Е. Н. Дауенов ДӘСТҮрлі қазақ этнографиясы оқу- әдістемелік құралы тарих, мәдениеттану, археология және этнология мамандықтарының студенттері үшін 1 Бөлім Павлодар
| Вид материала | Документы |
| 5.1 Ауыз әдебиет үлгілері Тұрмыс-салт жырлары. Бақташылық жырлары Бөбек жырлары. |
- Еуропа және Америка елдерінің тарихы оқу әдістемелік кешені -050202-Халықаралық қатынастар, 693.18kb.
- Оқу-әдістемелік кешенінің аннотациясы: Оқу-әдістемелік кешені «Этнология» мамандығын, 407.28kb.
- Г. Н. Потанин және қазақ зиялылары: саяси және рухани көзқарастарды тарихи талдау >07., 944.02kb.
- Ылым министрлігі қазақ инженерлік теникалық академиясы, 1195.19kb.
- ТынуодағЫ Қарағанды экономикалық университеті, 770.51kb.
- Доцент міндетін атқарушы Қайрғалиев М.Қ.; мақұлдаған Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалык, 4253.6kb.
- С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетіне магистратураға (PhD докторантураға), 95.56kb.
- Нистрлігі семей мемлекеттік педагогикалық институты султанова Нургуль Камильевна музыкалық, 3053.35kb.
- Қазақ шаруаларын отырықшылыққа көшірудегі мемлекет саясаты (ХХ ғ. 20-30-шы жж.), 406.09kb.
- Ч. Ж. Турдалиева Жетекші ұйым: Қр бғМ Ғк р. Б. Сүлейменов, 895.04kb.
5.1 Ауыз әдебиет үлгілері
Қазақ шежіресі. Сонау ежелгі дүниеде тарихи әңгімелерді есіне сақтап, елге айтып отыратын адамдар болған. Қазақ халқы оларды шежіре айтушылар немесе шежірешілер деп атаған. Шежіре ең алдымен ғасырлар бойы қариялардың есте ұстап ұрпақтан ұрпаққа өсиет есебінде де айтып келген тарихы. «Шежіре» сөзі екі мағына береді араб тілінде ағаш бұтағы, тармақ, ал көне түркі және моңғол тілдерінде есте сақтау, жадыдағы білім, рухани қазына дегенді білдіреді. Мысалы манғол тілінде «шежіре» «цээжээр» деп айтылса, ал қалмақ тілінде «шежіре» «чееджыр дасх» ретінде, тува тілінде – «шээжилээр» ол «жады, есте сақтау, жадыдағы білім, жатқа білу» деген бір білімді атайды.
Қазақ тілінде «шежіре» тек «шыққан тегін тарату», «генеология», «тарих» деген мағынада сақталынып қалды, ал «еске сақтауды» белгілеу үшін қазақ тілінде «жады», жаттау, жатқа білу», ол түп-тамырын парсының «йад» - «еске сақтау», «естелік», «образ» сөзінен алады. Сондықтан, бұл сөздің шығу төркінін дұрыс білу және бастапқы бұл сөздің қандай мағына бергенің білу бізге «шежіре» түсінігінің қазақ тіліндегі мағынасын кеңейтуге мүмкіндік береді. Шындығында «шежіре» түсінігі жай «генеология» деп қабылдағаннан гөрі «тарих» мағынасында көбірек қолданылады. «История» түсінігі арабтың дата, дәуір, уақыт, әңгімелер» «тарих» сөзі ретінде үнемі «шежіре» сөзімен бірге өмір сүріп, сондай бір мағынаны білдірген. Сондықтан, қазақ тілінде «шежіре» мен «тарих» түсінігі бірегей түсінік болып табылады.
