AZƏrbaycanşÜnasliğIN
| Вид материала | Документы |
- AZƏrbaycanşÜnasliğIN, 13391.37kb.
ƏDƏBİYYAT
РЕЗЮМЕ Статья – «Некоторые особенности конфессиональной ситуации в Азербайджане на современном этапе» рассматривает религиозную обстановку в Азербайджане и некоторые аспекты государственно-религиозных отношений на современном этапе. SUMMARY The article on "Some characteristics of confessional situation in Azerbaijan in contemporary" is considered religious situation in the Azerbaijan and some aspects of state-religion relations in contemporary. Кафарова Наргиз АЗЕРБАЙДЖАН В СИСТЕМЕ МЕЖДУНАРОДНОЙ ЗАЩИТЫ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА Азербайджан вносит существенный и ценный вклад в систему международной защиты прав человека. В процессе формирования правового государства важную роль играет совершенствование механизмов и процедур, призванных защищать и гарантировать права и свободы человека и гражданина. Среди всех ценностей нематериального характера права и свободы человека являются самыми важными. Поэтому защита прав и свобод человека и гражданина является как международно-правовой, так и конституционно-правовой обязанностью современного государства. Защита прав и свобод человека обусловлены рядом принципов. К этим принципам можно отнести, прежде всего, признание прав и свобод человека в качестве естественных неотъемлемых ценностей; их закрепление на уровне конституции и международных пактов принципа, из которого следует, что права человека обязывают власти государства осуществлять их защиту; признание индивида субъектом международно-правовых отношений [6. 67]. Конституция Азербайджанской Республики, принятая 12 ноября 1995 года уделяет значительное место правам человека. С целью обеспечения защиты прав и свобод человека и гражданина Конституция Азербайджана предусматривает систему юридических гарантий, включающую многообразные способы и формы осуществления этой задачи. Конституция Азербайджанской Республики провозглашает обеспечение прав и свобод человека и гражданина высшей целью государства. Государство гарантирует защиту прав и свобод каждого. Каждый обладает правом защищать не запрещенные законом способами и средствами свои права и свободы (ст.21 Конституции). Такими способами защиты могут быть обращения в средства массовой информации, обращения к трудовому коллективу, собраниям граждан с целью привлечения внимания к нарушениям своих прав и свобод. Однако действия человека не должны идти вразрез с законами, установленными в обществе: нельзя нарушать общественный порядок, вносить дезорганизацию в работу правоохранительных и других учреждений; публично оскорблять лиц, которые, по мнению индивида, виновны в их нарушении и т.д. Широко используются административно-правовые способы защиты прав и свобод граждан. Гарантии такой защиты закреплены в статье 57 Конституции, которая предусматривает, что граждане имеют право обращаться лично, а также направлять индивидуальные и коллективные письменные обращения в государственные органы (право на петицию). Органы, в которые обратились граждане, обязаны в пределах своих полномочий рассмотреть данные обращения. В связи с этим был принят Закон Азербайджанской Республики о порядке рассмотрения обращений граждан от 10 июня 1997 года, согласно которому обращения граждан могут быть в форме предложения, заявления и жалобы. Оформленные в виде письменных обращений за подписью конкретного индивида или группы лиц, петиции направляются в государственные органы. Поступившее предложение, заявление или жалобу, должностные лица государственных органов должны изучить их и сообщить гражданам в письменном виде о результатах рассмотрения, при не удовлетворении их, указать его причины и разъяснить порядок обжалования, обеспечивать принятие обоснованных решений по предложениям, заявлениям и жалобам, и своевременное и правильное выполнение этих решений (ст. 5 Закона). Обращение считается рассмотренным, когда указанный вопрос в обращении рассмотрен и дан обоснованный ответ. Гражданин, не согласный с вынесенным решением вправе обжаловать это решение в вышестоящий орган. Отказ от принятия обращения запрещается. Обращение должно рассматриваться в месячный срок, а обращение не требующее дополнительного изучения и проверки не позднее 15 дней. В исключительных случаях срок рассмотрения обращения может быть продлен не более чем на один месяц [4. 