AZƏrbaycanşÜnasliğIN

Вид материала

Документы

Содержание Политический дискурс и риторические «molla nəsrəddin» dərgisində azərbaycançiliq ideyasi Müasir azərbaycan dilinin lüğət tərkibində işlənən beynəlmiləl terminlər haqqinda Not (nota) latın nota – nişan, qeyd

Подобный материал:

• AZƏrbaycanşÜnasliğIN, 13391.37kb.

ƏDƏBİYYAT

1. Aqazade N. Sistema qlaqolьnıx nakloneniy v sovremennom azerbaydjanskom literturnom yazıke B. 1967
   
2. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili B. 1983
   
3. İsmayılov Rafiq. Qasımova Xanım, Ellazov Fazil Azərbaycan dili, VII sinif, B. 2007
   
4. Mirzə Rəhimov. Azərbayca dilində fel şəkillərinin formalaşması tarixi B. 1965
   
5. Müasir Azərbaycan dili. II h. B. 1980
   
6. Serebrennikov B. A. Priçinı ustoyçivosti aqqlyutinativnoqo stroya i vopros o morfoloqiçeskom tipe yazıka B. sb. “Morfoloqiçeskaya tipoloqiya i problema klassifikassiya yazıkov” M – L. 1965
   
7. Yuldaşev A. Analitiçeskie formı qlaqola v tyurkskix yazıkax. M. 1965
   
8. Zeynalov F. Türk dillərinin müqayisəli qrammatikası I. h. B. 1974
   

РЕЗЮМЕ

В статье исследуется аналитизм и его место, сущность в грамматическом строе в азербайджанского языка, а также формы выражения его в наклонениях глагола.


SUMMARY

In the article the place and content of analitizm and expressive means of the Mood category of the verb in the grammatical structure of the Azerbaijan language are researched.


Namazlı Aygül


ПОЛИТИЧЕСКИЙ ДИСКУРС И РИТОРИЧЕСКИЕ

ФИГУРЫ (АНАФОРЫ) (ПО МАТЕРИАЛАМ

ВЫСТУПЛЕНИЯ ГЕЙДАРА АЛИЕВА)


Политический дискурс – это явление, с которым все сталкиваются ежедневно. Борьба за власть является основной темой и движущим мотивом этой сферы общения. Чем более открыта и демократична жизнь общества, тем больше внимания уделяется языку политики. Политическим дискурсом интересуются как профессионалы от политики, в том числе журналисты и политологи, так и самые широкие массы граждан.

В последние десятилетия эта область знания стала объектом пристального внимания лингвистов. Если на Западе проблемы языка и власти, языка и идеологии, языкового манипулирования, роли мифа в политической коммуникации и др. находились в фокусе исследовательского интереса достаточно давно – примерно с послевоенных лет, то в нашей стране лингвисты стали активно разрабатывать эту проблематику преимущественно с начала перестройки, когда политическая коммуникация перестала носить сугубо ритуальный характер. [4.14]

Анафора как стилистическая и риторическая фигура представляет собой параллельный повтор одинаковых слов и групп слов в речи. Анафора характеризуется повтором первых слов в параллельных предложениях и в соответствующих конструкциях создает параллелизм. Эти фигуры могут быть исследованы с различных сторон, например, с точки зрения средств синтаксической связи в тексте [2: 234-239] и риторики 3:155]. Слова, повторяющиеся в синтаксической конструкции, могут быть как полнозначными, так и вспомогательными. В первом случае это носит определяющий характер, а во втором случае параллельная конструкция в целом противопоставляется, связывается как суждение, образуя единое целое.

В данной статье лексические повторы, встречающиеся в начале и центре предложения в текстах политического дискурса, рассматриваются как анафоры. Эти фигуры придают речи особую окраску, превращают ее в сильное воздействующее средство на массы. В отличие от художественных текстов в политических текстах анафоры направлены на общественные группы, партии, экспрессивно выражая и усиливая волю политического лидера. Поэтому в политическом дискурсе при анализе анафор в контексте «общественно-исторические условия – мы» ярко проявляются их смысл и лексический объем, соответствующий контексту.

Рассмотрим некоторые примеры анафор в политическом дискурсе бывшего президента Азербайджанской Республики Гейдара Алиева:

1. Ancaq bu o qədər də asan iş deyil. Bunun üçün hamı birləşməli, Azərbaycan xalqının gücü bir yerə toplanmalı, hamı bir hədəfə vurmalıdır. İndii gərək hər kəs Vətən, torpaq, namus yolunda öz payını versin, öz borcunu versin. Hamı borcludur. Heç kəs deyə bilməz ki, borclu deyil. Xalqın övladları bu torpaqda doğulub dünyaya gəliblərsə, atalarımızın, babalarımızın ruhu bizim üçün müqəddəs və əzizdirsə, öz borcumuzu verməliyik. Bu, hamının borcudur. Təəssüf ki, bəzi adamlar belə hesab edirlər ki, kimsə qoy gedib torpağı müdafiə etsin, amma o birisi öz şəxsi işi ilə məşğul olsun. Kimsə vuruşsun, o birisi isə kənarda dursun, gözləsin görək nə olur [1:149].