«Шежіре» түсінігін талқылай отырып «жады» деп аталатын түрік-манғол сөзін, біз оны «тарихи жады» деп аударамыз. Мұнда еске ұстайтын мәселе, қандай да болмасын ақпарат немесе білім өзінің қаншамалық қажеттілігіне байланысты есте сақталынады. Осы орайда «шежіренің» қажеттілігі неде деген орынды сұрақ туады? Бұл сұрақтың жауабы көшпелілердің өмір тіршілігінің табиғи және әлеуметтік факторлар жүйесі мен синкреттік дәстүрлі мәдениетінің барлық комплексінде жасырылған, оның бір бөлшегі шежіре болып табылады. Ең алдымен барлық генеалогиялық білімдер жеке және әулеттік генеалогия, қазақ этносын құрайтын рулар мен тайпалардың генеалогиясы болып бөлінетіндігін айта кеткен жөн. Егер де әулет туралы генеалогиялық білім жазбаша жазылып отырса, ал ру-тайпалық білімді сақтаушы «шежіреші» болды, оларды «қария» ал оның жеткізіп отыратын ақпаратын «шежірені» (есте қалған) «қария сөзі» деген сөзбен өзгертті. Осыған байланысты «қария» сөзінің түсінігінің этимологиясына тоқтала кетейік, механикалық түрде «қария» сөзі «ақсақал, қария» мағынасын білдіретін «кәрі» сөзінің синонимі ретінде қабылданады.
Қазақ халқы өзіндік танымын дәстүрлі шежіресінде сақтаған. Шежірешілдікті көшпелі қоғамдағы әрбір қазақ сақтаған. Шежірешілдік көшпелі қоғамдағы әрбір қазақ үшін теңізшінің қолындағы компас сияқты қажеттілік болған [2]. Қазақтың жеті аталық үрдісін тек қана жеті буын ұрпақты есте сақтай білу, одан әрі қыз алысып, қыз берісу деп жалаң түсінуге болмайды. Жеті аталық үрдістен туындайтын қандастық мың сан жөн-жоралғы, әдет-ғұрып, салт-дәстүр, моральдық-этикалық нормалар түрінде ұлттың өмір салттық төлтумалылығын орнықтырып отырған. Шежірешілдік – құрғақ хронология немесе адам аттарынның жалаң тізімі емес. Қазақ шежіресінің тарихи концепциясы туыстық байланыстарды саралауға негізделген. Демек, туыстық атауларды белгілі дәрежеде шежіреші термин деуге болады.
Шежіре жинау, оны жинақтап кейінгі ұрпаққа мұра етіп қалдыру мәдениетті елдердің көпшілігінде болған.
«Бұл (қазақ) руларының көнеден келе жатқан жазылған тарихы болғанымен, ата-бабаларымен, түрлі ұрпақтарының ақпарлары ауыздан ауызға аңыз болып ұласып келе жатқанын ешкім жоққа шығармайды. Дегенмен, уақыт оза келе бұл шежірелер өз негізінен артық-кемі болып, ілгері-кейінді айтылып, шатастыраралықтай реттестіру нәтижесінде белгілі бір шындыққа жақын, тоқтамынды пікірлер айтуға болады. Бұл хабарлар негізсіз дәлелденбесе де, себепсіз жалғанға да шықпайды. Негізіде, шындығы басым тарихи оқиғалары анық. Себебі, бұл тайпалар өздерінің тарихты тереңдетіп оқымағанының салдарынан нақтылы анық айтып, білімге таласатындары болмағанымен, бабаларының сөздерін зейінімен тыңдап, ұғып олардан естіген шежірелерін еске алып, әр мәжілісте, әр жиын-отырыста үнемі қайталап, шын ниетімен ойларына ұстап, ұрпақтан ұрпаққа жалғастырып, насабшыларына «шежіреші» деп ат қойған. Ұлы дүбір мерекелерінде шежірешінің маңайын толтырып өткендерін сұрастырып, үйлерінде болса, ол кісінің алдында дәріс оқығандай үйреніп жақсысын жаттап, қиынын қаттап жататын болған» деп жазады Қ. Халидұлы өзінің атақты «Тауарих хамса и шархи» деген еңбегінде. Қазақ тарихшыларының ішінде Құрбанғали Халид ХХ ғасырда ең танымалысы болды. Ол 1846 жылы Аягөз қаласында ірі көпес-шала қазақ отбасында дүниеге келді, ол өз заманының алдынғы қатарлы білімдар адамдарымен таныс болып, бала кезінен белгілі саяхатшылар мен ірі көпестермен таныс болған. Оған найман руының білгір шежірешілері үлкен ықпал етті.