26]. Должностные лица виновные в нарушении порядка установленного для рассмотрения предложения, заявления и жалоб несут дисциплинарную, гражданско-правовую и уголовную ответственность в соответствии с законодательством (ст. 11 Закона). Право петиции служит своеобразным средством контроля над государством со стороны граждан, а также способом защиты их прав и свобод от незаконного вмешательства и посягательства со стороны государства, его органов и должностных лиц. Особое значение имеет и то, что петиции могут подаваться одновременно с использованием иных средств защиты прав и свобод человека. Среди механизмов защиты прав человека особую роль играет судебная защита. Право на судебную защиту провозглашено ч.I ст.60 Конституции Азербайджанской Республики: «Гарантируется защита прав и свобод каждого в суде». Часть VII ст. 71 Конституции Азербайджана гласит: «Споры, связанные с нарушением прав и свобод человека и гражданина, разрешаются судами». Судебная власть осуществляется посредством конституционного, гражданского и уголовного судопроизводства и других форм, предусмотренных законом. Судебную власть осуществляет Конституционный Суд Азербайджанской Республики, Верховный Суд Азербайджанской Республики, аппеляционные суды Азербайджанской Республики, общие и специализированные суды Азербайджанской Республики. Независимо от того, какой именно суд рассматривает и разрешает дело, он действует на общих для всех судов, и всей системы правосудия конституционных принципов: законности, гласности, состязательности, равноправия сторон, уважения чести и достоинства личности, недопустимости использования доказательств, полученных с нарушением закона, и т.д. [2. 17]. Одним из важных институтов судебной защиты прав человека в современном демократическом обществе является конституционное правосудие. Правовую основу деятельности конституционного правосудия составляет Конституция Азербайджанской Республики и Закон о Конституционном Суде, который был принят 21 октября 1997 года. Согласно ст. 4 данного Закона Конституционный Суд в своей деятельности должен защищать права и свободы человека. С целью восстановления нарушенных прав и свобод человека, каждый может обжаловать в Конституционный Суд Азербайджанской Республики нормативные акты органов законодательной и исполнительной власти, муниципалитетов, судебные акты нарушающие его права и свободы. Гражданское и уголовное судопроизводство осуществляется судами Азербайджанской Республики, учрежденные на основе Конституции и Закона о судах и судьях, принятой 10 июня 1997 года. В соответствии со ст. 3 Закона, защита прав и свобод человека и гражданина является одним из основных задач судов Азербайджанской Республики. Обязанность рассматривать обращения граждан, возложена на каждый суд, входящий в судебную систему страны. Гражданин вправе подать жалобу на нарушение его прав и свобод в любой суд, но с непременным соблюдением правил о подсудности. Право на судебную защиту гарантируется не только гражданину Азербайджанской республики, но и иностранцу, а также лицу без гражданства [3. 29]. Обращаясь в суд, граждане подают исковое заявление, которое рассматривается в порядке гражданского, уголовного, судопроизводства и других форм судопроизводства установленного законом. Конституционно гарантированное право на судебную защиту выступает в виде правоотношения, на одной стороне которого находится лицо, обратившееся за защитой, а на другой – суд, обязанный рассмотреть жалобу этого лица и принять законное и обоснованное решение. Всякое заинтересованное лицо является субъектом процессуального права на обращение в суд, но участником процессуального отношения оно становится только после того, как в результате его инициативы это правоотношение возникло между подавшим жалобу, соответствующим судом и другими лицами, участвующими в деле [8. 