Депортации народов в Казахстан в 1936-1957 гг. (на материалах Северо-Казахстанской и Кокчетавской областей) 07. 00. 02 Отечественная история (История Республики Казахстан)
| Вид материала | Автореферат |
- Тезисы выступления, 84.18kb.
- История национальных культурных центров южных регионов Казахстана (1991-2008 гг.) 07., 592.78kb.
- Адаптация казахского общества к рыночным условиям во второй половине XIX начале, 464.99kb.
- Нефтегазовая промышленность современного Казахстана: исторический аспект (1985-2007, 906.81kb.
- Сотрудничество Казахстана и Франции в современных условиях: историко-компаративный, 517.12kb.
- История краеведческого движения в Восточном Казахстане в ХХ веке 07. 00. 02 Отечественная, 389.64kb.
- Кодекс Республики Казахстан о таможенном деле в Республике Казахстан, 7496.68kb.
- История города Павлодара: социально-экономическое, культурное и политическое развитие, 450.74kb.
- Большевистская власть на юге Казахстана в 1917-1928-е годы (исторический аспект) 07., 737.03kb.
- История становления и развития информационных процессов в современном Казахстане 07., 506.85kb.
Заключение и выводы диссертации
В результате проведенного исследования по депортации народов в Северо-Казахстанскую и Кокчетавскую области можно сделать следующие выводы.
1. Депортации народов в Казахстан являлись составной частью всей репрессивной политики руководства Советского Союза, которая системно насаждалась длительное время. Северо-Казахстанская и Кокчетавская области многократно использовались в качестве места ссылки «наказанных народов». Выбор Северного Казахстана властями в этом плане был обусловлен такими факторами как суровый климат, низкая плотность населения, неосвоенные территории, которые необходимо было включить в хозяйственный оборот. Большое значение играло и то, что Северный Казахстан имел железнодорожное соединение, позволявшее перебрасывать сюда большие контингенты высылаемых и с запада, и с востока.
2. Депортация народов в исследуемых областях осуществлялась в несколько этапов и являлась составной частью массовых насильственных переселений в Казахстан. На первом этапе в Северо-Казахстанскую область состоялись депортации поляков и немцев из УССР в 1936 г., корейцев из ДВК - в 1937 г. и польских граждан после аннексии территории Польши - в 1940 г. Переселения народов обосновывались необходимостью превентивных мер по защите приграничных территорий СССР. На втором этапе Северо-Казахстанскую и Кокчетавскую области пополнили депортированные в 1941 г. немцы, а в 1944 г. - чеченцы и ингуши. Депортации военного времени являлись наказанием для народов, обвиненных в пособничестве фашистам. На третьем этапе после войны и вплоть до смерти И.В. Сталина в республику осуществлялись менее массовые депортации «власовцев», «оуновцев», «басмачей», (таджиков, кыргызов, узбеков).
Анализ постановлений, касающихся прав и обязанностей спецпоселенцев и фактов из их жизни, позволяет нам фиксировать нарушения всего комплекса их экономических, социальных и политических прав. Конституция, являющаяся основным законом государства, в отношении спецпоселенцев не действовала. Тон в работе местных органов власти со всеми спецпоселенцами задавали те постановления, по которым депортировали народы и устанавливали их статус.
3. Сами представители депортированных народов показывали примеры самоотверженного труда, значение их трудового вклада в развитие сельского хозяйства региона огромно. За свои трудовые успехи они получали ордена и медали, были среди них и Герои Социалистического Труда. Однако даже это высокое звание не позволяло вывести таких тружеников из состава спецпоселенцев.
4. В период существования депортированные народы подвергались мощному идеологическому прессингу, осуществлявшемуся советскими и партийными органами. Проведенный анализ агитационно-пропагандистской работы местных органов власти за годы спецпоселения позволяет нам утверждать, что они жестко следили за общественно-политическими настроениями депортированных народов, проводили политику привлечения представителей спецпоселенцев в партийные и комсомольские структуры, способствовали их русификации, подавляли национальные и религиозные традиции. Идеологическое давление властей вызывало недовольство депортированных народов, рост протестных настроений, что выражалось в побегах, жалобах на неправомерные действия представителей власти. Не найдя понимания у местных властей, у большинства спецпоселенцев формировались латентные протестные настроения, проявлением чего становились «антисоветские высказывания», которые озвучивались в узком кругу родных. В послевоенные годы протестные настроения стали принимать более организованные формы в виде религиозного сектанства.