Ол жергілікті медреседе студент болған шағынан өзінің тамаша қабілетімен ерекшеленді. Ол кәмелет жасқа жеткенде бірнеше тілдерде еркін сөйлеп, мұсылмандардың қасиетті кітабы – Құран-Кәрімді жатқа білген. Бұл білімі кейін Чугучак қаласындағы ірі мешітің имамы болуға және осы қаланың мұсылмандық бөлігінде сот қызметін атқаруға мүмкіндік берді. Құрбанғали Халидтің еңбектерінен бізге белгілісі «Тарихи–и джарида» (Жаңа тарихи жазбалар) 1889 жылы жарық көрген, және ол революцияға дейінгі тарихшылар арасында танымал болған «Тауарих-и хамсе–йи шархи» еңбегі. М. Ж. Көпеев көбіне осы Құрбанғали Халидтің еңбегінің мәтіндеріне арқа сүйеген. (Қазақ жүздерінің құрылу ерекшеліктері, қазақтардың ру-тайпалық құрамы және қазақ одағының ішіндегі қалыптасқан жас ерекшелік иерархиясы).
Құрбанғали Халид қазақ тарихының базалық қайнар көзі ретінде шежіренің маңызына аса жоғары баға берді. Оның ойынша қазақ ауызша дәстүрінде тарихтың шыңайы сюжеттері тамаша көрініс тапқан және ол мәні жағынан жазбаша деректерден кем түспейді деп жазады.
Ел билеуші хандар мен сұлтандар шежірелік деректерді жинап, тарихи уақиғаларды сол елден шыққан, батырлар, билер туралы ру-тайпаларға билік туралы аңыз-әңгімелерді білуге мүдделі болған. Өйткені көшпелі ру-тайпаларға билік жүргізу үшін (олардан алым-салық жинау т.с.с) сол ру, тайпалардың шежіресін өте жақсы білу керек болды. Атап айтқанда Ибн әл Аскр деген араб шежіресін, Мысыр билеушісі Бейбарыс сұлтан Ибн Халдунға «Қыпшақ шежіресін» жазғызған.
Осы сияқты Рашид-ад-Диннің «Түрік-моңғол шежіресі», «Жамиғ ат-Тауарих» (Жамағат тарихы), Хиуа ханы Әбілғазы баһадүрдің «Түрік шежіресі» тағы басқа ел билеуші, тарихшы-оқымыстылардың шежірелері болған. 1687 жылы Ораз Мұхамед сұлтан мен Қыдырәлі орыстардың тұтқынында болғанда, қоржындардарының ішінен «Жамиғ ат-Таухри» шежіре кітабы мен «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» эпосының қолжазбасы шығады. Әйгілі ғалым Шоқан Уәлиханов Петербургте болған кезде ол «Жамит ат-Таурихтың» қазақ тарихына қатысты тарауларын орыс тіліне аударады.
Қазақ хандығы заманында кеңінен тараған «Нисабнама Шыңғыс» («Шыңғыс шежіресі»), «Нисабнама қазақ» («Қазақ шежіресі») жәдігерлерінде ХІІІ ғасырдан ХҮІІІ ғасырға дейінгі аралықтағы қазақ халқының құрамына кірген рулар туралы баяндалған. Шоқан Уәлихановтың айтуы бойынша Есім хан мен Әз Тәукенің заманындағы шежіре нұсқалары Сәмеке Әбілмәмбет хандардың ұрпақтарында сақталып одан Абылайға, одан оның баласы Уәлиге ауысады. Кейіннен Уәлидің ұрпақтары арқылы Н. И. Гродековтің қолына тиеді. Жалпы қазақ шежірелерінің кейбір нұсқалары қолжазба күйінде Ресейдің мұрағаттарында сақтаулы, мысалы Г. Н. Потанин мұрағатында.
