды,

Әлі де сен аз білесің ол жайлы.

Айтқан сөзін тыңдар ұлы болмаса,

Бәрінен де әке үшін – сол қайғы…”

Ұлт тілін әр халық, өзім дейді, менің адамгершілігім, бүкіл рухым, арым, ожданым, намысым, қайратым, жігерім, талай ғасыр жинап келген абыройым бәрі, бәрі тағылымымда. Сол сияқты әркімнің өзіндік өмірден алған, түйген тағлымы болады емес пе? Сондай үлкен тағылымды жазған Сейтен ағаның мына “Тағылым тегі” еңбегінде айқын көрсетілген екен.

Автор бұл еңбегінде өмірге келгеннен бастап, соңына дейінгі ±лы Абайдыњ:

“Дүние есігін ашады өлеңменен,

Өлеңменен жер қойнына кірер денең,” Бұл дегеніміз қазақ халқынының ұлттық дәстүрі, салт-санасы, әдет-ғұрпы арқылы жастарға тәлім-тәрбие беруді мақсат еткісі келген үлкен еңбек екен. Сейтен ағаның осы зор еңбегіне қарай мына өлең жолдары осындай адамдарға арналса керек.

“Ел ішіне сау келсең,

Тағылым айтпас ер ме едің?

Жол көрсетіп сонда өлсең,

Арманым бар дер ме едің?

Халық тағылымының басты бағдарламалары – қазіргі ғылыми педагогика, неопедагогикамен байланыстырып жүр. Жахандану процесін де осы ғылыммен тығыз байланыстырады. Менің ойымша, бүгінгі таңда халық тағылымының жастар үшін де, үлкендер үшін де пайдасы орасан зор.

“Ұлағатты тәрбие –ұлағат көзі”. Халықымыздың ұлттық мұрасын оқу – тәрбие ісімен байланыстыру – басты парызымыз. Халық педагогикасы - қазақ халқының ұлттық тәжірибиелері мен тағылымдарының мол қазынасы. Сондықтан оқушылардың ой өрісін, биік адамгершілік тұлғасын қалыптастыруға көп көмегін тигізеді.

Өнеге отбасынан басталады - оқушыларды жас кезінен бастап, парасат биігіне, рухани өмірдің әдемі әлеміне жетелеу- ата-аналар мен ұстаздардың міндеті. Ұмыт болған салт-дәстүр, халқымызға тән ұлттық асыл қасиеттеріміз қайта жаңғырып жатқан уақытта осы мұраларды педагогикамен ұштастыру басты мақсат. Осы міндеттерді шешудегі мәселелердің қайнар бұлағы, сарқылмас көзі – халықтық педагогка. Халықтық тәлім – тәрбиенің басты ерекшелігі мен өмір тығыз байланысты. Ұлттық тәрбиенің тағылымы, берері орасан зор.

Әсіресе баланың сөздік қорын дамыту, ойын түсінікті де, тұжырымды жеткізе білуге үйрету үшін тіл сабақтарында халықтың ауыз әдебиеті үлгілерін қосымша пайдалану, сабақты түрлендіре өткізу әр мұғалімнің ізденісіне байланысты.

Ата - бабамыздың жақсы дәстүрін шәкірттер бойына дарыту үшін өз сабағымызда мақал - мәтелдерді, шешендік сөздерді, аңыз - әңгімелерді жиі мысалға келтіріп, ұлылырдың айтқан даналық сөздерін ұрпақ санасына сіңіру бүгінгі күннің талабы. Адамгершілік пен парасаттылыққа тәрбиелеген сан ғасырғы дәстүріміз тек 21 ғасырмен тоқталмайды, одан асып арғы ғасырларға жалғасып, жалғасын табады. “Тарихты жасайтын - халық”. Ал, сол халық тағлымымен де тығыз байланысты. Халықтың кейінгі ұрпағына қалдырған мұрасы сол тағылым болып табылады.

Тағылым, тәрбие өнегелері - үзіліп қалмайтын үрдіс, ол ұрпақтан ұрпаққа ауысып, жалғасып, мәңгі жасайтын құбылыс.