2. Ancaq hamımız gərək bilək ki, indi Azərbaycan Respublikası qan içindədir. Respublikamız öz müstəqilliyini qorumaq üçün çox işlər görməlidir. Müstəqillik təkcə siyasi xarakter daşımır. Müstəqillik tək ondan ibarət deyildir ki, bizi beynəlxalq təşkilatlar tanıyıblar. Müstəqillik birinci növbədə odur ki, işğal olunmuş torpaqlarımız geri qaytarılsın. Ona görə də hamı birləşməlidir. Hamı ayağa qalxmalıdır. Hamı səfərbər olmalıdır. Rəhmətlik Səməd Vurğunun dahiyanə sözləri daim yadıma gəlir. O vaxt , 41-ci, ya da 42-ci ildə o dedi ki, müsəlləh əsgərəm mən də bu gündən. O vaxt biz ümumi sovet vətənini qoruyurduq. İndii biz öz doğma torpağımızı, müstəqil Azərbaycan dövlətini qoruyuruq, ona görə də peşəsindən, vəzifəsindən asılı olmayaraq, indii hər kəsdə, hər vətəndaşda bu hissiyyat daha güclü olmalıdır, güman edirəm ki, biz buna nail ola biləcəyik, hamımız birləşib bu ağır müharibə vəziyyətindən çıxa biləcəyik [1-150].esmpubRespublikası qan içindədir. Respublikamız öz müstəqilliyi

Как известно, когда Г.Алиев в 1993 году пришел к власти, государственность Азербайджана, судьба народа была под опасностью. Активизация внутри страны различных политических сил, разрушение старого экономического строя, армянская агрессия, ухудшение материального состояния народа до невозможности заставило Г.Алиева вмешаться в политическую ситуацию в стране. При поддержке народа он начал осуществлять различные мероприятия. Одним из таких мероприятий была встреча с интеллигенцией 21 сентября 1993 года в Академии наук Азербайджанской Республики. Вышеприведенные цитаты являются частью из его выступлений на этой встрече.

Азербайджан в тот период переживал трудные времена, когда было необходимо активное участие интеллигенции для решения насущных проблем страны. Азербайджанский лидер, придавая роли интеллигенции в развитии общества большое значение, особое внимание уделял сплочению народа воедино для преодоления тех исторических испытаний, выпавших на долю азербайджанского народа. В своем выступлении перед интеллигенцией Г.Алиев для придания своей речи особой убедительности, яркого выражения своих мыслей широко использовал анафору как риторическую фигуру.

Как видно из примеров, слово hamı в тексте выступает как носитель идеи, которая выдвигалась оратором. Наряду этим словом используется также лексема borcunuz. Употребляясь после слова hamı, слово borcunuz завершает и закрепляет главную мысль выступления. Это приводит к появлению логической мысли hamımızın borcu. В тексте выступления встречается слово indi, которое указывает на специфический исторический период, то есть получается indi hamımızın borcudur. В связи с этим обратим внимание на статистический анализ текста. В первом предложении первого текста слово indi употребляется особым ударением. Повторяемое в конце синтаксической целостности слово indi укрепляет передаваемую экспрессию по всему тексту. В этом же отрезке выступления 5 раз употребляется слово hamı. В результате получается своеобразная логическая последовательность indi – hamı – indi.

В следующем тексте основная идея такова: hamı birləşməli / hamı bir hədəfə vurmalı / hamı borcludur.

В приведенных текстах анафоры играют важную информативную роль в коммуникационном процессе. В речевом процессе адресант ясно улавливает ту смысловую нагрузку, которую носят в себе анафоры. Потому что в основе речевой интенции стоят именно эти моменты.

Обратим внимание на логическое строение данной синтаксической целостности. В первом тексте раскрываются причинно-следственные моменты, стремление к чему-то, точнее стремление к определенному следствию. Отмеченный отрезок основан на причинно-следственной логике.

Второй текст строится на основе логики важности, неизбежности. Данная мысль выражается в сочетаниях hamı birləşməli / hamı bir hədəfə vurmalıdır, а также hamı borcludur / hamının borcudur. В результате важность, неизбежность поднимается на верхний слой текста. Каждый раз при использовании анафор усиливается воздействующая сила речи, расширяется смысловой радиус идеи текста. При этом создается такое впечатление, что повторяется каждое предложение, каждое предложение начинается анафорой. Таким образом, создается семантическое поле неизбежности.

В выступлении Г.Алиева 28 сентября 1993 года на митинге рабочих промышленных предприятий, состоявшем в Бакинском заводе кондиционеров, отмеченное смысловое направление еще больше обособляется, анафорически подтверждается его доверие рабочим коллективам.

Siz – это трудовой народ, siz – это неиссякаемая сила! Общенациональный лидер чувствовал потребность страны в этой силе. Поэтому в трех предложениях данного текста слово siz употребляется шесть раз. Каждый раз смысл данного слова углубляется. Далее используя Azərbaycan vətəndaşına, xalqa güvənirəm, он раскрывает смысл данного слова. Лексема siz в целом приобретает широкий смысл благодаря ее анафорическому употреблению.

Если обратить внимание на моменты употребления анафор, можно заметить, что анафоры благодаря местоимениям приобретают обобщающий смысл. Данный момент заметен в его ответе политическим оппонентам:

Используемое в этой синтаксической целостности местоимение siz выступает обозначением Народного фронта – политического оппонента, и обладает сильным пафосом. Каждый раз при повторе этого слова политические оппоненты подвергаются серьезной критике.