5. В расселении и обустройстве депортированных народов немаловажную роль играл и статус депортированных народов. Так, основополагающим в процессе расселения корейцев стал их статус «административно-высланных», что позволяло руководству республики корректировать их размещение в пределах Казахстана. Поляки и немцы, высланные из УССР получили статус «кулаков-переселенцев» или «спецпереселенцев», контроль за которыми был наиболее жестким. Серьезные изменения происходили в течение Второй Мировой войны в статусе депортированных граждан Польши. Статус «спецпереселенцев» имели немцы, чеченцы и ингуши. Провозглашая равенство народов СССР, руководство страны в действительности проводило дифференцированную политику в отношении отдельных народов, что нашло подтверждение и при их освобождении. Так, чеченцы, ингуши, карачаевцы, балкарцы, калмыки получили свободу и добились восстановления своих автономий, а немцы и крымские татары были ограничены только освобождением со спецпоселения.
6. При расселении спецпоселенцев в Северо-Казахстанской и Кокчетавской областях властями максимально использовалась возможность «растворить» депортированные народы среди местного населения. Большинство спецпоселенцев в областях было размещено в сельской местности, в казахских аулах и русских селах, за счет чего власти добивались их дисперсии на большой территории. Сами спецпоселенцы понимали, что их личной вины в высылке нет, но их национальная принадлежность явилась причиной создавшегося положения. Поэтому многие спецпоселенцы при удобном случае старались изменить свои фамилии, национальность или сделать это хотя бы по отношению к своим детям, что сказывалось на увеличении числа межнациональных браков.
7. В период спецпоселения депортированными народами был приобретен опыт мирного сосуществования, произведена переоценка многих человеческих ценностей. Взаимоотношения местного населения с депортированными народами развивались от начальной настороженности к последующему состраданию, дружбе и помощи. Примеры дружеских взаимоотношений между высланными переселенцами и местными жителями находят подтверждение практически во всех регионах Казахстана.
Исторический опыт советских депортаций и спецпоселения показывает, что приоритетными ценностями в деятельности государственной власти должны быть права и свободы его граждан.
Список использованных источников
1. Бургарт Л.А. Немцы в Восточном Казахстане в 1941-1956 гг.: депортация и жизнь в условиях спецпоселения. Усть-Каменогорск, 1997. - 251 с.; Кыдыралина Ж.У. Спецпереселенцы и трудармейцы в Западном Казахстане (1937-1957 гг.). - Алматы, 2000. - 158 с.; Сулейменова М.Ж. Историческая роль депортированных народов и репрессированных социальных групп в развитии народного хозяйства Центрального Казахстана в 1930-1940-е годы. - Караганда. 2001. - 124 с.; Калыбекова М.Ч. Казахстан как объект переселения депортированных народов (1937-1956 гг. Исторический аспект). - Алматы, 2005. - 156 с.
2. Дильманов С.Д. Исправительно-трудовые лагеря на территории Казахстана (1930-1956 гг.). - Алматы, 2002. - 350 с.; Кукушкина А.Р. История создания и функционирования Акмолинского лагеря жен «изменников родины» (30-40-е годы XX века). - Караганда, 2000.-151с.; Михеева Л.В. Иностранные военнопленные и интернированные в Центральном Казахстане (1941 – начало 50-х гг. ХХ века). - Караганда 2007. – 183 с.
3. Баймаханов М.Т. Государственно-правовые проблемы общенационального согласия и реабилитации жертв политических репрессий. - А.: «XXI в», 1998. - С 11.