356]. В Конституции Азербайджанской Республики особое внимание уделено судебной защите от обвинения и подозрения. В соответствии со ст. 63 Конституции Азербайджанской Республики: «Ы. Каждый обладает правом на презумпцию невиновности. Каждый, кто обвиняется в совершении преступления, до тех пор пока его вина не доказана в установленном законом порядке и нет в связи с этим приговора суда, вступившего в силу, считается невиновным. ЫЫ. Если есть обоснованные подозрения в виновности лица, то признание его виновным не допускается. ЫЫЫ. Лицо, которое обвиняется в совершении преступления, не обязано доказывать свою невиновность. ЫВ. Не могут быть использованы при осуществлении правосудия доказательства, добытые с нарушением закона. В. Без приговора суда никто не может считаться виновным в совершении преступления». В перечень прав обвиняемого и подозреваемого, изложенных в Конституции Азербайджана, входит недопущение повторного осуждения за одно и тоже преступление (ст.64), право повторного обращения в суд по поводу пересмотра приговора (ст.65), недопущение изменения судебной юрисдикции без согласия лица (ст. 62), недопущения принуждения свидетельствовать против родственников (ст. 66). Каждому лицу, задержанному, арестованному, обвиняемому в совершении преступления со стороны компетентных государственных органов, должны быть непременно разъяснены его права и причины его задержания, а также привлечения к уголовной ответственности (ст. 67). В соответствии со ст.61 Конституции Азербайджана каждый обладает правом на получение квалифицированной помощи, которая оказывается бесплатно, за счет государства. У каждого лица с момента задержания, ареста, предъявления обвинения в совершении преступления со стороны компетентных государственных органов есть право пользоваться помощью защитника. Еще одной юридической гарантией является охрана законом прав потерпевших от преступлений, а также от злоупотреблений властью. Государство обеспечивает потерпевшим доступ к правосудию и компенсацию причиненного ущерба. Следует рассчитывать, что право каждого на возмещение государством вреда, нанесенного в результате незаконных действий или бездействия государственных органов, либо их должностных лиц займет определенное место в системе юридических гарантий (ст. 68). Среди механизмов защиты прав и законных интересов граждан особое место занимает скандинавский институт омбудсмана. Институт омбудсмана впервые создан в начале XIX столетия в Швеции, который получил широкое распространение в европейских странах и других регионах мира после второй мировой войны. В Азербайджане также была учреждена должность омбудсмана, который уже в течение первого года деятельности самоутвердился, как жизненно необходимый внесудебный правозащитный инструмент [8. 430]. Согласно Конституционному Закону Азербайджанской Республики «Об Уполномоченном по правам человека (омбудсмане) Азербайджанской Республики», принятом 28 декабря 2001 года, парламентом был избран первый Омбудсман страны, который приступил к обязанностям 2 июля 2002 года. Особенность этого Закона состоит в том, что данный акт был включен в конституционное законодательство в качестве его неотъемлемой части, и тем самым еще раз было доказано, что защите прав человека отводится ведущая роль в политике государства. Регламентирование деятельности Омбудсмана на уровне Конституционного Закона, будучи показателем его значимости для общества, в тоже время подчеркивает его отличие от других государственных органов и исключительное место в общей системе защиты прав человека [1. 46]. Уполномоченный независим и подчиняется только Конституции и законам Азербайджанской Республики. Гарантии независимости Уполномоченного состоят в его несменяемости, неприкосновенности, недопустимости вмешательства в его деятельность того или иного государственного органа или органа местного самоуправления, либо должностного лица. В соответствии с Конституционным Законом должность Уполномоченного по правам человека Азербайджанской Республики учреждается для восстановления прав и свобод человека, закрепленных в Конституции Азербайджанской Республики и международных договорах, стороной которых является Азербайджанская Республика, нарушенных государственными органами, органами местного самоуправления и должностными лицами. Деятельность Уполномоченного не ограничивает и не заменяет полномочия других государственных органов, обеспечивающих защиту прав человека и восстановления нарушенных прав и свобод человека. Он не имеет полномочий по отмене какого-либо решения по конкретному делу. Однако законодательство предоставляет Омбудсману широкий круг полномочий в сфере расследования жалоб, защиты нарушенных прав и эти полномочия в совокупности с его личным авторитетом в обществе создают достаточную основу для восстановления нарушенных прав человека [5. 