Ќазаќстан Республикасыныњ Білім беру зањында «Білім беру ж‰йесініњ басты міндеті - ±лттыќ жєне жалпы адамзаттыќ ќ±ндылыќтар, ѓылыми мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды ќалыптастыруѓа, дамытуѓа жєне кєсіби шындауѓа баѓатталѓан білім алу ‰шін ќажетті жаѓдайлар жасау» - делінсе, осы басым міндеттердіњ бірі ретінде «жеке адамныњ шыѓармашылыќ, рухани жєне дене м‰мкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты µмір салтыныњ ќаѓидаларын ќалыптастыру, жеке басыныњ дамуы ‰шін жаѓдай жасау арќылы интеллектіні байыту» - деп кµрсеткен.

Бала тєрбиесі – б‰гінгі µміріміздегі жауапты сала. Д±рыс тєрбиелеу – б±л біздіњ баќытты, ќарттыќ шаѓымыз, жаман тєрбиелеу- б±л біздіњ келешек ќасіретіміз, б‰кіл ±рпаќ, ел алдындаѓы айыбымыз. Яѓни, балаѓа туѓаннан тєн азыѓы – тамаќ ќандай ќажет болса, жан азыѓы – жылулыќ, с‰йіспеншілік те сондай ќажет. ондай ќажетін ќанаѓаттандырмай, т‰пкі маќсат жас µспірімдерді тєрбиелеу маќсатымыз ешќашан орындалмайтыны белгілі жєйт.

Тєлім-тєрбиедегі жарасымдылыќ т±тас педагогикалыќ принциптері мен міндеттері бірлескен жаѓдайда ‰йлесімділік табады.

Наѓыз шынайы тєлім – тєрбие µз халќыныњ µткені мен б‰гінгісін байланыстыра отырып єрекет жасаѓанда ѓана µз жемісін бермек. Яѓни, ќазаќ баласыныњ ±лттыќ болмысына, мєдениетіне сай µз д‰ниетанымын ќалыптастыратын ж‰йелі білім беру.

Еліміз тєуелсіздігін алѓаннан бері зерттеліп келе жатќан этнопедагогика ѓылымныњ айрыќша мањызы зор. Ќазаќ этносын біліп µсуі жасµспірімдердіњ гуманистік жаѓынан ќалыптасуына, ±лттыќ дєст‰рлерді, ±лттыќ м±раны, ±лттыќ ережелерді, т.б. жаќсы білу деген сµз. ¦лтымыздыњ ерте заманнан ќаланѓан м±расыныњ бірі - халыќтыњ ауыз єдебиеті.

Ауыз єдебиетініњ бірнеше т‰рі бар.

Соныњ бастылары: халыќ арасында єр алуан таќырыпќа шыѓарылѓан µлењдер, маќал-мєтелдер, ањыз єњгімелер, т±рмыс-салт жырлары, батырлар жыры, айтыс µлењдері, т.б.

Осы аталѓан т‰рлері, єрине, бір мезгілде туып, бірден ќалыптасып кеткен емес. Єрќайсысыныњ шыѓу, µсіп-µркендеу тарихы, даму жолдары бар.

Оќушыларды ќазіргі заман талабына сай жан-жаќты дамыѓан, Отанын, туѓан жерін с‰йетін, ±лт жанды, саналы азамат етіп тєрбиелеуде мєдени оќыту мен тєрбиелеудіњ алатын орны ерекше.


СИСТЕМА ЦЕННОСТЕЙ КАК РЕЗУЛЬТАТ

СОЦИАЛИЗАЦИИ ЛИЧНОСТИ


Кукубаева А.Х., кандидат психологических наук,

Кµкшетау


Стержневой проблемой общественного развития является гармонизация взаимоотношений общества с каждой отдельно взятой личностью то есть ее социализация. Особенно актуальной для общества является социализация подрастающего поколения. Именно в этот период складываются основные структуры личности, качественные характеристики которой в существенной степени зависят от особенностей окружающей среды.

Социализация подрастающих поколений есть сложный непрерывный процесс, при котором, с одной стороны, потребности отдельно взятой личности адаптируются к потребностям общественным, но эта адаптация носит не пассивный характер, приводящий к конформизму. Это активный творческий процесс присвоения общечеловеческих ценностей, когда индивид проявляет всю мощь своих сущностных сил, добровольно выстраивая свою роль в обществе, самоактуализируясь. С другой стороны, общество формирует норму морали и поведения, педагогически целесообразных форм отношений между людьми в семье, в вузе, в досуговых учреждениях, в иных окружающих человека социальных средах.