Қазақ халқының өткен замандағы алдыңғы қатарлы өкілдері өздерінің ой-өрісіне, зердесіне қарай өз халқының ауызша тарихын яғни шежіресін жасап қалдырған. Әрбір ру тайпаның, әрбір жүздің өз шежірелері әр кезеңдерде жазып қалдырған шежірелері бүгінде Орталық ғылыми кітапхананың сирек кітаптар, қолжазбалар және ұлттық әдебиеттерді ғылыми зерттеу бөлімінде 60-тан астам қолжазба түрінде сақталған және осы қазақ шежіресіне байланысты орыс шығыстанушы ғалымдарының және қазіргі уақыттағы шежіре зерттеушілердің 300- ге жуық еңбектері бар деп мәлімет береді Раиса Бірімжанов өзінің орталық ғылыми кітапхана қорындағы қазақ шежірелеріне байланысты материалдар деген мақаласында. Оның айтуынша бұл кітапхана қорында «хандар шежіресі», тағы бір сол сияқты шежіре «Пайғамбарлар шежіресімен» басталып, қожалар шежіресімен аяқталады. Сонымен қатар түркі халықтарының шежіресін алғаш болып жазған - Әбілғазы Баһадүр ханның «Тарих шежіре-и турки», Қадырғали Жалаиридің «Жами ат тауарих», Құрбанғали Халидтің «Тауарих хамсасы», Ибрагим Халфиннің «Ахуам Шыңғыс хан ве ақсақ Темір» кітабы. Сонымен қатар Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің шежірелері, «Қазақтың үш жүзге бөліну тарихы», Мақаш Бекмұхамедовтың «Үш жүздің таралуы», Ә. Марғұланның «Қазақтың асыл түбі қайдан шыққан» атты қолжазбасы, Қоңыратбаевтың «Кіші жүз әлім шежіресі» және Ә. Диваевтың «Қыпшақ қонырат руларының шежіресі туралы», Мұхамедәлі Толыбаев жинаған «Қазақтың шығу тарихы» т.б сияқты атақты зерттеушілердің құнды шежіре деректері бар екендігін жазады. Кеңес дәуірінде шежіре мен шежірешілердің күні кері кеткені белгілі, соған қарамастан бұлардың бізге осы күнге дейін жеткендігі қуантарлық. Біздің Отанымыздың тарихы басқа жұрттың тіліндегі (грек, қытай, парсы, араб, орыс т.б) жазба деректері арқылы жазылған. Бүгінгі күнге дейін тарихшы ғалымдардың көпшілігі өзге жұрт өкілдері қалдырған жазба деректеріне сүйенеді. Алайда, қазақтың ұлы зерттеушілері Шоқан Уәлиханов, Халел Досмұхамедов, Мұхамеджан Тынышбаев, Ермұқан Бекмахановтар т.б өз тарихымыздың жазуда үнемі халқымыздың атадан балаға мұра болып қалған эпос, аңыз әңгімелер жыр, шежірелерге арқа сүйеген. Бұл жайында М. Тынышбаевтың «басқа халықтың тілін, ділін білмейтін, түсінбейтіндер ел тарихын дұрыс, толық жазуы мүмкін емес», - деген.
Белгілі, қазақтың ғұлама ғалымы «Қазақ шежіресін» хатқа түсірген М. Ж. Көпейұлы «басқа жұрттан шығып, тарих жазушылар қайдан шығып, қайдан ұшырасарынды білмейді... Нұсқаларды көрумен, кәрі құлақтан естумен өз білгенімді шамам келгенше қорытып, шындап, тыңдап айтып отырмын» деп жазады. Шежірешінің айтып отырғаны ауызша тарих айтудың ең көкейкесті мәселелері. М. Ж. Көпеев қолайлы ортада өсті. Оның дарының жас кезінен аңғарған даланың ірі ақсүйек өкілдерінің бірі Мұса Шорманов болды. Ал, кейіннен де М. Ж. Көпеев басқа да қазақтың алдынғы қатарлы зиялы өкілдеріннің қолдауынан тыс қалмады.
Ал, белгілі шежіреші Шәкәрімнің шежіресініе келсек, оның жанашылдығы сол, ол еуропалық бір сызықтық жылнамаларды пайдалана білген, бұл тарихшыға еуразиялық көшпелілердің тарихын бірізділікпен жазып шығуға мүмкіндік берді. Шәкәрімнің еңбектеріндегі тарихи материалдарды белгілі дәрежеде жүйелеуі, оның ізін қуушы М. Тынышбаев, С. Асфендияров, С. Сейфуллин және т. б–ға жақсы үлгі болды. Сөйтіп, қазақ тарихнамасында ауызша тарихнама дәстүрін Батыс тарихнамасымен үндестірілген жаңа бағыты пайда болды.