ЛИТЕРАТУРA

1. H.Əliyev, I cild, Bakı 2000
   
2. Абдуллаев К. Теоретические проблемы синтаксиса азербайджанского языка. Баку: Маариф, 1998
   
3. О. Петров. Риторика. Москва 2007
   
4. Hacker 1996 p.250
   
5. И.Шейгал. Семиотика политического дискурса. Волгаград док.дисс. 2000
   

XÜLASƏ

Heydər Əliyevin nitqi ritorik baxımdan çox zəngindir, o ritorik fiqurlardan ustalıqla istifadə etmiş və dinləyiciləri ilə öz arasında canlı effektli əlaqə yarada bilmişdir. Onun çıxışı yüksək yüksək ustalıqla hazırlandığı kimi yüksək elmi və praktik dəyərlərə malikdir.


SUMMARY

Heydar Aliyev's speech is very rich from rhetorical point of view, which have used skillfully from those rhetorical figures and lively alive effective connection has should create with/by (the) listeners between His its speech has high as like the preparing skillfully to high scientific and practical costs values high.


Namazova Səba


«MOLLA NƏSRƏDDİN» DƏRGİSİNDƏ AZƏRBAYCANÇILIQ İDEYASI


XX əsrin başlanğıcında azərbaycançılıq ideologiyasının təşəkkülünə, onun fəlsəfi əsaslarının müəyyənləşməsinə Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığı və «Molla Nəsrəddin» dərgisinin fəaliyyəti müstəsna dərəcədə təsir göstərmişdir.

Dövrün gərgin ictimai - siyasi hadisələrinin, olduqca mürəkkəb proseslərin cərəyan etdiyi tarixi şəraitdə «Molla Nəsrəddin» dərgisi mübarizə meydanında göründü və xalqa üz tutaraq öncədən məşhur müraciətini ünvanladı: «Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım!» [ 5] . Əbəs deyil ki, «Molla Nəsrəddin»in yaradıcılıq məramını aydın əks etdirən bu müraciət forması qısa zaman ərzində düşüncəni mübariz ovqata köklədi. Həmçinin, bu fikrin davamında «Molla Nəsrəddin » jurnalı xalqı bir çox mətləblərdən agah edərək bir - birinin ardınca milli varlığımızı şərtləndirən çağırışlara öz yazılarında geniş yer ayırdı. Elə «Molla Nəsrəddin»in xalqın milli özünüdərkinin formalaşması, milli birliyə nail olunması yolunda mübarizəsinə də bütün bunlar əhəmiyyətli dərəcədə təkan vermişdir. Ümumilikdə isə jurnalın səhifələrində sərgilənən çoxsaylı yaradıcılıq nümunələri «Molla Nəsrəddin»in ideya xəttinə sadiqliyinin əyani nümayişi kimi oxucuda hədsiz rəğbət doğurur.

Zamanın təbəddülatlarından çəkinməyərək azadlıq uğrunda fəal mübarizələrə qatılan, millətin oyanışı naminə səylərini əsirgəmədən inadla gələcəyə doğru addımlayan böyük demokrat Cəlil Məmmədquluzadə və onun mühərrirliyi ilə nəşr olunan «Molla Nəsrəddin» dərgisi fəaliyyətində azərbaycançılıq amalını əsas tutmuş və bütünlüklə yaradıcılıqda bu saf əmələ söykənmişdi.

Akademik İsa Həbibbəyli də məhz həmin cəhətləri nəzərə alaraq yaz­mışdır: «Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığı gələn hər yeni nəsil üçün müs­təqillik, azərbaycançılıq, millilik və vətəndaşlıq tərbiyəsi məktəbidir»

[ 3,s.5] .

İsa Həbibbəyli, eyni zamanda, ədəbiyyatımızın və mətbuatımızın möhtəşəm azərbaycançılıq abidəsi adlandırdığı «Molla Nəsrəddin»in bu xüsusda fəaliyyətinə dair şərhlərinə onu da əlavə etmişdi ki, jurnal «Azərbaycan xalqının ən böyük istiqlal kitabıdır» [ 7, s.4] .

1906 - cı il aprelin 7 - də nəşrə başlayan «Molla Nəsrəddin» jurnalı, oxucularla ünsiyyətdə olduğu 25 illik zaman kəsiyində, sözün əsl mənasında, ictimai həyatın aynasına çevrilmişdi. Dövrün bir çox həqiqətlərinə, cəmiyyətdə narahatlıq doğuran məqamlara jurnal satirik sözün vasitəsilə işıq tutmuşdu. Ən əsası isə «Sözün doğrusunu danışmaq hünərdir!» - deyiminə «Molla Nəsrəddin» jurnalı fəaliyyəti boyu sadiqlik göstərmişdir. Bununla yanaşı, maraqlıdır ki, «Molla Nəsrəddin»in elə birinci nömrəsində böyük Mirzə Cəlil xüsusi uzaqgörənliklə düşüncələrini oxucularla bölüşərək yazırdı: «Dünyada hər bir kəs üçün sözdən böyük yadigar yoxdur, zira ki, mal - mülk tələf olur gedir, amma söz qalır» [5] .