520]. Уполномоченный рассматривает жалобы граждан Азербайджанской Республики, иностранцев и лиц без гражданства, юридических лиц о нарушении прав человека. Жалоба может быть подана в течение года со дня нарушения прав заявителя или с того дня, когда ему стало известно об этом в письменной или устной форме по почте или путем личного обращения. Жалобы, направленные лицами, содержащимся в учреждениях по отбыванию наказания, следственных изоляторах, местах временного содержания, должны быть направлены Уполномоченному в течение 24 часов без прохождения цензуры. Третьи лица или неправительственные организации могут подавать жалобу с согласия лица, права которого нарушены (за исключением случаев отсутствия возможности получения согласия). Анонимные жалобы не рассматриваются, однако при подтверждении обстоятельств, изложенных в жалобе, достаточно доказательственными и обоснованными фактами анонимная жалоба может быть принята к рассмотрению. Государственные органы не могут подавать жалобу Уполномоченному. Деятельность его строится на основе принципов гласности, прозрачности, законности, справедливости, беспристрастности. После вступления нашей страны в Совет Европы и ратификации 15 апреля 2002 года Европейской конвенции о защите прав человека и основных свобод, Азербайджан стал полноправным ее участником. Главной составной частью Европейской конвенции по правам человека и основных свобод, является его контрольный механизм - это Европейский суд по правам человека. Граждане, которые считают свои права предусмотренные Конвенцией, нарушенными действиями государственных органов и не нашедшими должной защиты на национальном уровне, получили возможность обращаться в Европейский суд [10. 71-78]. Роль Европейского суда по правам человека велика, но он не должен заменить национальные средства защиты нарушенных прав. Главным механизмом зашиты прав и свобод человека считается национальная судебная система [5. 56]. Наряду с государственной защитой прав и свобод личности особое место занимает правозащитное движение на уровне международных неправительственных и внутригосударственных общественных организаций. Международные механизмы имеют ряд особенностей, которые в целом не оказывают достаточного влияния на характер универсальной защиты прав человека. На примере американского суда по правам человека или европейского суда по правам человека можно увидеть как во многом принципы этих механизмов совпадают 9. 92-101]. Как видно из изложенного, человеку предоставляется широкий спектр способов и механизмов защиты, прав человека. К сожалению, некоторые из них работают не на должном уровне. Совершенствование всех механизмов и процедур защиты, прав человека требует усилия как международного, так и всего внутригосударственного общества, которое является необходимым условием формирования правовой государственности. ЛИТЕРАТУРА
XÜLASƏ İnsan hüquq və əsas azadlıqlarının hüquqi təminatı mexanizmlərinin təsnifləşdirilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. İnsan hüquqlarının məhkəmə müdafiəsi mexanizmi bu sahədə ən əsas müdafiə mexanizmindən biridir. İnsan hüquqlarının məhkəmə müdafiəsi hüquq pozuntusu ilə bağlıdır. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasına əsasən məhkəmə hakimiyyəti Konstitusiya mülki və cinayət məhkəmə icraatı vasitəsilə və qanunla nəzərdə tutulmuş digər vasitələr ilə həyata keçirilir. İnsan hüquqlarının xüsusi təşkilatı təminat vasitələrindən biri də Ombudsmandır. Ombudsman institutunun fəaliyyəinin milli və beynəlxalq təcrübəsinin öyrənilməsi çox zəruridir. İnsan hüquqları sahəsində beynəlxalq məhkəmələrin (Avropa məhkəməsi, Amerika məhkəməsi və s.) fəaliyyəti müvafiq siyasi-hüquqi prinsiplərə söykənir. SUMMARY Classification of mechanisms of legal maintenance of human rights and basic freedom is of great importance. The judicial mechanism of protection of human rights is one of effective mechanisms. The judicial mechanism on protection of human rights is connected to legal instigations. According to the Constitution of Azerbaijan in the ways of realization of judicial authority are civil and criminal proceeding and others, stipulated laws. Special way of organizational maintenance of human rights is Ombudsman. Studying of national and international experience of activity of institute Ombudsman is of great importance. Activity of the international courts in the field of human rights (the European court, the American court, etc.) bases in corresponding political and legal