«Шәкәрім шежіресі» алғаш рет 1911 жылы Орынбор қаласында Кәрімов пен Хусаиновтың біріккен баспасында жарық көрді. Қазақ зиялы қауымы арасында 30-жылдарға дейін бұл шежіре кең танымал дүние болды деп есептейміз. Кеңес үкіметі орныққаннан кейін Шәкәрімнің өзінің қаза болуы бар, тоталитарлық, этноцидтік саясаттың өршіп кеткендігі бар, халық арасында Шәкәрім атын атауға, шежіресін пайдалануға тыйым салынады. Ол жайында: «80 жылдардың соңына қарай тоталитарлық жүйе құлдырап, империя ыдырай бастаған уақытта қазақтың төл қазынасына да көңіл бөле бастадық. Қазақ зиялыларының қолға алуымен «Шәкәрім шежіресі» жарық көрді. ....Кириллицамен «Шәкәрім шежіресінің» алғаш жариялануы «Жұлдыз» журналының 1991 жылғы №1 санында. Шежіре мәселесін тарих және этнология ғылымдары тұрғысынан ғылыми дәйекті әрі терең зерттеу - қазақ, сонымен жалпы, түрік этнологиясын зерделеудегі бірден-бір өзекті мәселе. Шежірені зерттеуді алғаш қолға алған- әйгілі ғалым Ш. Уәлиханов. Ол қазақ шежіресі туралы мақаласында дала мәдениетінде ерекше орын алатын далалық тарихи дәстүрді жан-жақты қарастырып, оның маңыздылығын ашты. ХҮІІІ-ХІХ ғасырларда батыс және орыс тарихнамасында шежіре мәселесі ерекше орын алған. Осы дәуірде батыс ғалымдарын түркі мәдениетіндегі екі үлкен мәселе қызықтырып, зерттеу нысанасына айналды. Екеуі де түркі лингвистикасына байланысты мәселе: біріншісі, түркі жазба ескерткіштері, ал екіншісі, түркі шежіресі.
Шежірені көшпелілердің ауызша тарихи аңыз, қария сөз үлгісінде жалғасатын тарихи дәстүр деп қарастырамыз. Тарихи-генеологиялық әңгімелер бірде ақ сүйек танылған хандардың шығу тегімен, бірде көшпелі тұрмыс кешкен халықтың генеологиясымен байланысты сипатта болады. Қазақтың рулық жүйесі осы шежіре нұсқаларында көрініс тауып, олардың этноәлеуметтік құрылымы қамтылады. Қазақ тарихына қатысты бұл шежіре деректері ғылыми қолданысқа толық ене бастауы кейінгі он бес жыл шамасында ғана.
Шежіреші әңгімеленген тұлғалар өмірбаяны мен тарихи олардың ата тегін көрсететін кесте, туған жері, қыстау орыны, жерленген жері, моласына тұрғызылған ескерткіштер, ескерткішке жазылған жазу сияқты деректермен расталады. Қазақ даласында көптеп кездесетін осындай ескерткіштер сол адамдарға, сол жерлерге байланысты шежіре әңгімелермен орайлас. Мәселен, зерттеуші С. Әжіғалиевтің көрсетуінше, Батыс Қазақстандағы эпиграфия деректерін ғылыми талдау Кіші жүз қазақтарының этноәлеуметтік құрылымы ерекшеліктерін анықтауға мұмкіндік береді.
М. Тынышбаевтың «Қазақ халқының тарихы» еңбегі ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқының тарихын зерттеуге елеулі үлес болып қосылды. Бұл еңбегі жөнінде зерттеуші Озғанбаева «қазақтың тарихи жазба дәстүрлері М. Тынышбаевтың қазақ руларының шығу тегі туралы еңбектерінен бір саты жоғары деңгейге көтерілді» деп жоғары бағалайды.
ХХ ғасырдың 90- жылдарынан бері көптеген шежіре жарық көруде. Бұл шежірелерде көп жағдайда қазақтардың генеологиялық таратылуы мен сол тұқымдардың аты-жөні ғана берілген, шежіредегі ата таратылуы ғана сақталып, тарихи әңгімелер аз болып келеді, сондықтан, дұрысын айтқанда, бұл кітаптар насабнамалар болып табылады. Баспалардан шығып жатқан ата тарату кітаптарында шежіре ірілі-кішілі қазақ руларының атымен байланыстырлып айтылады. Кейбір жағдайларда бұл кітаптардың аты мен мазмұны сәйкессіз болып келеді.
Қазақ халқының тарихын терең біліп зерттеуге бұл шежіре дәстүрінің алатын орны толмас құнды дерек болып табылатындығында күмән жоқ.