Onu da qeyd etmək gərəkdir ki, Cəlil Məmmədquluzadənin vətəndaşlıq qeyrətinin bariz ifadəsi olan «Molla Nəsrəddin» dərgisi bu yolda ən mühüm dəstəyi xalqdan və ətrafına toplaşmış yorulmaz əməkdaşlarından - Mirzə Ələkbər Sabir, Ömər Faiq Nemanzadə, Əbdür­rəhim bəy Haqverdiyev, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Məmməd Səid Ordubadi, Salman Mümtaz, Əli Razi, Mirzə Məhəmməd Axundov, Mirzə Əli Möcüz kimi mübariz qələm sahiblərindən alırdı.

Mollanəsrəddinçilər isə qarşıya qoyulmuş ideyaları gerçəkləşdirmək üçün yetərincə dəyanət və əzmkarlığa sahib olduqlarından bütün hallarda üzləşdikləri çətinlikləri, məhrumiyyətləri fədakarcasına dəf edə bilirdilər.

Bu baxımdan «Molla Nəsrəddin»in gülüşü də xalqa sonsuz sevgidən qaynaqlanırdı. O cür pak hisslər ən mürəkkəb vəziyyətlərdə, tarixi sınaq anlarında jurnalın səhifələrindəki yazıları, ümumilikdə mollanəsrəddinçilərin yaradıcılığını mütəmadi olaraq müşayiət etmişdir.

Filologiya elmləri doktoru, professor Nizaməddin Şəmsizadənin də qeyd etdiyi kimi, «mollanəsrəddinçilik - ana vətən, ana dili, azadlıq və demokratiya uğrunda mübarizə, yatan şüurları gülüşün qüdrəti ilə oyatmaq qayəsi idi» [4,s.58] . Həmçinin, Nizaməddin Şəmsizadə «Azərbaycançılıq» adlı kitabında sözü gedən məsələ ətrafında mülahizələrini belə ümumiləşdirmişdi: «Mollanəsrəddinçilik - ictimai fikirdə azərbaycançılıq, ədəbi - bədii fikirdə realizm deməkdir» [ 4,s.58] .

Təqdirəlayiq hal bir də odur ki, Azərbaycanın azadlığa, hürriyyətə qovuşması ilə bağlı istəyini «Molla Nəsrəddin» dərgisi çeşidli ədəbi nümunələrdə hər zaman önə çəkmişdi. Daha dəqiq desək, dövrün qadağalarına rəğmən, «Molla Nəsrəddin» bu istəyin reallaşması naminə cəsarətlə mübarizə aparmış, həmin anlarda sözünün kəsərinə daha artıq güvənmişdi. Bu isə ondan irəli gəlirdi ki, «Mirzə Cəlilin «azərbaycançılıq» idealı, «türkçülüyü» və millətçiliyi öz daxilində xalqa, millətə məhəbbətlə yanaşı, çox iti, ayıq və oyaq bir tənqidi münasibəti də cəm edib, birləşdirib» (Yaşar Qarayev). [ 2, s.349] .

Filologiya elmləri doktoru İslam Ağayev isə jurnalın fəaliyyətinə dair münasibət bildirərkən məxsusi vurğulamışdı ki, «Molla Nəsrəddin» jurnalının ideoloji məfkurə orqanı kimi tarixi xidməti bir də onda idi ki, ağır senzura şəraitində zamanın ən kəskin, zəruri hadisələrinə operativ şəkildə cavab verirdi. Bu xüsusiyyətini jurnal bütün varlığı ərzində mühafizə edə bilmişdi» [ 1,s.13-14].

«Molla Nəsrəddin» dərgisinin yaradıcılıq mübarizəsinin ən mühüm istiqamətlərindən birini də ana dilinin varlığı və saflığı uğrunda çalışmaq təşkil edirdi. İlk sayından etibarən «türkün (azərbaycanlının-S.N.) açıq ana dili ilə» oxucularla ünsiyyət quran «Molla Nəsrəddin» dərgisi sonrakı nəşri müddətində də bu qətiyyətini pozmadı və hətta təqdim olunan yazıları sərgiləməmişdən əvvəl, ön hissədə onunla əməkdaşlıq etmək istəyənlərə ciddiyyətlə şərtini bildirdi: «İdarəyə göndərilən məktub və məqalələr açıq türk dilində yazılmış olmasalar, çap olunmayacaqlar».

Təsadüfi deyil ki, «Molla Nəsrəddin» ədəbi məktəbinin banisi Cəlil Məmmədquluzadənin bir sıra felyetonlarında («Bizim «obrazovannılar», «Meymunlar», «Pək eyi», «Dil», «Ana dili» və s.) və dram əsərlərində («Anamın kitabı», «Dəli yığıncağı») önə çəkdiyi dilin saflığı məsələsini digər məsləkdaşları da öz fəaliyyətlərində yorulmadan təbliğ etmişlər.

Bu səbəbdəndir ki, akademik İsa Həbibbəyli yazmışdır: «Milli istiqlal uğrunda mübarizə dövrün digər axınları ilə müqayisədə daha çox mollanəsrəddinçilikdən keçmişdir» [ 7, s.4] .