4. Сталинские депортации 1928-1953 гг. / Сост. Яковлев А.Н., Поболь Н.Л., Полян П.М. - М.: Международный фонд «Демократия», 2005. – 904 с.
5. ГАСКО - Ф. 22. - Оп. 2, - д. 31, л. 425
6. Из истории поляков в Казахстане (1936-1956 гг.). Сборник документов: АП РК // Отв. редактор Л.Д. Дегитаева. – А: «Қазақстан», 2000. – 344 с.
7. ГАСКО, - Ф. 1189, Оп. 1, - д. 445, л. 88
8. Алдажуманов К. Насильно в Казахстан. Депортация немецкого населения. С. 196 // Депортированные в Казахстан народы. – А: «Арыс» - 1998. - 428 с.
9. История российских немцев в документах (1763-1992). / Сост. В.Ауман, В.Чеботарева. - М., 1993. - 448 с.
10. Из истории немцев Казахстана (1921-1975гг.). Сборник документов: АП РК // Отв. редактор Г.А. Карпыкова. – Алматы - Москва: Готика, 1997. – 376 с.
11. ЦГА РК, - Ф. 1137, Оп. 18 с. - д. 139, л.24
12. Земсков В.Н Спецпоселенцы в СССР, 1930-1960. – М: Наука, 2003. - 306 с.
13 АП РК, - Ф. 708, Оп. 16/2, д. 54, л. 161
14 АП РК, - Ф. 812, Оп. 19, - д. 349, л. 3-4
15. АП РК, - Ф. 708, Оп. 16/2, - д. 54, л. 68
16. АП РК, - Ф. 708 Оп. 30, - д. 357, лл. 2, 5,6
Список опубликованных работ по теме диссертации:
1. Депортированные немцы в Северо-Казахстанской области в годы Великой Отечественной войны // Вестник Карагандинского университета. Серия «История. Философия. Право». – Караганда, 2007. - № 1 (45). – С. 70-76.
2. Из истории депортации корейцев в Северо-Казахстанскую область (на основе материалов по Северному Казахстану) // Вестник Карагандинского университета. Серия «История. Философия. Право». - Караганда, 2007. - № 3 (47). - С. 104-111.
3. Некоторые аспекты депортации чеченцев и ингушей в Казахстан (на материалах СКО) // Вестник Карагандинского университета. Серия «История. Философия. Право». – Караганда, 2007. - № 4 (48). – С. 42-49.
4. Власть и депортированные народы в послевоенные годы в Северном Казахстане // Вестник Карагандинского университета. Серия «История. Философия. Право». – Караганда, 2007. - № 4 (48). – С. 50-56.
5. Состояние школьной системы Казахстана в среде депортированных народов (на материалах СКО) // Образование как сфера прогрессивного и межкультурного развития человечества: Материалы научно-практической конференции, посвященной 110-летию М. Ауэзова. – Петропавловск, 2007. – С. 110-115.
6. Из истории выселения поляков из УССР в Северо-Казахстанскую область в 1936 г. // Образование и наука – непрерывный инновационный процесс: проблемы, решения, перспективы: Материалы международной научно-практической конференции. – Петропавловск, 2007. Т.2. - С. 108-112.
7. К вопросу о положении спецпереселенцев из УССР в Северо-Казахстанской области в предвоенные годы // Материалы международной научной конференции «Аль-Фараби – Абай: проблема преемственности». Алматы, 2007. - С. 191-195.
8. Взаимоотношения народов Казахстана в условиях спецпоселения // Материалы IV международной научной конференции «Философия ценностей: религия, право, мораль в современной России». Тезисы докладов. – Курган, 2008. – С. 43.
9. Спецпереселенцы Северо-Казахстанской и Кокчетавской областей в общественно-политической жизни края в послевоенные годы // Материалы международной научно-практической конференции «Валихановские чтения - 13». - Кокшетау, 2008. Т.1. - С. 62-65.
10. Деятельность польских организаций и судьба депортированных поляков в годы Великой Отечественной войны в Северо-Казахстанской области // Поиск.- Алматы, 2008. - № 2 - С. 189-196.