В процессе социализации участвуют две активные стороны - личность и её социаль­ное окружение. На разных этапах развития личности, в различных социальных ситуациях степень активности их взаимовлияния неодинакова. Усвоение этого влияния субъективно. Из этих сложных взаимосвязей можно выделить множество особенностей процесса социа­лизации и социализированности как её результата, которые изучаются различными разде­лами науки психологии. В частности, для возрастной психологии наиболее интересен взгляд на эту проблему «со стороны личности»; а для социальной психологии — «со стороны взаи­модействия личности и среды».

Анализ многочисленных концепций социализации показывает, что все они тяго­теют к одному из двух подходов, расходящихся между собой в понимании роли самого че­ловека в процессе социализации. Первый подход предполагает пассивную позицию человека в процессе социализации, а саму социализацию рассматривает как процесс его адаптации к обществу, которое формирует каждого своего члена в соответствии с присущей ему (обществу) культурой. Этот подход может быть назван субъект-объектным (общество - субъект воздействия; а человек - его объект). У истоков этого подхода стояли учёные Э.Дюркгейм и Т. Парсон.

Сторонники второго подхода исходят их того, что человек активно участвует в процессе социализации и не только адаптируется к обществу, но и влияет на свои жизненные обстоятельства и на себя самого. Этот подход можно определить как субъект-субъектный. Основоположниками его можно считать Ч.Кули и Д.Г.Мида.

Г.М.Андреева определяет социализацию, как двусторонний процесс, включающий в себя, с одной стороны, усвоение индивидом социального опыта путём вхождения в социальную среду, систему социальных связей; с другой стороны, как процесс активного воспроизводства системы социальных связей индивидом за счёт его активной деятельности, активного включения в социальную среду. Автор подчёркивает, что человек не просто усваивает социальный опыт, но и преобразовывает его в собственные ценности, установки, ориентации. Этот момент преобразования социального опыта как раз фиксирует не просто пассивное его принятие, но предполагает активность индивида в применении такого преобразованного опыта. Понимание взаимодействия человека с обществом при этом включает в себя понимание в качестве субъекта развития не только человека, но и общество (субъект-субъектный подход).

Первая сторона процесса социализации - усвоение социального опыта - это характеристика того, как среда воздействует на человека, вторая его сторона характеризует момент воздействия человека на среду через деятельность. Активность позиции личности предполагается здесь потому, что всякое воздействие на систему социальных связей и отношений требует принятия определённого решения и, следовательно, включает в себя процесс целеобразования, процесс мобилизации субъекта, процесс построения определённой стратегии деятельности.

Последующие определения процесса социализации, даваемые российскими психологами, следуют установленному психологией принципу понимания человека одновременно и как объекта и как субъекта общественных отношений. Так, по мнению И.С.Кона, социализация - совокупность всех социальных и психологических процессов, посредством которых индивид усваивает систему знаний, норм и ценностей, позволяющих ему функционировать в качестве полноправного члена общества. А.А.Реан считает, что социализация - это процесс и результат усвоения и последующего активного воспроизводства индивидом социального опыта. А.В.Мудрик определяет социализацию как усвоение и воспроизводство культурных ценностей и социальных норм, а также саморазвитие и самореализация в том обществе, в котором он живёт.

Б.Г.Ананьев рассматривает социализацию как процесс, протекающий в двух направлениях — становление человека как личности и как субъекта деятельности. Конечным эффектом этой социализации в виде личности и в виде субъекта деятельности является образование индивидуальности.

Социализация не есть антипод индивидуализации, процесс социализации не ведёт к нивелированию личности, индивидуальности человека. Скорее наоборот, в процессе социализации и социальной адаптации (понимая адаптацию не как активно-приспособительный, а как активно развивающий процесс) человек приобретает свою индивидуальность, но чаще всего сложным и противоречивым образом.

Сужая общее определение, психическую индивидуальность человека можно представить как переплетение различных психофизиологических, психологических и социально-психологических свойств. Они также как индивидуальность в целом построены по иерархическому принципу: на ранние (низшие) образования наслаиваются более поздние (высшие) психические образования.