Тұрмыс-салт жырлары. Қазақ фольклорында бала бағу, бала асырау, қыз ұзату, жаназалау, бақсылық нанымдары, діни әдет-ғұрыпқа байланысты туған салт өлеңдері өте көп. Орыс халқының ауыз әдебиетінде оны «бытовые песни» (бірде «обрядовые песни») десе, біз олардьт «Тұрмыс-салт жырлары» дейміз.|Бұлардың көпшілігі анонимдік түрде туып, халық аузында сақталынып келген. Тұрмыс-салт жырларының кейбіреулрінде тотемдік. мифтік ойлау, бақсылық ұғымдары мен діни әдет-ғұрыптардыц да ізі бар.
Елдің тұрмыс-салты меп әдет-ғұрпы, түрлі наным-сенімдеріне байланысты туған сюжетсіз ұсақ өлеңдерді «Тұрмыс-салт жырларьи дейміз. Бұл жырларды олардың мазмұны меи тақырыбына қарай бірнеше түрге бөлуге болады. Олар; а) бақташылық жырлары (төрт түлік мал туралы); ә) діни әдет-ғұрыптар тудырған жырлар (жарапазан, бәдік); б) үйлену жырлары (той бастар, жар-жар, сыңсу, жұбату, беташар); в) ұлыс жырлары; г)бөбек жырлары; жаназалау жырлары (естірту, қоштасу, жоқтау), т.б.
Бақташылық жырлары. Бір кездері жабайы аңдарды ұстап, үй түлігіне айналдырған шаруаларды халық төрт түлік малдың «пірі» деп ұғынып, солар жайында түрліше аңыздар тудырып отырған. Сол кезеңнен бастап бақташылық жырлары туса керек. Бұрын жабайы аңдарга сыйынғап халық енді төрт түлік малды құт санап, олардың Шопан ата, Шекшек ата, Жылқышы ата, Ойсыл қара, Зеңгі баба деген иелеріне табынған. Ел ұғымыпда Шопан ата — қойдың, Жылқышы ата — жылқының, Ойсыл қара — түйенің, Зеңгі баба – сиырдың, Шекшек ата — ешкінің пірі. Олар малды құт деп біліп, аязды қыстан, жұтаған жұттан, аш бөрілерден аман алып шығудың жолдарын айтқан. Мысалы. Шопан ата қойларын күні-түні бақса да тойғыза алмай, қарнына асасын тығып алыпты. Содаи қойдың бір бүйірі шұқыр болыпты-мыс дейтін аңыз бар. Шекшек ата болса есі кеткен ешкі жинайды» деп, оның сүтті өсімтал түлік екенін айтады. Қазақ халқы үшін жылқы мен түйе етті, сүтті, көшсе — көлік, мінсе — ат болып төзімді түлік-деп таныған. Түйені қазақ шөл кемесі десе, жылқыны ер серігі деп таныған. Сиыр өзінің иесімен айтысқанда: «Қысқа әзірлегеп шөбің нәрсіз, кәдең дәмсіз, өзің жарсыз жалқаусың» деп сынайды. Мұндай жырларда әр түліктің өз тұтынушыларына қоятын шарттары да айтылады. Бұл туралы ел аузында сиыр «қоры үзілген қуға». қой «жүн жеп, жабағы тышқан насқа», жылқы «найза ұстаған ерге», түйе ел ішіндегі зорға бітемін. деген ұғымдар бар.
Төрт түлік мал жайындағы жырлардыд өзі тілек-бата түрінде айтылады.
Шаруаның бір түлік пірі — Шопап.
Келтірмей қу, пір ата, қойға топан.
Қойды аңдыған пәленің бәрін құртып,
Бықпырт тиіп, үні өшсін қасқыр апан
Мал бағу қамынан туған бұл жырлардың енді бір үлгісі жыр формасыпда айтылған.
Мен бір тілек тілейін, Ойбай салып маңыраған,
Ай мүйізді, шоқпақтай, Қозысымен жамыраған,
Шүйделері тоқпақтай, Қозысынан айрылса.
Тегене құйрық қошқарлы, Қара тұтып маңыраған.
Малды берсең қойды бер! Аппақ қана сүті бар,
Ұлды берсең бойлы бер. Шағаладай құрты бар.