11. Религиозность депортированных народов как форма протеста спецпоселенцев в послевоенные годы (на материалах Кокчетавской области.) // Высшая школа Казахстана. - Алматы, 2008. - № 2 - С. 165-168.
12. Развитие сект в среде депортированных народов в послевоенные годы (на материалах Кокчетавской области) // «Молодежь и религия»: Материалы межвуз. сборника научных трудов. – Караганда, КарГУ, 2008. – С. 125-130.
Әбуов Нұрболат Әскерұлы
1936-1957 жж. Қазақстанға халықтардың жер аударылуы (Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстарының материалдарында)
07.00.02 – Отан тарихы (Қазақстан Республикасының тарихы) мамандығы бойынша тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
Түйін
Зерттеудің өзектілігі. Қазақстанға халықтардың жер аударылуы сталин режимінің жаппай қуғындауының нәтижесі болып табылады. Кеңес кезеңінде 1980-ші жылдардың аяғына дейін бұл тақырып ғылыми жағынан мәнін түсінуді қажет етті. Қазіргі кезде Қазақстан өткенен сабақ алуға ұмтылуда, сондықтан қарастырылып отырған зерттеу тақырыбы ғылыми жағығнан мәнін түсінуді және республикамыздың көпұлтты қоғамының үндестік дамуы үшін өзекті мәселе стимул болып табылады.
Зерттеу нысаны 1936-1957 жылдары Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстарына жер аударылған және осы жерлерде арнайы қоныс аударылғандар мәртебесінде мекендеген халықтардың құрамы болып табылады.
Зерттеу пәні Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстары аумақтарындағы арнайы қоныстардағы жер аударылған халықтардың өміріндегі болған үдерістер болып табылады.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстарына жер аударылған халықтардың тарихын кешенді зерттеу болып табылады.
Жұмыстың мақсатына сәйкес зерттеудің келесі негізгі міндеттері алға қойылады:
- Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстарына этностардың күштеп қоныс аударылу себептері мен кезеңдерін анықтау;
- аймақтағы қоныс аударылғандардың географиясы мен қозғалыс ерекшеліктерін бақылау;
- жер аударылған халықтардың құқықтық жағдайына сипаттама беру;
- жергілікті үкімет орындарының жер аударылған халықтарға қысым көрсетуі жағдайындағы қоныс аударылған халықтардың өмірін зерттеу;
- арнайы жер аударылғандардың қарсы көңіл-күйінің қалыптасуын қарастыру;
- арнайы қоныс аудару кезеңінде жер аударылған халықтардың жергілікті тұрғындармен өзара қарым-қатынасының даму сипатын зерттеу;
- жер аударылған халықтардың бостандық алу үдерісі мен олардың қайта қоныс аудару және ақталу мәселелерін сараптау.
Зерттеудің хронологиялық шегі 1936 ж. бастап 1957 ж. дейінгі аралықты қамтиды. Төменгі шек 1936 ж. Солтүстік Қазақстан облысы құрылған себепті, ал жоғарғы шек 1957 ж. арнайы қоныс аудару режимі алынып, жер аударылған халықтардың бостандық алуына байланысты белгіленді.
Зерттеудің аумақтық шеңберіне 1957 жылға дейін әкімшілік-территориялық өзгертулері есепке алынған Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстары енеді.