В отличие от типов темперамента и черт характера, являющихся устойчивыми параметрами психической индивидуальности, качества личности могут изменяться в течении жизни, иметь тенденцию к разнонаправленности в зависимости от внешних и внутренних устремлений.

Личность - относительно устойчивая система социально значимых черт, характеризующая индивида как члена того или иного общества или общности. Если свойства темперамента или черты характера могут проявляться вне зависимости от социального окружения, то качества личности невозможно проявлять вне общения и взаимодействия с людьми.

Основными отличиями личностных качеств от характерологических черт являются: степень волевой регуляции поведения, использование нравственных оснований, мировоззренческих установок, склонностей и социальных интересов при выборе системы поступков. Если поступок или система поступков как отражение особенностей характера совершаются в силу выработанной и усвоенной индивидом традиции, привычки и до определённой степени автоматизированы, то в рамках личностных качеств они опосредуются мотивами, интересами, склонностями, потребностями и регулируются с помощью волевых актов.

Волевая регуляция деятельности основана на социальных потребностях, которые формируются в период зрелости человека - потребности принадлежать к социальной группе, пользоваться вниманием и привязанностью окружающих, быть объектом уважения и любви. Социальные потребности «для себя» (П. В. Симонов) -потребности в самоуважении и самоактуализации. Для удовлетворения социальных потребностей человек в процессе воспитания и самовоспитания стремится обрести общественно поощряемые нравственные качества и сформировать социально одобряемые и разделяемые референтной группой или коллективом мировоззрение, а также выработать качества, на основании которых он смог бы принимать и уважать себя.

Занятие жизненной позиции и выработка для её поддержания определённых личностных качеств определяется личностным смыслом, личностным значением, который должен ответить на вопрос, ради чего совершается или должно быть совершено то или иное действие. Личностный смысл выражает отношение субъекта к явлениям объективной действительности. Он создаётся в результате отражения субъектом отношений, существующих между ним и тем, на что его действия направлены как на свой непосредственный результат (цель), т.е. личностный смысл порождается отношением мотива к цели.

Важная характеристика личности - ценностная ориентация или личностные цели. Под личностными ценностями понимают осознанные и принятые человеком общие смыслы его жизни. Индивид в процессе становления личностных качеств овладевает философией жизни, производит ранжирование ценностей в зависимости от нравственных устремлений, решает наиболее трудный вопрос о смысле жизни.

Обобщая результаты исследований ценностей, отметим положения, имеющие значение для нашего исследования:

1. Ценности имеют значение как мотивационная составляющая адаптивности: ценность, значимость ситуации мотивирует проявление или непроявление черт характера
   
2. Личностные ценности (цели) - осознанные и принятые человеком общие смыслы его жизни. Индивид в процессе становления личностных качеств производит ранжирование ценностей в зависимости от нравственных устремлений, то есть ценности построены по иерархическому принципу и человек волен выбирать ценности.
   
3. Ценности, как и социальные нормы, усваиваются и воспроизводятся в процессе социализации (совокупности социальных и психологических процессов).
   

Наиболее адекватная парадигма, которая определяется понятием «культурно-историческая психология», предполагает, что человек не только изначально находится в социокультурном окружении, но и строит себя из него как из строительного материала. Культура и общество суть не просто внешние условия, но материал индивидуального развития, которое заключается в их присвоении, превращении в собственное достояние, в элементы внутренней организации личности. Излишне специально оговаривать, что это не механический, а сложно опосредованный процесс, складывающийся из разнообразных трансформаций. Только при такой трактовке понятие ценности может найти своё место в психологии и, более того, оказаться незаменимым для понимания ключевых механизмов социализации личности.

Сближение целей и намерений человека с его непосредственными потребностями и стремлениями способствовало тому, что потребности, «ценности» и «жизненные цели» человека стали в современной психологии изучаться не сами по себе, не только как факты развития мышления и сознания, а как особая система побудителей человеческого поведения и как механизм формирования личности. Подчёркивая неразрывность личности и социальной среды, ценности (значимость ценности и её достижимость) выступают механизмом социализации личности.