principles. Orucova Şəkər ETNONİMLƏRİN ÖYRƏNİLMƏSİ AZƏRBAYCANŞÜNASLIĞIN AKTUAL PROBLEMLƏRİNDƏN BİRİ KİMİ Müxtəlif etnik proseslərin inkişafının müasir dövrdəki vəziyyətinin dərindən öyrənilməsi bütün dünya dilçiliyində olduğu kimi, türkologiyada, o cümlədən Azərbaycan dilçiliyində də geniş vüsət almağa başlamışdır. Buna görə də bir çox dünya xalqları arasında etnik münasibətlərin aydınlaşdırılması təkcə etnoqrafiya və etnososiologiya elmlərinin deyil, etnolinqvistikanın, eləcə də Azərbaycanşünaslığın da qarşıya qoyduğu vacib məsələlərdəndir. Ayrı-ayrı zaman kəsiklərində görkəmli tədqiqatçıların etnolinqvistikaya həsr etdikləri çoxsaylı əsərlərdən [1;2;3;4;5] də görünür ki, müasir etnik proseslərin müstəqillik dövründə də öyrənilməsi (eləcə də proqnozlaşdırılması), müxtəlif xalqların tarixi-genetik baxımdan bir-birinə yaxınlaşmalarının izlənilməsi və etnosların mədəni inkişafının daha dərindən təhlil olunması zəruridir. Bu baxımdan türk dillərində, eləcə də Azərbaycan dilçiliyində də etnonimlərin müqayisəli şəkildə araşdırılaraq üzə çıxarılması və tədqiq edilməsi çox məqsədəuyğundur. Dünyada gedən etnik proseslərin öyrənilməsi və bunlara aid dolğun məlumatların əldə edilməsi üçün etnosların bugünkü vəziyyətləri ilə yanaşı, onların mənşəyinin tarixini də bilmək çox vacib məsələlərdəndir. Doğrudur ki, bu məsələlər çox geniş olub, dilçiliyə, coğrafiyaya və tarixə aid biliklərin daha da dərinləşdirilməsini tələb edir. Bu isə yalnız və yalnız dilçilik, tarix, etnoqrafiya, coğrafiya elmlərinə (eləcə də digər əlaqədar elmlərə) tarixi ekskurs etməklə mümkündür. Əldə əsas olaraq onu tutmaq və diqqəti ona yönəltmək lazımdır ki, etnogenez problemi həssaslıq, dərin elmi təhlil və diqqət tələb edən bir məsələdir və bunda tələskənlik və süni metodlarla nəticələrin çıxarılması tədqiqatçını çox ciddi və bağışlanmaz səhvlərə apara bilər. Bilirik ki, Azərbaycanşünaslıq da bir elmdir, özü də gənc elmlərdəndir; xalqın tarixi köklərinin, etnogenezinin araşdırılması burada da mühüm yerlərdən birini tutur və bu günümüz üçün də öz həllini gözləyən aktual problemlərdəndir. Etnonimlərin öyrənilməsi Azərbaycanda və digər həmhüdud regionlarda baş verən mürəkkəb etnik proseslərin mühüm səbəblərinin üzə çıxarılması, bu səbəbləri doğuran təbii şəraitin qaynaqları haqqında bir sıra mübahisəli fikirlərə son qoya bilər. Bu həm də bir sıra etnosiyasi ambisiyaların, subyektiv maraqların münaqişə obyektinə çevrilməsinin də qarşısını ala biləcək yollardandır. Nəhayət, “mübahisəli etnos”ların mənşəyinin üzə çıxarılması, hələlik əsaslandırılması çox çətin və hətta qeyri-mümkün olan kimmerləri, sakları türk və ya protoazərbaycanlı sayaraq işauz-oğuz etnonimi ilə müqayisə edənlərə, eləcə də azərbaycanlıların mənşəcə madalılardan törəmə olduqları konsepsiyasının müdafiəçilərinə gözəl və tutarlı cavab ola bilər. Bu yanlış konsepsiya (Azərbaycan tarixinin, xalqın etnogenezinin məhz Atropatena dövründə qoyulması) ardınca getmək bizim xalqın formalaşmasında türk etnoslarının həlledici rolunu inkar etmək deməkdir. Etnonimlərin araşdırılması Azərbaycan xalqının təşəkkül mərhələləri haqqında bir sıra mübahisəli məsələlərə də son qoymaq deməkdir. Çünki bəzi alimlər (N.Cəfərov) Azərbaycanda türklərin görünməsini hunların gəlişi ilə (b.e.əvvəl I-V əsrlər) bağlayaraq türk mənşəli ümumxalq Azərbaycan dilinin təşəkkül tarixini III-V əsrlərə aid edir[6]. Q.Kazımov təşəkkül tarixi fikri ilə razılaşaraq 2-3 əsr müddəıtində gəlmə türklərin aborigenləri türkləşdirərək yeni dil yarada bilmələrini və bunun sübutu olaraq dildə heç bir substrat elementinin olmadığını deyir. O, belə fikirdədir ki, türk mənşəli ümumxalq Azərbaycan dili gəlmə hun-qıpçaqların məhsulu deyil, çox qədimdən bu ərazidə məskunlaşan yerli türk tayfalarının hesabınadır və hun-qıpçaqlar onlara bu işdə ancaq yardımçı olmuşlar[7]. Müzakirənizə təqdim etdiyimiz mövzudan, yəni etnonimlərdən bəhs edərkən: etnonim nədir və onlar necə yaranır? Onlardakı təkamül prosesı necə gedir? – suallarının ortaya çıxması çox təbiidir. Etnonim – yunanca “etnos” – (qəbilə, tayfa, xalq) və “onima” – (ad) sözlərinin birləşməsindən ibarət olub, müxtəlif etnik birliklərin: millət, xalq, qəbilə, tayfa, nəsil anlayışı bildirir. Etnonim özünü dərk edə bilmə və özünü adlandırmadır. Etnos – təkcə müəyyən yerlərdə bir yerə yığılaraq məskunlaşan, bəzi ümumi və fiziki cəhətləri özündə birləşdirən bir qrup