Зерттеудің методологиясын негізге алынатын ғылыми объективтілік пен тарихылық принциптер құрайды. Зерттеуде ғылыми танымның сараптама және синтез, компаративтілік, агрегативтілік, проблемалық-хронологиялық, есептеу сияқты әдістері қолданылған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы төмендегілерден тұрады:
- алғаш рет Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстарына қоныс аударылған халықтардың тарихы кешенді түрде зерттеледі;
- Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстарында болған жер аударылған халықтың түрлі құрамына қолданылған арнайы қоныстандыру жүйесінің негізгі элементтерінің әрекеті ашып көрсетіледі;
- жергілікті басқару орындары мен жер аударылған халықтар арасындағы байланыс сипаты егжей-тегжейлі қарастырылады, жергілікті басқару орындары идеологиялық жұмысының бағыттары, арнайы қоныс аударылғандардың қарсы көңіл-күйінің қалыптасу ерекшеліктері мен олардың сыртқа шығу формалары ашылады;
- зерттеу барысында арнайы қоныс аударылушылардың құқықтық жағдайындағы өзгеріс динамикасы зерттеледі, түрлі жер аударылған халықтарға қатысты қуғындау саясатының бірелкі болмауы айқындалады;
- жұмыста аймақтағы арнайы қоныс аударылғандар жағдайындағы халықтардың ұлтаралық қарым-қатынасының дамуы мен сипаты сарапталады;
- жұмыста жаңа жарыққа шыққан мұрағаттық құпия құжаттар, арнайы қоныс аударылғандардың естеліктері пайдаланылады, олар қоныс аударылған халықтар өмірі мен арнайы қоныс аудару жүйесінің қызметін зерттеу аспектілерін кеңейтуге, бұрын жүргізілген зерттеулерді қайта зерделеуге мүмкіндік береді.
Зерттеудің практикалық құндылығы мынада – Солтүстік Қазақстан тарихы бойынша оқу курстары, оқу-әдістемелік құралдар жасау кезінде, сонымен қатар ұлттық-мәдени орталықтар жұмысында зерттеудің негізгі тұжырымдамалары мен қорытындылары пайдаланыла алады.
Зерттеу нәтижелерерінің жарық көруі. Диссертациялық зерттеудің негізгі тұжырымдамалары 12 жарияланымда, оның ішінде 6 мақала ҚР БҒМ БҒСҚАК ұсынған журналдарда, сондай-ақ, 6 мақала халықаралық және республикалық деңгейдегі ғылыми конференциялар материалдарында жарияланды.
Диссертация кіріспеден, екі тарау, жеті тараушадан, қорытындыдан, деректер мен әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
Бірінші тарауда қарастырылған мәселелер: халықтардың жер аударылуының себептері; олардың аймақтағы орналасу сипаты; олардың Солтүстік Қазақстандағы алғашқы жылдары көрген қиындықтары; соғысқа дейінгі және соғыс кезіндегі қоныс аудару кезеңдерін анықтау; олардың мәртебесі мен жағдайын сипаттайтын қаулыларды сараптау.
Екінші тарауда қарастырылған мәселелер: соғыстан кейінгі кезде арнайы қоныс аударылғандар құрамы санының өзгеруі; жер аударылған халықтар құқығының бұзылуы cарапталған және көрсетілген, арнайы қоныс аударылғандарды коменданттардың бақылауы, жергілікті басқару органдарының үгіт-насихат жұмысын іске асыру сипаты ашылған; жергілікті тұрғындар мен жер аударылған халықтардың қарым-қатынас сипаты; жер аударылған халықтардың қоғамдық-саяси көңіл-күйі зерттелген; арнайы қоныс аударылғандардың қарсылық көрсету формалары анықталған; жер аударылған халықтардың бостандық алу үрдісі, шешендер мен ингуштардың Кавказға кетуі зерттелген.
Қорғауға ұсынылатын ережелер:
1. Тоталитарлық режимдегі халықтардың жер аударылуының келесі өзіндік ерекшеліктері бар: әкімшілік, соттан тыс, бұқаралық сипат. Жер аударудың шын себептері мемлекет жариялаған себептерге сәйкес келмеді, ел басшылары әлеуметтік-экономикалық мақсаттардың бірқатарын шешу қауіпсіздігін арттыру жөніндегі превентивтік шараларды да көздеді
2. Халықтарды Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстарына жер аудару Қазақстанға көпшілік жаппай күштеп қоныс аударудың құрамдас бөлігі болды. Жер аударылған халықтар тоталитарлық режимнің қуғындауын толығымен сезінді, бұл кеңестік Конституцияны, әрекет етуші заңдарды аяққа басуда көрінді және азаматтық құқықтарды бұқаралық бұзу арқылы іске асты.