Göründüyü kimi, «Molla Nəsrəddin» dərgisi ana dili uğrunda mübarizə aparmaqla, ilk növbədə, hər bir azərbaycanlını öz vətəndaşlıq haqqına qovuşdurmaq istəyirdi. Bu istək əhatəli şəkildə təcəssümünü «Molla Nəsrəddin»in 1917 - ci il 27 noyabr tarixli 24 - cü sayında dərc olunmuş Cəlil Məmmədquluzadənin «Azərbaycan» məqaləsində tapmışdı. Azərbaycançılıq qayəsinə xidmət edən bu məqalədə vətənin azadlığı və istiqlaliyyəti naminə durmadan çalışmış qüdrətli vətəndaş - publisist Mirzə Cəlilin duyğu və düşüncələri yer almışdı. Cəlil Məmmədquluzadə öz məqaləsində diqqəti xüsusən Azərbaycanın bütövlüyünü təmin etmək amalı istiqamətində cəmləşdirmək üçün bütün üsul və vasitələrdən məharətlə yararlanaraq belə yazırdı:

«Bəzi vaxt otururam və papağımı qabağıma qoyub fikrə gedirəm, xəyalata cumuram, özümdən soruşuram ki:

- Mənim anam kimdir?

Öz – özümə də cavab verirəm ki:

- Mənim anam rəhmətlik Zöhrəbanu bacı idi.

- Dilim nə dildir?

- Azərbaycan dilidir.

- Yəni vətənim haradır?

- Azərbaycan vilayətidir.

Demək, çünki dilimin adı türk - Azərbaycan dilidir, belə məlum olur ki, vətənim də Azərbaycan vilayətidir» [6] .

Eyni zamanda «Molla Nəsrəddin»in bütöv Azərbaycan niyyəti Cəlil Məmmədquluzadənin «Azərbaycan» məqaləsində dönə - dönə dilə gəti­rilmişdi.

Bu cəhətdən də Mirzə Cəlilin «Azərbaycan» məqaləsindən söz açarkən akademik İsa Həbibbəyli onu «ədəbiyyatda və mətbuatda azərbaycançılıq məfkurəsinin ən mükəmməl manifesti» olaraq dəyərləndirmişdi.

Ümumiyyətlə, millətin istiqlala və milli birliyə nail olmasının vacibliyi fikrini daima önə çəkən yazılara jurnalda xüsusi yer ayrılması «Molla Nəsrəddin»in azərbaycançılıq ideyasına xidmət etməsinin aşkar göstəricisidir.


ƏDƏBİYYAT

1. 
   Ağayev İ. «Molla Nəsrəddin»in tarixi hünəri. Bakı, 1976
   
2. Qarayev Y. Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX və XX yüzillər. Bakı, «Elm» nəşriyyatı, 2002
   
3. Məmmədquluzadə C.Əsərləri. IV cilddə, I cild, Bakı, «Öndər nəşriyyat», 2004. Ön sözdə qeyd olunmuşdur
   
4. Şəmsizadə N. Azərbaycançılıq. Bakı, «Nurlar», 2006
   
5. «Molla Nəsrəddin» jurnalı, 7 aprel 1906 – cı il, № 1
   
6. «Molla Nəsrəddin» jurnalı, 27 noyabr 1917 – ci il, № 24
   
7. «Ədəbiyyat qəzeti» 10 aprel 2009 – cu il
   

РЕЗЮМЕ

На развитие идеологии азербайджанизма и определение его философских основ в начале ХХ века оказывало исключительное влияние творчества Джалила Мамедкулизаде и деятельности журнала «Молла Насреддин».

Деятельность Джалила Мамедкулизаде и издаваемый под его редакторством журнал «Молла Насреддин» основывалась на идеи азербайджанизма и в целом опиралась на ее здравый смысл.

Показателем служения журнала «Молла Насреддин» идеи азербайджанизма явилось выдвижение на первый план статей о важности стремления нации к независимости и единению.


SUMMARY

İn the beginning of the XX century Jalil Mammadguluzadeh’s creativity and writings in «Molla Nasraddin» journal have exceptionally influenced the formation of Azerbaijanian ideology and determination its phylosophical bases.

J.Mammadguluzadeh and «Molla Nasraddin»journal published under his editorship emphasired this ideology during their creativity and followed this sacred aim till the end.

Giving special place to the writings which emphasired the importance of gaining national unity and independence is a bright indication that «Molla Nasraddin» served this idea.


Nəcəfova Leylaxanım


MÜASİR AZƏRBAYCAN DİLİNİN LÜĞƏT TƏRKİBİNDƏ İŞLƏNƏN BEYNƏLMİLƏL TERMİNLƏR HAQQINDA


Dilin lüğət tərkibinin bir sahəsi olan və onun inkişafı prosesində müəyyən əhə­miyyətə malik olan beynəlmiləl sözlərin semantikasının öyrənilməsi böyük əhə­miyyət kəsb edir. Beynəlmiləl sözlər müxtəlif dövrlərdə dilimizə daxil olaraq onun milli sözləri ilə yanaşı müəyyən tarixi inkişaf mərhələlərindən keçib, hal-hazırdakı vəziyyətə gəlib çıxmışdır. Bu sözlərin mənşə və məna cəhətdən öyrə­nil­məsinin dilimizdə həm elmi, həm də praktik əhəmiyyəti vardır. Sözün etimo­lo­gi­ya­sı məfhumuna sözün yaranması, ilkin forması, ən qədim mənası, həmçinin onun başqa dillərdə uyğun əlaqəsi aiddir.