insan yığını demək deyil; o, həm də tarixin müəyyən zaman süzgəcindən keçməklə öz etnik birliyini, digər etnik qruplardan fərqli və fərdi xüsusiyyətlərini şüurlu surətdə dərk edən, bu xüsusiyyətləri dili, psixikası, mədəniyyəti ilə öz adında (etnonimində) yaşadaraq qoruyan, sabitləşdirən qəbilə, nəsil, tayfa, xalq, millətdir. Etnosun formalaşması, öz birliyini qoruyub saxlaması üçün vahid ərazi bütövlüyü və məskunlaşma vacib şərtlərdəndir. Belə ki, hər bir etnosda onları başqalarından fərqləndirən cəhətlərin əmələ gəlməsi, müəyyənləşdirilməsi üçün onların digər qrup təşkil edən insanlarla uzun müddətli təmas və ünsiyyəti zəruridir. Bu isə insanların həmrəyliyinin formalaşdığı dövrdə məskunlaşdıqları ərazinin yalnız bütöv, toxunulmaz və sabit olduğu zaman mümkündür. Etno-mədəni irsin əsrlər boyu daşıyıcısı, yaradıcısı, özündən sonrakı gələcək nəsillərə ötürücüsü “həyatın əşrəfi olan” İNSAN olmuşdur. Obyektiv mahiyyətli insan təbiətinin həm də bioloji tərəfləri mövcuddur. Hər bir insanın geni onun daxili və xarici xüsusiyyətlərinin kompleks şəkildə müəyyən daşıyıcısıdır. Müşahidələr göstərir ki, coğrafi və tarixi amillərdən asılı olaraq ayrı-ayrı etnik qruplarda göstərilən bu əlamətlər özünü müxtəlif tərzlərdə büruzə verir. Hər bir xalqın etnik mədəniyyəti, miqrasiyaları, bütün zaman kəsiklərində digər xalqlarla iqtisadi-siyasi əlaqələri, eləcə də başqa xalq və millətlərlə qarışaraq xüsusilik kəsb etmələri haqda qiymətli materialı məhz bu və ya digər genlərin insan birliyi nümayəndələri arasında paylaşdırma xarakteri verir. Etnonimlərin təkamül prosesi aşağıdakı şəkildə gedir: inkişaf etmiş qəbilələrin birləşməsi nəticəsində əvvəlcə dövlətlər, daha sonra isə xalqlar yaranır. Əlbəttə ki, bu prosesin az zaman ərzində başa çatması qeyri-mümkündür. Bunun üçün bir çox onillər, yüzillər, bəlkə də minillər gərəkdir. Etnonimlər ilkin (daxili) və ikinci (xarici ) olmaqla iki yerə bölünür: İlkin (daxili) etnonimlərə endoetnonim (yunanca “endon” – iç, ilk, daxili deməkdir), ikinci (xarici) etnonimlərə ektoetnonimlər (yunanca “ektos” – xarici deməkdir) deyilir. Endoetnonimıər etnosların özlərinə verdikləri ad, ektoetnonimlər isə həmin etnoslara beynəlxalq aləm tərəfindən verilən addır. Məsələn, ilkin türk etnonimlərindən ar, men, yun, şan, sak sözlərində ku- kökü açar rolunu oynamış (bu isə “ağ, işıqlı” mənalarını verir), ikinci (xarici) etnonimlərdən hesab olunan və beynəlxalq aləmdə kuar (kavar), kuman, kuşan (kusan), kusak (kuçak, kıfçak, kıpçaq kimi tanınan etnonimlər bu yolla yaranmışdır. Müxtəlif qəbilələrin qarışığı nəticəsində yaranan etnonimlər də olur. Bunlar iki ilkin (yəni, endoetnonimin) etnonimin birləşməsindən əmələ gələnlərdir. Məsələn, as etnonimi syun və sun etnonimlərini özündə birləşdirməklə, assun>ussun>usun mürəkkəb etnonimini əmələ gətirmişdir. Etnonimlər xüsusi və ümumi olmaqla da iki yerə bölünür. Belə ki, hər bir etnosun öz-özünü adlandırdığı etnonim xüsusi, bir neçə etnos adı altında beynəlxalq aləmdə adlandırılan etnonim isə ümumi hesab olunur. Məsələn, türk etnonimi özündə bir çox türkdilli xalqları da birləşdirdiyindən ümumi (ümumtürk) etnonim adlanır. Ümumi etnonim etnosun xarici əlamətlərinə görə də yarana bilər. Məsələn, şimal sakları (menlər) ağbəniz olduqları və cənub etnosları nümayəndələrindən seçildikləri üçün kıusak>kıfsak>kıpsak (yəni ağ saklar), kıumen>kumanlar (yəni ağ menlər) ümumi statusunu qazanmışlar. Mir Fatıx Zəkiyev qeyd edir ki, “Etnik kökləri araşdırarkən hər bir etnosun xüsusi və ümumi adlarını bir-birinə qarışdırmaq olmaz, çünki, tarixi mənbələrdə eyni bir etnos həm xüsusi, həm də ümumi adları (etnonimləri) ilə qeyd olunur” [8]. Belə qənaətə gəlmək olar ki, bütün ağbəniz şimal türkləri qıpcaq, Orta Volqaboyu və Şimali Qafqazda isə bolqarlar həm bolqar, həm də qıpçaqlar kimi qeyd oluna bilərdilər. IX əsrdə Bulqar dövlətinin möhkəmlənməsi zamanı bura daxil olan bütün türk və qeyri-türk qəbilələri öz xüsusi adlarını saxlamaqla, ümumilikdə bulqar etnonimini qəbul etmişdilər. Türk etnoniminin də yaranması uzun zaman tələb etmişdir. Türkdilli xalqların tarixi göstərir ki, bir çox türk xalqlarının adlanması bu cür ardıcıllıqla getmişdir: dövlətlərdə baş verən siyasi-iqtisadi dəyişikliklərlə əlaqədar olaraq qüdrətli bir etnos tabelikdə olan qəbilə və xalqları öz adı altında birləşdirmişdi. Məsələn, türk etnonimi ilk dövrlərdə ayrıca bir qəbiləyə