3. Жер аударылған халықтар Солтүстік Қазақстан аумағын шаруашылық жағынан игеруде маңызды рөл атқарды, елді мекендер құруға және ауыл шаруашылығы мен жергілікті өндірісті дамытуға толығымен себеп болды. Олардың ерен еңбегіне екі қарама-қайшылық себеп болды. Жер аударылған тұрғындардың бір бөлігі Кеңес мемелекетіне өздерінің толық берлігендігін көрсетуді жалғастырғанда, жер аудару актісін жеке әділетсіздік деп есептеді. Басқа бөлігі өзін сақтап қалудың табиғи инстинкімен жанталаса еңбек ете отырып, өкіметке деген өздерінің оң көзқарастарын танытудың жалғыз жолы екенін түсінді.
4. Жер аударылған халықтар арнайы қоныс аударылғандардың оқу және жұмыс орындарында жергілікті басқару органдары жасаған қуатты идеологиялық қысымды бастан кешірді. Өкімет көрсеткен моральдық-психологиялық қысымның нәтижесінде қоныс аударылған халықтар арасында ашық және жасырын түрде көрініс тапқан қарсы көңіл-күй қалыптасты.
5. Солтүстік Қазақстан және Көкшетау облыстарындағы жер аударылған халықтардың құқықтық мәртебесін зерттеу қоныс аударудың басынан-ақ оның әр түрлі болғанын көрсетеді. Кеңес мемлекетінің қарама-қайшы ұлттық саясаты мен арнайы жер аударылғандардың әр түрлі құрамының тағдырына қоныс аудру кезінде қалыптасқан жолмен қарауы халықтарды арнайы қоныс аудару режимінен босату кезінде де сақталды.
6. Қазақстанға халықтарды жер аудару ұлттық ерекшеліктерді жоюға бағытталған саясат болды. Осы саясатты іске асырудың бір жолы халықтарды аса үлкен территорияға бөлшектеп жіберу болды. Арнайы қоныс аударудың қалыптасқан жүйесі коммунистік ұлттық саясатты бекітудің құралы болды.
7. Жер аударылған халықтардың жергілікті тұрғындармен ұлтаралық қарым-қатынасын зерттеу олардың алғашқы секемшілдіктен одан кейінгі көрші татуластық қарым-қатынасқа дейін өскенін көрсетті. Қазақ халқы жалпы адамзаттық құндылықтарды үкімет бағдарламаларынан жоғары қойды.
Summary
Abuov Nurbolat Askerovich
Deportations of peoples to Kazakhstan in 1936-1957 years (on materials of the North-Kazakhstan and Kokchetav areas)
The dissertation on competition of a scientific degree of the candidate of historical sciences on a speciality 07.00.02 - Native history
(History the Republic of Kazakhstan)
Actuality Deportations of peoples to Kazakhstan grow out mass reprisals of a Stalin’s regime. All Soviet period down to the end of 1980th years, this theme remained for scientific judgment. Modern Kazakhstan to aspire to take lessons from the past, therefore the considered theme of research is stimulus, both for scientific judgment, and for harmonious development of the multinational society of republic.
The object of research is contingents of deported peoples, which are sent in the North-Kazakhstan and Kokchetav areas in 1936-1957th years and they taking place here in status of special settlements.
The subject of research is processes happened in a life of deported peoples in territory of the North-Kazakhstan and Kokchetav areas on special settlements.
The aim of the dissertational research is complex studying history of deportation peoples taking place on special settlements in the North-Kazakhstan and Kokchetav areas.
This aim has determined the following research’s tasks:
- To reveal the reasons and stages of violent ethic’s resettlements of in the North-Kazakhstan’s and Kokchetav areas;
- To track geography and specificity of accommodation of immigrants in territory;
- To characterize the legal status of deported peoples;
- To study a life of deported peoples in conditions of realization pressure of local authorities to relation of to special settlements;
- To consider formation of protest’s moods of special settlements;
- To investigate character of development the mutual relations of deported peoples with local population during the period of special settlements;
- To analyse process of clearing deported peoples and problems of their repatriation and rehabilitation.