Ақылы артық ойлы бер. Шопан ата баласы,
Ақсағаннан ақсаған, Қойлар бассын үйінді.
Қозысы өлсе қақсаған, Қойлар басса үйінді,
Үй төбенің түбінде, Қоймай бассың үйіңді.
Халық жылқының етін, түйенің күшін, сиырдың сүтін дәріптеген. Кейде шөпке тоймайтын сиырды, қой мен ешкінің айтысын тудырып, «қойдың жегені — жайтақ, құйрығы жалпақ, ешкінің жегені — ошаған, құйрығы шошайған» деп күлдіргі өлеңдер де шығаратын болған.
Халық төрт түлік малдың төлін анасы қалай сүйсе, адам да солай сүйе білуге тиіс деп, қозы, лақ, құлын, торпақ, ботақан, қойшы, құс жөнінде түрлі өлеңдер тудырып келген. Қойды қасқырға бермеу үшін қойшының көлігі, құралы сайлы болуга тиіс. Кейбір өлеңдер қасқырды да сөйлетеді.Атты қойшы. ашуы қатты қойшы.
Түйелі қойшы — тұрған қойшы,
Төбесінен ұрған қойшы.
Өгізді қойшы — өлген қойшы
Жем болғанда көрген қойшы.
Халық мал бағудың қызығы мен қиындығы көп, соның үдесінен шыға білу керек деп ойлаған.
Ешкі бақтым — едірен бақтым.
Қой бақтым — қоңырау тақтым.
Сиыр бақтым -- сидаң қақтым,
Жылқы бақтым — жорғалаттым.
Түйе бақтым — түйме тақтым,—
деген өлең жолдары жас буынды еңбекке, шаруашылыққа шақырған. Төрт түлік мал жөнінде мақал-мәтелдер, аңыз-ертгегілер де өте көп. Мал төлден өседі .
Ұлыс жырлары. Қыс ызғары кетіп, жаздың келуі — тіршіліктің ең сәтті кезеңінен саналған Оны шығыс елдері жыл басы — Наурыз,- ұлыстың ұлы күні ретінде қарсы алып, тойлайтын болған. Қазақ арасында да жыл басы — наурыздың 22 жұлдызы болып саналған. Осы орайда туған өлеңдерді ұлыс жырлары дейміз. Бұл күні тоқсан шығып, күн жылиды, жердің тоңы кетіп, өсімдіктерге жан ене бастайды. Күн мен түң теңеледі. Қыстауда отырған ел жайлауға көшеді. Мал төлден, сүт көбейеді, жатақтар соқа-сайманың сайлап егіске шығады.
Ұлыс күні әрбір үй жеті түрлі дәннен наурыз көже жасап, бір-бірін шақыратып болған. Арпа, бидай, тары, бұршақ жүгері сняқты түрлі дәндер елдің сол кездегі ұғымы боиынша жеті түрлі тірліктің иесіне берілген атама (ас) болып саналған. Сол көжені жұрт үй жағалап жүріп ішкен. Мұны — ұлыс тойы дейміз.
Тойға келген жұрт: «Амансыз ба? Ұлыс оң болсып, сүт мол болсын, қайда барсаң жол болсын. Ұлыс бақытты болсын, төрт түлік ақты болсын, бәле-жала жерге енсін» деп бір-біріне жақсы тілек білдірген. Ұлыс күндері жастар ойнап-күледі, қарт-қариялар еңбек адамдарына ақ бата береді. Демек наурыз жайындағы өлең-жырлардың да еңбекпеп тығыз байланысы бар.
Ұлыс күні кәрі-жас,
Құшақтасып көріскен.
Жаңа ағытқан қозыдай
Жамырасып өріскен.
Шалдары бата беріскен:
«Сақтай көр» деп терістен, -деп келетін жыр жолдары Наурыз мерекесінің мәнін суреттейді.
Наурыз жырлары қазақ фольклорында айтарлықтай көп емес. Оның бір саласы төрт түлікке байланысты туған өлеңдермен байланысып жатады. Ұлыс жырларының мәні ескірмек емес. Өйткені оның тамыры өте тереңде халықтың көне дәуірлердегі тұрмыс-тіршілігімен тығыз байланысты.