məxsus idi. VI əsrdə türk xaqanlığının yaranması ilə bu etnonim ona oxşar və yaxın dillərdə danışan bütün qəbilə və xalqlara da şamil olundu. Belə ki, antik dövrdə onlar sak> saka və onlardan əmələ gələn sakadı (sakalı – saklarla qarışan) adı ilə tanınmış, yunanların tələffüzündə belə səslənmişdir: sakadı>skıdı>skide.M.F.Zəkiyev skif etnoniminin yaranmasını (sakadı>skıdı>skide >skif) bununla əlaqələndirir [8,35]. Qeyd edək ki, türk etnoniminin ümumi mahiyyət daşıması I və II türk xaqanlığının möhkəmlənməsi dövrünə təsadüf edir. Daxili və xarici, xüsusi və ümumi olan etnonimlər bir neçə adı da özündə birləşdirə bilir. Məsələn, qədim etnonimlərdən olan qıpçaq, sarır, kuman, kukeşe, sakaliba, poloves, sarasin, flaven, falon və akasir, akatır, aqaçer, mişar, eləcə də iyirk, biar, bilir etnonimləri eyni məfhumu ifadə etməklə sinonim cərgələr yaratmışlar. Etnonimlərdən danışarkən etnos, etnik birlik, cubetnos və subetnik qrup, etnikos, etnos-etnikos, etnotransformasiya terminlərini bir birindən ayırd etməklə yanaşı, həm də ən mühüm amil olaraq etnosun əsas tarixi tiplərinin (tayfa, qəbilə, xalq, millət) fərqləndirilməsi çox önəmlidir. Etnosun adı xalqın özünü dərketmə prosesi baş verdiyi zaman müəyyənləşir, özünü dərk etməyən etnos isə özünü adlandırmaya bilməz. Məsələn, hər hansı bir azərbaycanlıdan soruşsanız ki, sən niyə ingilis, amerikalı, alman və ya, deyək ki, yunan deyilsən? O bu suala əlbəttə ki, çox düşünmədən böyük qürur hissi ilə belə cavab verər: “çünki, mənim atam, babam, babamın babası azərbaycanlı olub!”. Əlbəttə ki, bu, qanında bir neçə etnosun qarışığını daşıyanlara şamil olunmur. Bir millət və xalqın nümayəndəsi olan kəs heç vaxt özbaşına özünün başqa etnosdan olduğunu söyləyə bilməz. Buna sadəcə olaraq onun “özünüdərki” yol verməz. Amma o da bir həqiqətdir ki, bəzi adamlar müəyyən səbəblər üzündən müvəqqəti olaraq mənsub olduqları etnosdan ayrı düşərək çox-çox uzaqlarda yaşamalı olur və bu zaman onun üçün doğma olan hər şey ona yadlaşır. Müşahidələr göstərir ki, bu cür etnik assimilyasiyalar insan həyatının ikinci və ücüncü nəsli üçün daha xarakterikdir və belə nəsil nümayəndələri başqa dildə danışsalar da, başqalarından istər həyat tərzi, xarici görünüşcə heç nə ilə fərqlənməsələr də damarlarında hansı qanı daşıdıqlarını heç vaxt unutmur, əksinə, sövq-təbii ilə duyur, yaddaşlarına həkk edərək nəsildən-nəslə ötürürlər. Tarixdən də bəllidir ki, qədim yunanlar “etnos” termininin qarşılığı olaraq “xalq” sözündən istifadə etmişlər. Uzun zamanlar “xalq” sözü rus dilində də bu terminin analoqu olaraq işlənmış, “etnos” anlayışı yalnız 1923-cü ildə rus emiqrant-alimi S.M.Şirokoqorov tərəfindən elmi istilahlar dövriyyəsinə daxil edilmişdir. Müasir dünyada etnos və etnik proseslər, onlar arasındakı müxtəlif əlaqələr çox mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyindəndir ki, bu məsələ yalnız mütəxəssisləri, siyasət adamlarını deyil, geniş əhatə kütləsini, o cümlədən, indi addımlarını kövrək atmağa başlayan gənc azərbaycanşünasları daha çox maraqlandırmalıdır. Vətənini, yurdunu dərin məhəbbətlə sevən hər bir azərbaycanşünas öz xalqının tayfa, qəbilə və ya nəsil mənsubluğunu araşdırmağa cəhd göstərməli, bu barədə təkcə dərin biliklərə yiyələnməklə kifayətlənməyərək əldə etdiyi məlumatların xalqın nümayəndələrinə də çatdırılmasında aktiv ötürücü olmalıdır. Etnos və etnik proseslər, onlar arasındakı müxtəlif əlaqələrin çox mühüm əhəmiyyət kəsb etməsi haqqında əlbəttə ki, çox danışmaq olar. Lakin bir şeyi yenə də xüsusi olaraq vurğulamaq istəyirəm: etnik mənsubluğumuzu və bu barədə məlum düşmənlərimizə saxta ipucu verən və verə biləcək hər hansı mübahisəli, eyni zamanda olduqca qərəzli məlumatların ifşa edilərək əsil həqiqətin üzə çıxarılmasında gənc azərbaycanşünasların öhdəsinə böyük və məsuliyyətli, məsuliyyətli olduğu qədər də şərəfli vəzifələr düşür, çünki etnik mənsubiyyəti bundan sonra da zamanın sınaqlarından böyük cəsarət və şərəflə çıxararaq qorumaq təkcə bu yolla mümkündür. ƏDƏBİYYAT