Д.А.Леонтьев, проанализировав множество различных пониманий ценностей, предлагавшихся в философии, социологии, этике и психологии, пришёл к неизбежности отнесения этого понятия к трём различным группам явлений и сформулировал представление о трёх формах существования ценностей: 1) общественные идеалы - выработанные общественным сознанием и присутствующие в нём обобщённые представления о совершенстве в различных сферах общественной жизни; 2) предметное воплощение этих идеалов в деяниях или произведениях конкретных людей; 3) мотивационные структуры личности («модели должного»), побуждающие её к предметному воплощению в своём поведении и деятельности общественных идеалов.

Эти три формы переходят одна в другую. Упрощённо эти переходы можно представить следующим образом: общественные идеалы усваиваются личностью и начинают в качестве «модели должного» побуждать её активность, в процессе которой происходит предметное воплощение этих моделей: предметно воплощённые ценности в свою очередь становятся основой для формирования общественных идеалов и т.д. по бесконечной спирали.

Механизм становления межличностных отношений описан в понятиях интериоризации личностью социальных ценностей. Ряд авторов отмечают, что осознание некоторого предмета как общественной ценности предшествует превращению его в личностную ценность - регулятор индивидуального поведения. Однако отнюдь не все социальные ценности, осознаваемые и даже признаваемые индивидом в качестве таковых, реально ассимилируются им и становятся его личностными ценностями. Осознания и положительного отношения к ценности явно недостаточно; более того, они, по-видимому не являются необходимыми Необходимое же условие этой трансформации - практическое включение субъекта в коллективную деятельность, направленную на реализацию соответствующей ценности

Э.А.Арутюнян отмечает, что промежуточным звеном, опосредующим этот процесс, выступает система ценностей референтной для индивида малой группы Д.А.Леонтьев предполагает, что усвоение ценностей больших социальных групп и общностей всегда опосредовано ценностями малых референтных для индивида групп. На начальных стадиях индивидуального развития единственной референтной малой группой, опосредующей усвоение социальных ценностей, долгое время остается семья. В подростковом возрасте, когда оформляются более или менее устойчивые компании сверстников, они становятся вторым, альтернативным каналом усвоения ценностей. Этим, в частности, объясняется возможность воспроизводства в обществе антигуманных и антиобщественных ценностей Если девиантная группа становится для индивида референтной, ценности более широких социумов, в том числе общечеловеческие ценности, воспринимаются через призму ценности референтной малой группы, а не наоборот.

Ценности личности, так же как и ценности группы, - это не просто вариант, но скорее конкретизация ценностей общества. Таким образом, личностные ценности являются генетически производными от ценностей социальных групп и общностей разного масштаба. Селекция, присвоение и ассимиляция индивидом социальных ценностей опосредуются его социальной идентичностью и ценностями референтных для него малых контактных групп, которые могут быть как катализатором, так и барьером к усвоению ценностей больших социальных групп, в том числе общечеловеческих ценностей. Личностные ценности выступают как внутренние носители социальной регуляции, укоренённые в структуре личности.

Потребности представляют собой форму непосредственных жизненных отношений индивида с миром. Они действуют «здесь и теперь», отражая текущее состояние этих динамичных и постоянно меняющихся отношений. Побудительные и смыслообразующие процессы, берущие начало от потребностей субъекта, отражают динамику самой жизни, актуальные требования текущего момента, которые предъявляет субъекту его жизненный мир. Личностные ценности представляют собой «консервированные» отношения с миром, обобщённые и переработанные совокупным опытом социальной группы. Они ассимилируются в структуру личности, как это было описано выше, и в дальнейшем своём функционировании практически не зависят от ситуативных факторов. Через потребности человек переживает свои отношения с миром «один на один», через ценности он переживает свою принадлежность к социальному целому.

Характер мотивообразующих воздействий В. Франкл выразил следующим образом: если потребности толкают нас, то ценности притягивают. Потребности (не производные от них ситуативные мотивы и т.д., а сами потребности) непосредственно переживаются как связи с миром, напряжения, требующие каких-то усилий, направленных в мир, чтобы адаптироваться к этим напряжениям или, напротив, приспособить мир к своим желаниям. Ценности переживаются как идеалы - конечные ориентиры желательного состояния.

Итак, система ценностей выступает механизмом адаптации молодежи к окружающему миру. В процессе социализации личности происходит усвоение определенных норм и ценностей, которые начинают выступать в качестве побуждений к активной деятельности, в процессе которой происходит воплощение этих моделей поведения.