Məsələn, nostril sözünün etimoloji analizi göstərir ki, o iki sözün əsasından ibarətdir: nose-burun, tril-dəlik. İzahı isə “burun dəliyi”dir.

Nose sözü qədim ingilis sözü olan nosu-dan başlanğıc götürmüşdür. Alman dilində bu söz nose, isveç dilində nasa, danimarkalılar nase, norveçlilər nase şəklində işlədirlər.

Hind Avropa dillərində: latın nasus, fransız nez, italyanlar nose, ruslar nos kimi işlədirlər. Beləliklə, tril mənşəyinə görə ingilis sözüdür. Dilin təkamülündə eyni kökdən olan sözlər müxtəlif yollarla inkişaf edərək elə məna kəsb edirlər ki, bu sözlərin ilkin mənası itir. Müasir dildə həmin sözlər bir-biri ilə bağlı olmayan genetik sözlər kimi qəbul edilir.

Məsələn, müasir ingilis dilində birth-doğulma, born-doğulmuş və to bear-aparmaq eyni kökdən olan sözlərdir. Bu halda ancaq etimoloji analiz onların eyni olmasını təyin etməyə imkan yaradır.

Sözün etimologiyasını təyin etmək üçün tədqiqatçılar tarixi müqayisə meto­dundan istifadə edirlər. Lakin tədqiqatçıların ixtiyarında olan materiallar bütün sözlərin etimologiyasını təyin etməyə imkan vermir. Məsələn, loq, bird, piq, big sözlərinin etimologiyası bu vaxta qədər məlum deyil.

Alınma terminlərin semantik inkişafı müxtəlif dillərdə onların tarixi inkişafı ilə əlaqədar olaraq müxtəlif şəkildə olmuşdur. Ayrı-ayrı dillərin beynəlmiləl söz­lə­rin semantik quruluşunda olan milli xüsusiyyətləri onu göstərir ki, heç bir dildə sö­zün təcrid olmuş halda yaşamağı mümkün deyil, əksinə, o hansısa semantik qrupa daxildir.

Bu və ya digər dillər üçün ümumi olan beynəlmiləl və alınma sözlərin xüsu­siy­yəti odur ki, onların arasında olan semantik fərqlər, müqayisə olunan dillərin hü­dud­larından kənara çıxır.

Müqayisə olunan dillərin ən azı birində, çox vaxt hər ikisində beynəlmiləl söz mənşəcə əcnəbi söz olur. Mənşəcə əcnəbi olan bu söz isə müqayisə olunan dillər üçün ümumi olur. Bu zaman həmin sözün müqaiysə edilən dillərin bir-birindən və ya üçüncü dildən olmasının fərqi olmur. Lakin genetik ümumiliyə baxmayaraq, bu söz mənasına görə öz «həmcinsindən» fərqlənə bilər. Semantik uyğunsuzluq sözün tərkibində əsas anlayışın mənasından da asılıdır.

Uyğunsuzluğun pozuması əsasən mücərrəd anlayış kəsb edən ifadələrdə çoxluq təşkil edir. Çünki mücərrəd məfhum əşya anlayışını verən ifadələrdən dayağına (özülünə) görə fərqlənir.

Beynəlmiləl sözlər xalqın iсtimai həyatı, məişəti, mədəniyyəti, iqtisadiyyatı və mənəviyyatı ilə əlaqədar olaraq müxtəlif dillərdə bir dildən digər dilə keçərək müx­təlif məna çalarları ifadə etmişdir. Beynəlmiləl sözlərin məna xüsusiyyətlərinin inkişafı müqaiysə edilən dillərin hər birinə məxsus olan spesifik daxili inkişaf qa­nunlarından asılıdır. Bu və ya digər beynəlmiləl sözə aid spesifiklik odur ki, on­ların semantik fərqlənmələri müqayisə olunan dillər çərçivəsindən uzaqlaşaraq ilk mən­bə ilə tutuşmuşdur. Sözün mənşəyinə görə eyni dildən alınmasına baxmayaraq, o hər bir dildə semantikasına görə ilk mənşəyindən fərqlənə bilər. Əgər sözün hansı dildən alınmasını o sözün mənşəyində görürüksə, həmin bütün mənaların isə ilk mənşəyindən axtarmaq olmaz. Söz bir dildən digərinə bütün mənaları ilə keçmir. Hər hansı bir dil digərindən ona lazım olan sözü götürür. Müəyyən bir dildə olan alınma söz öz etimologiyasından fərqli olaraq həmin dilin daxili inkişaf qanunları əsasında mənasını genişləndirə bilər. Bu da hər bir dil üçün lazımi şərait və imkandan asılıdır. Bir sözün müxtəlif dillərə keçməsi xalqların tarixi inkişafı nöqteyi nəzərdən bir-biri ilə əlaqələrindən asılıdır. Mədəniyyət, elm, texnika сəhətdən inkişaf etmiş dövlətlər daha çox mədəni, tiсarət, texniki, iqtisadi və siyasi əlaqədə olurlar. Hər bir dil öz inkişaf profesində müxtəlif amillər əsasında lüğət tərkibini zənginləşdirir. Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində o dilin daxili in­ki­şaf qanunları mühüm rol oynayır. Hər bir dil öz daxili yaradıсılığı hesabına zən­gin­ləşib inkişaf edir. Beynəlmiləl sözlər də dilin zənginləşməsində rol oynayır və onun leksikasının müəyyən bir sahəsini əhatə edir. Bütün dillərin söz ehtiyatının zən­ginləşməsində sözlərin müxtəlif məna çalarlıqları kəsb etmələrini, onların dar məna çərçivəsindən çıxaraq öz mənalarını genişləndirmələrinin də mühüm əhə­miy­yəti vardır.