Резюме В статье говорится об актуальности изучения этнонимов в области азербайджановедения. Summary In article it is told about a studying urgency etnonims in area Azerbaijan studies. Osmanova Məlahət M.HADİ VƏ H.HAYNE YARADICILIĞINDA AZADLIQ MÖVZUSU Azərbaycan Respublikası ikinci dəfə öz müstəqilliyini, tarixi azadlığını qazandıqdan sonra onun qarşısında bir sıra yeni problemlər dayandı. Bu problemlər dövlət quruculuğu, ictimai-siyasi, iqtisadi, elmi və mədəni sahələri, beynəlxalq əlaqələri və s. əhatə edir. Tərəqqi etmiş dunya ölkələri arasında öz layiqli yerini tutmaq üçün doğma respublikamız demək olar ki, çox qısa bir müddətdə bütün bu sahələrdə özunun potensial imkanlarını nümayiş etdirdi. Milli intellektual səviyyəsi ilə bu ölkələr sırasında özünün layiqli yerini tutdu. Xüsusilə dünya siyasətçilərinin korifeylərindən olan Hedər Əliyevin hakimiyyətə gəlməsindən sonra bu inkişaf hərtərəfli və dönməz xarakter daşıdı. Azərbaycan Avropa iqtisadiyyatına inteqrasiya etməklə yanaşı, dünya mədəniyyətinin yaratdığı qiymətli nə varsa hamısından faydalanmağa, milli və mənəvi sərvətimizi bu nailiyyətlərlə zənginləşdirməyə çalışır. Millətlər arasında mədəni əlaqələrin ən qiymətli, dəyərli sahələrindən biri də ədəbiyyatdır. Dünyada heç bir milli ədəbiyyat yalnız öz istedadlarının ımkanlarına söykənərək inkişaf edə bilməz. Dünya xalqlarının elə bir möhtəşm şair, yazıçı, dramaturgu ola bilməz ki, onların mühüm əsərləri dilimizə tərcümə olunmasın. Xüsusilə alman ədəbiyyatının böyük simalarından olan məşhur alman şairi H.Haynenin əsərlərinin orijinaldan Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsi alman və Azərbaycan xalqları arasında ədəbi əlaqələrdə böyük rol oynaya bilər. Dahi alman şairi H.Hayne kimi Azərbaycan romantizminin görkəmli nümayəndəsi olan M.Hadinin də sosial-siyasi fikirləri yaşadığı dövrün milli gerçəkliyi ilə bağli olaraq ölkələ baş verən ictimai-siyasi hadisələrə fəal münasibəti zəminində fomalaşmışdır. Azərbaycan romantiklərindən xüsusi ilə M.Hadi yaradıcılığında H.Haynedə olduğu kimi vətənpərvərlik, hürriyyət, azadlığa çağırış ideyaları ana xətt təşkil edirdi. Təsadüfi deyildir ki, M.Ə.Rəsulzadə M.Hadini “hürriyyət vurğunu” (8, s.33) M.B.Məmmədzadə (1, №4,1953) və H.Baykara isə Hadini “Azərbaycanın istiqlal mübarizəsi tarixində ilk istiqlal şairi” adlandırmışdır. (2, s.163). H.Haynedə olduğu kimi M.Hadi yaradıcılığının da ali qayəsi vətən, millət üçün hürriyyət, insan üçün azadlıq olmuşdur: Bilirsinizmi nədir məncə nüxbeyi-amal? Könüldıki əməlin millətin səadətidir. Bu arzularının müntəhayi-qayətidir. Edərmi millətimi ehrazi-şani-alüal. (6, 44) H.Hayne isə yazırdı: Azad doğulmuşdur, qul deyil insan, Olmaz təbiəti şikəst eyləmək. Yaxud: Bəli, köləliyə nifrət edirəm, Mən də azadlıqcın gəldim dünyaya. Azadlıq ideyası poeziyasının həmişə baş motivi olan H.Hayne tamamilə haqlı olaraq özü haqqında demişdir: “Mən istərdim ki, öləndə tabutumun üstünə qılınc qoysunlar. Çünki insanlığın səadəti, azadlığı uğrunda mübarizədə qəhrəman əsgər olmuşam” (3, 176). H.Hayne kimi M.Hadi də milli istiqbalı özünün istiqbalı, millətin səadətinin öz səadəti kimi qavrayır və könlündəki istiqlal arzularını gerçəkləşdirməyə səy edirdi. M.Hadi irsinin görkəmli tədqiqatçısı Ə.Mirəhmədov haqlı olaraq qeyd edir ki, “zamanla, tarixi, ictimai şəraitlə ayaqlaşmaq, vətənin və xalqın tarixi müqəddəratının həllində yaxından iştirak etmək onun üçün ən müqəddəs vəzifəsidir”. O, bu müqəddəs amalını gerçəkləşdirmək, milli siyasi istiqlal arzusunu reallaşdırmaq üçün yaradıcılığı boyu lirik qəhrəmanı vasitəsilə hər kəsi vətənin istiqbalı naminə işlər görməyə azadlıq mücadiləsində iştirak etməyə səsləyir. Pay dər qeydi-əsarət yaşamaqdansa əgər, Hürr ölmək belə min vüsəti-dildarə dəyər Səlli seyf eyləyərək şanlı atıl meydanə, Mərdlik dəhrdə yüz min düri-şəhvarə dəyər. Hümmətin süst qılıb kardan əl çəkmə, səbəb? Xəlqə xidmət nə qədər məxzəni-dinarə dəyər! Lövheyi-fikrinə yaz “hübbi-vətən” ünvanın, Vətənin xaki-siyahi zəri-nəvvara dəyər. (6, 135) H.Haynenin siyasi satiranın zirvəsi sayılan “Almaniya. Qış nağılı” poemasının da mayası vətənə sonsuz məhəbbətdən onu pis kökə salanlara hədsiz nifrətdən tutulub. Əsərdə feodalizm qalıqları, zülm, meşşanlıq, gerilik, özbaşınalıq nə qədər amansız tənqid atəşinə tutulursa, əməkçi xalqa məhəbbət bir o qədər hərarətlə tərənnüm edilir. H.Hayne onu elə birinci fəsildən vəsf eləməyə başlayır, öz “yeni gözəl nəğməsini” ona ərmağan gətirir. İndi yeni yaranan nəsil azad ideyalar nəslidir və gələcək də onundur: Mən yeni, xoş nəğmə oxuyum sizə, Biz burda, yerdəcə qurmaq istərik, Göylərdən çox gözəl yeni bir aləm! Səadət dünyada gərəkdir bizə, Bəsdir bu ehtiyac, bu aclıq yetər! Çalışqan, qabarlı əllərimizlə, Bu müftəxorlara çalışdıq bəsdir (3, 229) |