Бөбек жырлары. Малдың төлі болса, адамның баласы бар. Оларды ойлы да тілді етіп, еңбекке баулу — халықтың үлкен қуанышынан саналған. Әйел бала туса, оған шілдехана жасаған. Шілдехана кезінде жастар жиналып. өлең айтқан. Ауыл шамы қырық күнге дейін сөнбеген.
Өмірге жаңа келгеп сәби өсіп. жетіле келе әжесінен ертегі, аңыз, жұмбақ, жаңылтпаштар үйреніп, ойы мен тілін дамытатын болған. Мұны халықтық рухани тәрбие дейміз. Ертегі, мақал, жұмбақ, жаңылтпаш білмеген, білгенін айта алмаған баланы «мылқау» деп, оған жұрт күліп қараған. «Ти десем тимейді, тиме десем тиеді» деген жұмбақ баланың тілін, әрбір дыбыстың қайдан шығатынын білдірсе. саусақтарга «бас бармақ, балалы үйрек, ортан терек, шүлдір шүмек, кішкене бөбек» деп ат қойғызу баланы санауға үйреткен. «Бір дегенім — білеу, екі дегенім — егеу, үш дегенім — үскі, төрт дегенім — төсек, бес дегенім — бесік, алты дегенім — асық, жеті дегенім —- желке, сегіз дегенім — серке, тоғыз дегенім — торқа, он дегенім — оймақ, он бір қара жұмбақ» деген сөз кестелері баланың лексикасын байытқан. Ол кезде жас балалар әрбір үйдің жан санын жұмбақтап, шешуін тауып отырған. Ондай жұмбақтарды: «Нешік? Екі құлағы тесік, ешкің арық, қойың сарық» ден бастаған. Мұндай өлеңдерде бір-біріне айтылған сұрақтар да кездесіп отырады:
– Ауылың қайда? – Қошқар тауда.
– Асқар тауда. – Қойың не жейді?
– Қойың қайда? – Жусан жейді.
– Баланы төсектен тұрғызып, бірін қойға, бірін жылқыға, бірін сиырға, түйеге жұмсаған тіршілік көрінісі де өлеңге арқау болған. Төрт түлік мал жөніндегі жырлардың балаларға лайықталған саласы аса көркем әрі қызық. Олардың мазмұны көбіне күлдіргі болып келеді. Мысалы. «Қой мен ешкінің айтысы» жайындағы өлең окуға жеңіл. мазмұнды әрі әсерлі.
– Мұнда ешкі:
– Менің жегенім жантақ,
Сенің жегенің жантақ.
Сенің құйрығың неден жалпақ? –
десе, қой:
– Менің жегенім ошаған,Сенің жегенің ошаған,
Сенің құйрығын неден шошайған? –
деп жауап қайтарады.
Айтыс үстінде олар бір-бірін мінеп, сынайды. Қой сүт-майым көп, сол себепті мен малдың құтымын десе, ешкі де қарап қалмайды. Ақыры бұл екеуі бір-біріне топалаң келсін деп, бақ таластырады.Жаңбырсыз жаздың ыстық аптабы мен аязды қыс малға қандай қолайсыз болса, түрлі індет те оларға жеңіл тимеген, өйткені мал ауруы – жұттың бір түрінен саналған.
«Түйе. түйе, түйелер» дегеп өлең жас буынды бір жағынан еңбекке баулыса, екінші жағынан оларды тілге үйреткен.
Бала:
– Түйе, түйе, түйелер!
– Тұзың қайда, түйелер?
– Балқан таудың басында,
– Балды қоян қасында...
Бала:
– Еніп кеттім егіске,Қойным толды жеміске.
Жемісімді жерге бердім,
Жер маған жусанын берді.
Жусанды мен қойға бердім,
Қой маған қошақанын берді.
Қошақанды мен қонаққа сойдым,
Қонақ маған қамшысын берді.
Қамшыны қызға бердім,
Қыз маған түймесін берді.
Түймені көлге бердім,
Көл маған көбігін берді.
Көбікті терекке бердім,
Терек маған қабығын берді
Қабықты келіншекке бердім,
Келіншек орамалын берді.
Орамалды апама бердім,
Апам асық берді.
Асықты мұзға бердім,
Мұз суын берді.
Суды қара сиырға бердім,
Қара сиыр сүтін берді.
Сүтін пісіріп отыр едім:
Көбелек келіп күмп етті...