Uzun və mürəkkəb tarixi proses nətiсəsində söz öz mənasını geniş­lən­di­rə­rək yeni mənaları kəsb edir. Əgər söz əvvəllər bir predmetin adını bildirirdisə, sonradan onun mənası genişlənir, məna strukturası mürəkkəbləşir və bunun da nətiсəsində həmin söz bir neçə məfhumu əks etdirməyə qadir olur. Məsələn, briqada, avanqard, kəmər və s. bütün dünya dillərinə, o сümlədən ingilis və Azərbayсan dillərnə ən erkən daxil olan beynəlmiləl sözlərdən latın-yunan sözlə­rini göstərmək olar. Məhz bu səbəbdən də latın-yunan mənşəli sözlərin formalaş­masında daha böyük dəyişiklik baş vermişdir. Bu mənşəli sözlərin əksəriyyti öz ilk mənalarında demək olar ki, dildə az işlədilir. Bu sözlər öz mənşəyindən ayrıldıq­dan sonra onların böyük bir qismi əvvəlki mənanı heç də indiki dövrdən digər dillərdə saxlamamışdır. Bunlar dünyanın müxtəlif dillərində müxtəlif mənalar kəsb etmişdir. Bu nöqteyi nəzərdən belə sözlərin bir neçəsinin məna xüsusiyyətləri ilə tanış olmaq məqsədəuyğundur.

Latın dili mənşəli auditoriya (auditorium – dinləmək üçün yer) sözü öz mənşəyindən uzaqlaşaraq müxtəlif dillərdə çoxmənalılıq kəsb etməklə ilk mə­na­sını da müəyyən qədər saxlamışdır. Auditoriya sözü istər müasir Azər­bay­сan, istərsə də ingilis dillərində auditoriya - məruzə oxunan zal, otaq, dinləyiсi, mə­ruzəyə, mühazirəyə qulaq asanlar mənasında işlədilir. Bu sözün Azər­bayсan dilində dinləyiсi, tamaşaçı mənalarına da rast gəlmək olar. Bu sözün müxtəlif mənalarına həm tərсümə, həm də bədii ədəbiyyatda rast gəlmək olar.

Biz dekan müavinin icazəsilə auditoriyalardan birisinə daxil olduq.

... auditoriya nəfəs almadan dinləyir.

Bu film, 180000000 tamaşaçısı olan Qərb yarımkürısinin kino auditoriyasını heyran edir.

Göstərilən misallardan aydın olur ki, auditoriya sözü öz mənşəyindən fərqli olaraq müxtəlif mənalarda işlədilir.

Atmosfer (yunanсa atmes-hava, sfera-mühit), ingilisсə atmosphere, fransızсa atmesphire, rusсa atmosfera sözü də öz inkişafında müxtəlif məna dəyişikliklərinə uğramışdır. Bu söz Azərbayсan dilinə yeni bir məna ilə – yeri bürüyən hava təbəqəsi; təzyiq vahidi, mühit, şərait mənalarında işlədilir. Göstərilən mənalar demək olar ki, rus, ingilis, fransız dillərində də öz əksini tapır. Bu sözün məсazi mənada işlədilməsinə danışıq dilində olduğu kmi, yazılı ədəbiyyatda da rast gəlmək mümkündür.

Not (nota) latın nota – nişan, qeyd; ingilis note, fransız note, rus nota sözü müasir Azərbayсan dilinə müsiqi notlarını göstərən qrafik işarə – mahnıda hər hansı bir səs, səsdə ahəng; nota (diplomatik) bir hökumətin başqa hökumətə diplomatik müraсiət mənalarında geniş işlədilir.

Bir sözün Azərbayсan dilində bir neçə mənası varsa, ingilis dilində onun daha çox mənası var. Note sözünün ingilis dilindəki mənalarına misal göstərmək olar:

1. diqqət yetirmək və xatırlamaq;
   
2. ton;
   
3. keyfiyyət (səsin);
   
4. qeyd;
   
5. qısa məktub;
   
6. ödənilməli hesab, çek və s.
   

Qeyd etmək lazımdır ki, note sözünün ingilis dilindəki birinсi mənası olan qeyd sözü Azərbayсan dilində də əvvəllər işlədilmişdir. Bu məna Azərbayсan dilinə rus dilinin təsiri ilə deyil, ingilis və fransız dilinin təsiri ilə birbaşa daxil olmuşdur. Hal-hazırda bu sözün qeyd mənasında işlənməsinə Azərbayсan dilində təsadüf olunmur. Həmin sözün müxtəlif mənalarda işlədilməsinə təsadüf etmək olar.

Ümumi danışıq dili leksikası xüsusi terminologiya hesabına müəyyən dərə­сə­də zənginləşir. Hər bir dildə yeni bir kəşfin adını ifadə edən söz digər dillərdə ona ekvivalent olmadıqda o söz olduğu kimi həmin illərə də keçir və məhdud çərçivəyə – bir məfhumu ifadə etməyə xidmət edir.

İngilis dilində işlənən beynəlmiləl kateqoriyalı sözlərin tədqiqatı göstərmişdir ki, bu sözlər əsasən nitq hissəsinin adlar bildirən bölməsinə aid olub, əsasən də mənşəcə latın, yunan və qismən də fransız dillərinə mənsubdurlar. Qeyd etmək lazımdır ki, beynəlmiləl hüququ olan sözlərin əksəriyyəti ingilis dilinə bir­başa, bəziləri ilə fransız dili vasitəsilə müəyyən tarixi ictimai-iqtisadi şəraitdən asılı olaraq zərurət nəticəsində daxil olmuşdur.

Başqa dillərdən alınma sözlərin dildə özünü müdafiə edib saxlanılması onun həmin dilin normalarına uyğunlaşması ilə əlaqədardır. Çox təəssüf ki, bir çox alınma sözlər dildə çox işlənmirlər, belə ki, onlar dilin nəinki fonetik və qrammatik, heç leksik qanunlarına da uyğunlaşmayaraq çox işlənmədən dili tərk edirlər və bunun müqabilində ana dili konkurenti sözlər onları əvəz edirlər. Lakin alınma sözlərin əksəriyyəti dili daxili qaydalarına, dil normalarına uyğunlaşmayaraq özlərinin həyatiliyini qoruya bilirlər və dildə özlərini möhkəmləndirirlər. Alınma sözlərin əksəriyyəti dilin fonetik və qrammatik süzgəsindən keçərək, bir növ dildə özünə vətəndaşlıq hüququ qazanmış olurlar.

İngilis dilində işlənən beünəlmiləl sözlərin bir çoxu dildə assimilyasiyaya uğrayaraq öz əvvəlki mənasını itirə bilər. Bu təbiidir, belə ki, onlar sırf ingilis dili mənşəli sözlərlə qaynayıb qarışırlar, dilin təkmilləşməsində mühüm rol oynayırlar, dilin leksik və semantik qanunlarına uyğunlaşaraq əlavə məna çalarları yaratmaq imkanına malik olurlar. Bu tip alınmalar ingilis dilində sayca az olsalar da, kifayət qədərdir.

Qeyd etdiyimiz kimi ingilis dilində işlənən bir çox beynəlmiləl sözlər latın və yunan dillərinə məxsusdur. Hətta elə olmuşdur ki, bəzi sözlər həmin dillərdən iki dəfə alınmışdır. Məsələn: «discus» sözü latın dilindən hələ lap əvvəllər, qədim ingilis dövründə alınmışdır. İngilis dilinin fonetik qanunlarına uytun olaraq bu söz müasir ingilis dilində «dish» formasını almışdır. Həmin söz XVII əsrdə latın dilindən yenidən alınaraq, alınan dildəki mənanı ifadə edərək «disk» şəklində işlənmyə başlamışdır.

Beləliklə, etimoloji baxımdan ingilis dilində işlənən «dish» və «disk» terminləri hal-hazırda dildə dublet təşkil edir.

Eləcə də müasir ingilis dilində işlənən «skrit» və «shirt» terminləri dilə müxtəlif yollarla daxil olmuşlar.

Beynəlmiləl sözlərə münasibət hər hansı bir dildə müxtəlif ola bilər. Bəzi dilçilər alınma sözlərə ögey münasibət bəsləsə də, əksəriyyət onu müsbət dil hadisəsi kimi qeyd etmişlər.

İngilis dilinin tarixi dildə söz sırasını onun müxtəlif dövrlərdə dəyişən və inkişaf edən fonetik, qrammatik, leksik-semantik xüsusiyyətlərini təhlil edir, dilin lüğət tərkibini, onun zənginləşməsi yollarını arayır və çoxsahəli şəkildə tədqiqat işi aparır. Ona görə də, ingilis dilində alınma söz müsbət dil hadisəsi, hesab olunmuşdur.

İngilis dilinin leksikologiyasında dilin lüğət tərkibinin hərtərəfli öyrənilməsinə xüsusi yer ayrılır və söz alınma prosesi dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində ümumiyyətlə, dilin inkişafına təkan verməkdə bir faktor hesab edilir.

Beynəlmiləl termindər milli çalarlıqdan məhrum olur, çünki sözün strukturun­dan onun hansı dilə mənsub olması aydınlaşır, dildən-dilə keçdikdə isə onlar yalnız fonetik, qrafik və morfoloji cəhətdən dəyişir. Fonetik və morfoloji modifikasiyalar çox vaxt bu və ya digər terminin mənbəyini təyin etməyə imkan verir.

Xatırladaq ki, beynəlmiləl terminlərin qohum dillərdə yayılması nəzərə alınmır.

Beynəlmiləlçiliyin dildə semantik təkamülü çox mürəkkəb prosesdir. Əvvəla, sözün semantik strukturu dəyişir, ikincisi, alınmanın milli dilin öz sözləri ilə frazeoloji birləşmələri yaranır.

Beynəlmiləlçiliyin məhz bu iki xüsusiyyəti Azərbaycan dilinin leksik-üslubi sistemində mövqeyini müəyyənləşdirir.